Κύριο θέμα: Μνημειώδης έκδοση - Τα έργα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στην ιταλική γλώσσα

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Το να συμμετάσχη κανείς σε ένα Συνέδριο στην Βενετία, και μάλιστα ως εισηγητής σε θέμα που συνδέεται με την θεολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά είναι ένα πολύ σημαντικό και ελπιδοφόρο γεγονός. Αυτό με κάνει να καταγράψω με πολλή συντομία μερικές εντυπώσεις μου από το Συνέδριο και την Βενετία χάριν της ενημερώσεως των αναγνωστών.

1. Η διοργάνωση του Συνεδρίου

Το Συνέδριο διοργανώθηκε από το «Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ερευνών» που ενδιαφέρεται γενικά για «την αλληλεπίδραση επιστήμης και θρησκείας στον 21ο αιώνα». Ο διευθυντής του προγράμματος Καθηγητής Φυσικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Αργύρης Νικολαΐδης ανέλυσε διεξοδικά στο Συνέδριο τον σκοπό και το έργο του Ευρωπαϊκού Δικτύου Ερευνών.

Όπως ανέφερε, σε αυτήν την σημαντική κίνηση συμμετέχουν μαθηματικοί, φυσικοί, βιολόγοι, φιλόσοφοι, θεολόγοι, ψυχαναλυτές, βιοτεχνολόγοι κλπ. από την Ελλάδα, την Γερμανία, την Ιταλία και την Αγγλία. Η ραγδαία αύξηση της γνώσεως σ' όλους τους τομείς, η επανάσταση στην πληροφόρηση δημιουργούν πολλά ερωτηματικά και απορίες. Είναι επόμενο ο σύγχρονος άνθρωπος να επιδιώκη την επίλυση των προβλημάτων αυτών.

Μέσα στα πλαίσια του ερευνητικού αυτού Ευρωπαϊκού Δικτύου Ερευνών έχουν προγραμματισθή για φέτος συμπόσια-συζητήσεις με θέματα: «Ψυχανάλυση και θεολογία», «Ανθρώπινο πρόσωπο στον 21ο αιώνα», «Ο χρόνος στην επιστήμη, στην ανθρωπολογία και την θεολογία». Επίσης διοργανώνονται και δύο ημερίδες, η μία στην Βενετία, για την οποία θα αναφερθούμε πιο κάτω, και η άλλη στην Ελλάδα με θέμα «Έχει η Ευρώπη ψυχή;».

Πράγματι ζούμε σε μια εποχή πολλή περίεργη, με πολλά ρεύματα και αντιφατικότητες και όσοι είναι υποψιασμένοι και ανήσυχοι επιδιώκουν να συζητήσουν τα θέματα αυτά και να εντοπίσουν τα προβλήματα. Οι συζητήσεις που γίνονται πρέπει να είναι ανοικτές και να γίνωνται αποδεκτές απ' όλους διάφορες κριτικές παρεμβάσεις με πνεύμα αγάπης και μαθητείας, γιατί μόνον έτσι μπορεί κανείς να αντιμετωπίση τα κρίσιμα υπαρξιακά προβλήματα που απασχολούν τον σύγχρονο άνθρωπο.

2. Το Συνέδριο στην Βενετία

Το Συνέδριο αυτό διοργανώθηκε από το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ερευνών με θέμα «Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η αναζήτηση μιας νέας επιστημολογίας» στην Βενετία την 8η Φεβρουαρίου ε.ε. και ήταν μέσα στα πλαίσια του προγράμματος του Κέντρου αυτού. Βέβαια το θέμα είναι λίγο παράξενο, αλλά προκαλεί το ενδιαφέρον. Θα πρέπη να σημειωθή ότι γενικά το Ευρωπαϊκό Δίκτυο Ερευνών στην επιτυχία του σκοπού του βοηθείται από Καθηγητάς της Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης και από μοναχούς του Αγίου Όρους.

Το θέμα του Συνεδρίου, καθώς επίσης και ο τόπος του Συνεδρίου, έγινε με αφορμή την μετάφραση και έκδοση στην ιταλική γλώσσα όλων των έργων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Πρόκειται για ένα μνημειώδες έργο, το οποίο καθυστέρησε έξι σχεδόν αιώνες, δηλαδή από τον 14ο αιώνα που έζησε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μεταφράσθηκαν τα έργα του στα ιταλικά τον 21ο αιώνα. Αν σκεφθή μάλιστα κανείς ότι επειδή ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αντιμετώπισε με επάρκεια τον δυτικό σχολαστικισμό και ηθικισμό, όπως εκφράζεται στον Θωμά τον Ακινάτη και τους ουμανιστές και δέχθηκε την αντίδραση των εκπροσώπων του δυτικού πνεύματος, τότε αντιλαμβάνεται την μεγάλη αξία της εκδόσεως των έργων του. Για πρώτη φορά οι Ιταλοί θα μπορέσουν να διαβάσουν την όλη διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά όχι μέσα από άλλες αρνητικές κριτικές, αλλά μέσα από τα έργα του.

Η έκδοση αυτή έγινε αποδεκτή με πολύ μεγάλο ενδιαφέρον και ολοκληρώθηκε σε τρεις ογκώδεις τόμους. Η αξία του έργου φαίνεται και από το ότι από την μια σελίδα παρουσιάζονται τα έργα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στην ελληνική γλώσσα και από την άλλη στην ιταλική γλώσσα, οπότε ένας ελληνιστής Ιταλός έχει την δυνατότητα να ελέγξη την μετάφραση. Επίσης, όπως μου είπαν οι μεταφραστές, προσπάθησαν να μεταφέρουν την ιταλική γλώσσα στο ελληνικό πρωτότυπο, παρά να χαθή το πνεύμα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά με την μεταφορά στην σύγχρονη ιταλική ορολογία.

Ο πρώτος τόμος που κυκλοφόρησε σε 5.000 αντίτυπα έχει εξαντληθή και έγινε δεύτερη έκδοση, καθώς επίσης το τρίτομο αυτό έργο προωθήθηκε κυρίως σε βιβλιοθήκες, σε Πανεπιστήμια, σε Ιερές Μονές και αγοράσθηκε από μεμονωμένα πρόσωπα.

Το όλο έργο προλογίζει ο Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαίος και ο πρ. Αρχιεπίσκοπος Μιλάνου Κάρλο Μαρτίνι, ο οποίος πρόσφατα ήταν και υποψήφιος για να εκλεγή Πάπας, πρώην πρύτανης του Γρηγοριανού Πανεπιστημίου και προσωπικότητα αναγνωρισμένη απ' όλους. Τώρα, μετά την παραίτησή του από το αξίωμά του, εφησυχάζει στα Ιεροσόλυμα.

Εργάσθηκε σκληρά μια ομάδα μεταφραστών που γνωρίζει ελληνική και ιταλική γλώσσα, μεταξύ των οποίων δύο ψυχαναλυτές, ο Μελέτης Μελετιάδης και ο Καθηγητής Ε. Perrella. Την έκδοση αυτή επιχορήγησε το Ίδρυμα Αριστοτέλη Ωνάση που έπαιξε σημαντικό ρόλο στην εκδοτική αυτή προσπάθεια.

Πρέπει δε να σημειωθή ότι η παρουσίαση του πρώτου τόμου έγινε πριν από λίγο καιρό στην Πάδοβα, στην Ιερά Μονή του Αγίου Ιωάννου των Βενεδικτίνων και όπως είναι φυσικό προσήλκυσε το ενδιαφέρον πολλών Ιταλών οι οποίοι άρχισαν να μελετούν για πρώτη φορά τα έργα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στην δική τους γλώσσα.

Η σημαντικότητα της εκδόσεως αυτής φαίνεται από το ότι η ησυχαστική-νηπτική παράδοση (ησυχασμός) όπως εκφράσθηκε από τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, έρχεται να ισορροπήση το οικουμενιστικό ρεύμα το οποίο επικρατεί στην εποχή μας. Δηλαδή, από την μεριά υπάρχει μια οικουμενιστική νοοτροπία που προσπαθεί να παρουσιάση την άποψη ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές διαφορές μεταξύ της Ορθοδόξου Εκκλησίας και της Παπικής Εκκλησίας, από την άλλη μεριά όμως η έκδοση των έργων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά θα αποδείξη την σημαντική διαφορά στην σχέση μεταξύ σχολαστικισμού-ηθικισμού και νηπτικής παραδόσεως. Οπότε, όπως πιστεύω, ο θεολογικός διάλογος θα τεθή στην πραγματική του διάσταση, αν όχι από τους θεολόγους που διαλέγονται, τουλάχιστον από τον λαό. Και αυτό έχει μεγάλη σημασία.

Η θεματολογία του Συνεδρίου κινήθηκε μέσα στην διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά σε σχέση με την σύγχρονη αντίληψη των πραγμάτων.

Στην Ημερίδα, η οποία πραγματοποιήθηκε στην κεντρική αίθουσα του Πανεπιστημίου της Βενετίας, αναπτύχθηκαν συνολικά πέντε εισηγήσεις.

Η πρώτη έγινε από τον υπογράφοντα με θέμα: «Ο ησυχασμός και η γνώση του Θεού». Με την εισήγησή μου προσπάθησα να δείξω ότι η γνώση του Θεού κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά δεν είναι αποτέλεσμα διανοητικής επεξεργασίας, αλλά αποκαλύψεως του Θευ στον νου - καρδιά του ανθρώπου. Στην διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά γίνεται αναφορά στην διπλή γνωσιολογική μεθοδολογία, ήτοι άλλη είναι η μέθοδος γνώσεως του Θεού και άλλη η μέθοδος γνώσεως των κτιστών πραγμάτων. Απαραίτητη προϋπόθεση γνώσεως του Θεού είναι η ιερά ησυχία που συνδέεται στενά με την μυστηριακή ζωή της Εκκλησίας. Η εισήγηση δημοσιεύεται σε άλλη σελίδα.

Η δεύτερη εισήγηση έγινε από τον Καθηγητή p. Giuseppe Pirola με θέμα: «Η εισφορά του Παλαμά στον επιστημολογικό στοχασμό σχετικά με μια ηθική της διαπροσωπικής σχέσεως». Ο Καθηγητής Pirola έχει μεγάλο κύρος στην Δυτική Εκκλησία και μελέτησε τα έργα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά. Η εισήγησή του είχε ενδιαφέρον και επικεντρώθηκε σε δύο σημεία, το ένα ότι υπάρχει μια ιστορική αντίληψη της επιστήμης με ημερομηνία, καθώς επίσης και μια αντίληψη της επιστήμης της έρευνας, το άλλο σημείο ότι η ηθική στηρίζεται στην σχέση του Τριαδικού Θεού με τον άνθρωπο.

Το σημαντικό είναι ότι ο Καθηγητής Pirola με την εισήγησή του, αναλύοντας την διδασκαλία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, έκανε πολλές υπερβάσεις σε σχέση με την δυτική θεολογία, κλονίζοντας την μεταφυσική, δημιουργώντας ρίξη με την πλατωνική και νεοπλατωνική φιλοσοφία, λέγοντας μάλιστα ότι κατά τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά η πρώτη φιλοσοφία δεν είναι η μεταφυσική, αλλά η σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, κάνοντας λόγο για εμπειρία όχι του νοητικού κενού, αλλά του προσώπου, για την αξία του ορθοδόξου ησυχασμού και της νοεράς προσευχής που είναι αντίθετες προς τον Νεοπλατωνισμό, για την θέωση του σώματος με τα μυστήρια της Εκκλησίας κλπ.

Η τρίτη εισήγηση έγινε από τον Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής Αθηνών Μάριο Μπέγζο με θέμα «Η προτεραιότητα της ενέργειας στον Γρηγόριο Παλαμά και την σύγχρονη φυσική». Αναπτύσσοντας το θέμα της προτεραιότητος της ενέργειας έναντι της ουσίας, εννοούσε την μέθεξη από τον άνθρωπο της ενεργείας του Θεού δια της οποίας αποκτά την γνώση Του. Ύστερα από αυτήν την θεολογική ανάλυση προχώρησε στον «επιστημολογικό ενεργετισμό του 20ου αιώνα» παρουσιάζοντας την ειδική θεωρία της σχετικότητος που αρνείται τον δυαλισμό ύλης και ενέργειας και την κβαντοθεωρία που ανατρέπει την κλασσική φυσική και τον νευτόνιο μηχανικισμό που στηρίζονται στον δυαλισμό ύλης και ενέργειας. Τόνισε μάλιστα ότι παρ' όλο που τα ελατήρια αυτών των παραδόσεων είναι διαφορετικά και εργάζονται σε διαφορετικά πεδία του ανθρώπινου επιστητού, συγκλίνουν σε θεμελιώδεις διαπιστώσεις τους.

Η τέταρτη εισήγηση έγινε από τον Καθηγητή Natafino Valentini που είχε ως θέμα: «Γρηγόριος Παλαμάς στην ρωσσική παράδοση. Το πέρασμα από την ησυχαστική παράδοση στην φιλοσοφία του ονόματος». Ο Καθηγητής Valentini ανέλυσε διεξοδικά το πως η ησυχαστική παράδοση πέρασε στους Σλαύους, μέσα από τους μαθητές και τα έργα του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, καθώς επίσης και από την μετάφραση της Φιλοκαλίας που έγινε από τον Παΐσιο Βελικόφτσκι, αλλά και το βιβλίο: «Οι περιπέτειες ενός προσκυνητού». Ανέφερε τις απόψεις των διαφόρων Ρώσσων φιλοσόφων και θεολόγων και κυρίως του Παύλου Αλεξάνδροβιτς Φλορένσκυ. Πρόκειται για έναν Ρώσσο Ιερέα, θεολόγο και φιλόσοφο, Καθηγητή της Θεολογικής Σχολής της Μόσχας, που ασχολήθηκε και με άλλες θετικές επιστήμες. Επίσης αναφέρθηκε στο κίνημα των ονοματολατρών.

Η πέμπτη εισήγηση έγινε από τον Καθηγητή και Ψυχαναλυτή Ettore Perrella, ο οποίος ήταν και ένας από τους βασικούς μεταφραστές του έργου του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά με θέμα: «Προς μία τριαδική επιστημολογία». Ανέλυσε διεξοδικά την ανάγκη να γίνη υπέρβαση της δυτικής δυαδικής επιστημολογίας που στηρίζεται σε μια αντιστοιχία λογικής και όντος, με το να εκφρασθή μια τριαδική θεολογία που να θεμελιώνεται στην αντιστοιχία μεταξύ όντος, λογικής και ενέργειας. Στην πραγματικότητα τόνισε ότι πρέπει να γίνη μια υπέρβαση της μεταφυσικής-οντολογίας και της ηθικολογίας με την μέθεξη του όντος δια των ενεργειών.

Στο τέλος της Ημερίδας, δηλαδή στις απογευματινές ώρες έγινε και μία στρογγυλή τράπεζα συνομιλιών, όπου οι ακροατές είχαν την δυνατότητα να υποβάλουν ερωτήσεις, εκτός από τις ερωτήσεις που υπέβαλαν μετά το τέλος κάθε ενότητος των εισηγήσεων, καθώς επίσης έγινε και συζήτηση μεταξύ των εισηγητών για την διαλεύκανση διαφόρων θεμάτων που παρουσιάσθηκαν. Ετέθησαν πολύ σοβαρά ζητήματα και εδόθησαν απαντήσεις σημαντικές.

Πρέπει να σημειωθή ότι σημαντική προσφορά στο Συνέδριο είχε και ο Καθηγητής της Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Βενετίας Vero Tarka ο οποίος ήταν ο συντονιστής και του Συνεδρίου και των συζητήσεων. Την σημαντικότερη και πιο δύσκολη προσφορά είχε ο ψυχαναλυτής Μελέτιος Μελετιάδης, ο οποίος με την άριστη γνώση της ιταλικής γλώσσης, έκανε την μετάφραση στα ιταλικά και τα ελληνικά.

3. Συζητήσεις εντός και εκτός της Αιθούσης του Πανεπιστημίου

Όσοι συμμετέχουν σε Συνέδρια και μάλιστα επιστημονικού επιπέδου, όπου παρουσιάζονται πρωτότυπες εισηγήσεις που προκαλούν τους παρευρισκομένους, γνωρίζουν ότι όχι μόνον γίνονται συζητήσεις, μερικές φορές δε έντονες μεταξύ εισηγητών και ακροατών, αλλά και μεταξύ των ιδίων των εισηγητών, γιατί παρουσιάζονται διάφορα ρεύματα πολλές φορές αντίθετα, αλλά γίνονται έντονες συζητήσεις και στα διαλείμματα, καθώς επίσης κατά την ώρα της τραπέζης.

Το ίδιο ακριβώς έγινε και στο Συνέδριο αυτό στην Βενετία. Οι υψηλότερες συζητήσεις έγιναν κατά την διάρκεια της μεσημβρινής και βραδινής τράπεζας. Δεν υπάρχει δυνατότητα στην μικρή αυτή ενημέρωση να γίνη πλήρης ανάλυση των θεμάτων που εθίγησαν, αλλά απλώς θα απαριθμήσω τα θέματα.

Μεταξύ των άλλων συζητήθηκαν άλλοτε επακριβώς και άλλοτε συντόμως θέματα όπως: Θεολογία και μεταφυσική, επιστήμη και πίστη, ψυχανάλυση και ησυχασμός, η ουσία και οι ενέργειες του Θεού σε σχέση με το πρόσωπο-υπόσταση, αποφατισμός και καταφατισμός, πλατωνισμός και αριστοτελισμός σε σχέση με την θεολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, ησυχαστική παράδοση και νεοπλατωνισμός, η θεολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και η σύγχρονη δυτική παράδοση, ορθόδοξη θεολογία και σύγχρονη θετική επιστήμη, ο όρος επιστημολογία και αναζήτηση μιας νέας επιστημολογίας σε σχέση με την θεολογία του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά κλπ.

Σε ένα τέτοιο ετερόκλητο Συνέδριο ακούγονται πολλές και, μερικές φορές, αντίθετες απόψεις, αλλά είναι σημαντικό ότι γίνεται διάλογος, ο οποίος όταν είναι ψύχραιμος και καλόπιστος, παράγει θετικά αποτελέσματα.

Βεβαίως, όλοι γνωρίζουμε ότι οι συζητήσεις αυτές προκαλούν τους παρευρισκομένους και τους εισηγητές, και η γονιμοποίηση συνεχίζεται και μετά το Συνέδριο. Μάλιστα όταν συμμετέχουν άνθρωποι που ενδιαφέρονται για παρόμοια θέματα, η συμμετέχουν σε ερευνητικά προγράμματα η εκπονούν διατριβές, όπως παρατηρήθηκε στο Συνέδριο της Βενετίας, τότε αντιλαμβάνεται ότι κατά την διάρκεια της Ημερίδος ρίχθηκαν πολλοί πνευματικοί σπόροι οι οποίοι θα καλλιεργηθούν και θα αναπτυχθούν.

Είναι σημαντική μια παρέμβαση που έκανε μετά το τέλος της ομιλίας μου ο ψυχαναλυτής Perrella, ο οποίος είπε: «είμαι ψυχαναλυτής, δεν έχω σχέση με την θρησκεία, εκτός από το βάπτισμα που έλαβα, αλλά μεταφράζω τον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά και ενθουσιάζομαι με την διδασκαλία του, η οποία γονιμοποίησε και τον τρόπο ψυχανάλυσης που εξασκώ».

4. Η πόλη της Βενετίας

Η επιλογή της πόλης της Βενετίας για να γίνη αυτή η Ημερίδα που με συντομία παρουσιάσαμε, με αφορμή την έκδοση των έργων του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά στην ιταλική γλώσσα, δεν είναι τυχαία για δύο βασικούς λόγους.

Ο πρώτος γιατί η Βενετία θεωρήθηκε από πολλούς «το δεύτερο Βυζάντιο» η «το άλλο Βυζάντιο», επειδή συνδεόταν με πολλούς τρόπους με την Ρωμαϊκή Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Κατ' αρχάς η Βενετία δημιουργήθηκε από την προσπάθεια των κατοίκων της Ακουαληνίας της Πάδοβας και της Αλτίνα να προστατευθούν από την εισβολή των Λομβαρδών, στο τέλος του 6ου αιώνος, που κατέρχονταν από βορρά και κατέστρεφαν τα πάντα. Έπειτα ο Δόγης της Βενετίας είχε εξάρτηση, συνήθως χαλαρή, από τον αυτοκράτορα της Ρωμαϊκής Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Άλλωστε, ο Καρλομάγνος «σταθεροποίησε στα όρια της Βενετίας, τα σύνορα Ανατολής και Δύσης», γι' αυτό εθεωρείτο ως η Ανατολή της Δύσης. Η πόλη της Βενετίας θυμίζει πράγματι το Βυζάντιο, όχι μόνον από πλευράς ιστορίας, αλλά και από πλευράς των εκθεμάτων τα οποία οι Βενετοί μετέφεραν από την Κωνσταντινούπολη, ιδίως μετά την άλωση του Απριλίου του 1204, και τα εκθέτουν κυρίως στον Ιερό Ναό του Αγίου Μάρκου.

Η γνωστή Καθηγήτρια Ελένη Αρβελέρ μιλώντας για την Βενετία είπε σε κάποια ομιλία της:

«Ειπώθηκε, σωστά ίσως, ότι είναι η Βενετία το δεύτερο Βυζάντιο, χωρίς ωστόσο να λησμονηθεί η καθοριστική σύμπραξή της στη λεηλασία του Βυζαντίου κατά την αλήστου μνήμης 4η Σταυροφορία του 1204. Τα σεβάσμια κειμήλια που κοσμούν σήμερα το θησαυροφυλάκιο του Αγίου Μάρκου (να αναφέρω ενδεικτικά την Pala d' Oro και την Παναγία την Νικοποιό), αλλά και τα άλογα που καλπάζουν στο εκκλησιαστικό διάζωμα της βενετσιάνικης μητρόπολης, προέρχονται όλα από την σύληση της Βασιλεύουσας και δηλώνουν την επιτυχία των στόχων της Γαληνοτάτης στα πεπρωμένα που καθόρισαν τις τύχες του ελληνισμού. "Κύριος του ενός τετάρτου και μισού ολόκληρης της αυτοκρατορίας της Ρωμανίας", του Βυζαντίου δηλαδή, ο Δόγης θα εδραιώσει την κυριαρχία του σε Κυκλάδες, Σποράδες, Μεθώνη, Κορώνη, Κρήτη, Εύβοια, θα σημάνει αργότερα την παρουσία του σε Τένεδο, Κύπρο, Κέρκυρα, αλλά και στην Αθήνα για λίγο, όπως και στην Πάτρα και στη Θεσσαλονίκη, για να κάμει, χάρη ακριβώς στην όσμωση με τον πολιτισμό του Βυζαντίου, τη χώρα του το κατοπινό ασφαλές καταφύγιο των κατατρεγμένων από τους αλλοπίστους Ρωμηών».

Ο δεύτερος λόγος για τον οποίον ήταν καθοριστική η επιλογή της διεξαγωγής της Ημερίδος ήταν η πάλαι ποτέ ακμάζουσα ελληνική παροικία, της οποίας τα ζωντανά ίχνη διακριβώνονται μέχρι σήμερα. Πρόκειται για τον ελληνικό Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου και το όλο συγκρότημα που τον περιβάλλει.

Είναι ένα λαμπρό μνημείο που πριν μερικά χρόνια εόρτασε τα πεντακόσια χρόνια της ανοικοδομήσεώς του, με πλούσια ιστορική παράδοση και ζωή, αφού εκεί είχε έδρα η παλαίφατη κοινότητα των Ελλήνων από το 1498.

Στον περίβολο του Ιερού Ναού έχει τα Γραφεία της η Ορθόδοξη Ιερά Μητρόπολη Ιταλίας, με έδρα την Βενετία, η οποία ιδρύθηκε με Πατριαρχικό και Συνοδικό Τόμο την 5η Νοεμβρίου 1991 και αναγνωρίσθηκε ως Νομικό Πρόσωπο Δημοσίου Δικαίου του ιταλικού Κράτους με Προεδρικό Διάταγμα την 16 Ιουλίου 1998. Ο σημερινός Μητροπολίτης Ιταλίας κ. Γεννάδιος, υπό την επίβλεψη και καθοδήγηση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, επιτελεί ένα σημαντικό έργο με δημιουργία νέων Ενοριών σ' όλην την Ιταλία, μοναστικών κέντρων κλπ. Συζητήσαμε μαζί του και διαπιστώσαμε τα οράματά του και τις αγωνίες του. Στην προσπάθεια την οποία καταβάλει τον βοηθά σημαντικά ο Αρχιμανδρίτης Πολύκαρπος Σταυρόπουλος ως Πρωτοσύγκελλος, που κατάγεται από την Ναύπακτο.

Επίσης, στον αυλόγυρο του Ιερού Ναού του Αγίου Γεωργίου λειτουργούν τα Γραφεία της ελληνικής κοινότητος της Βενετίας, η οποία θυμίζει παλιές εποχές, αλλά και προσπαθεί να συντονίση τους λίγους Έλληνες που βρίσκονται στην Βενετία. Ξεναγηθήκαμε στο Ινστιτούτο, το Μουσείο και τον Ιερό Ναό του Αγίου Γεωργίου από την Διευθύντρια του Ινστιτούτου Καθηγήτρια Χρ. Μαλτέζου.

Στο αριστερό μέρος του Ιερού Ναού λειτουργεί το «Ελληνικό Ινστιτούτο Βυζαντιών και Μεταβυζαντινών Σπουδών Βενετίας» με ένα αξιόλογο έργο. Το Ινστιτούτο αυτό, όπως γράφει η σημερινή διευθύντριά του Καθηγήτρια κ. Χρύσα Μαλτέζου, «είναι το μόνο κέντρο επιστημονικής έρευνας που διαθέτει η Ελλάδα εκτός των συνόρων της». Στον Ινστιτούτο μπορεί κανείς να θαυμάση την αξιόλογη βιβλιοθήκη, στην οποία πολλοί επιστήμονες εκπονούν τις διατριβές τους, καθώς επίσης και το μουσείο στο οποίο εκτίθενται βυζαντινές εικόνες και άλλα είδη μεγάλης αξίας. Ακόμη στο Ινστιτούτο υπάρχει και αίθουσα εκδηλώσεων, που ήταν ο χώρος συνεδριάσεως της ελληνικής κοινότητος. Η όλη παρουσία του Ινστιτούτου θεωρείται ένα «παράθυρο σήμερα της ελληνικής επιστήμης στην Ευρώπη», και ένας χώρος «γόνιμης συνάντησης του ελληνικού πνεύματος με δυτικές πηγές έμπνευσης και της ευτυχούς συναίρεσης της βυζαντινής και δυτικής παράδοσης» (Μαλτέζου), καθώς επίσης είναι ένα «φυτώριο επιδόξων διδασκάλων της ιστορίας μιας ανεξερεύνητης ακόμη πτυχής της ελληνικής συνοχής και συνέχειας» (Αρβελέρ).

Ακόμη είχαμε την δυνατότητα να βαδίσουμε μέσα στην Βενετία και να θαυμάσουμε αυτήν την πανέμορφη πόλη που συνδυάζει πολλά και πρωτότυπα στοιχεία, αφού «βρίσκεται στο κέντρο μιας ημισεληνοειδούς λιμνοθάλασσας».

Κατ' αρχάς είναι μια πόλη, η οποία είναι κτισμένη πάνω σε 118 αρχικά νησιά και η επικοινωνία μεταξύ τους γίνεται με 400 περίπου γέφυρες, η πιο γνωστή είναι η γέφυρα των στεναγμών, που συνδέει τα Δικαστήρια με τις φυλακές, και περνούσαν οι κατάδικοι μετά την καταδίκη τους πορευόμενοι προς την φυλακή. Τα 180 κανάλια, μήκους 50 περίπου χιλιομέτρων, διασχίζουν όλη την πόλη και ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάση πάρα πολλές ωραίες πλατείες, στενά δρομάκια και γέφυρες.

Εκείνο που εντυπωσιάζει είναι ότι μέσα στην Βενετία δεν συναντά κανείς κανένα τροχοφόρο, ούτε και ποδήλατο, οι δε μετακινήσεις των κατοίκων και των επισκεπτών της γίνονται με τα πόδια. Φυσικό επόμενο είναι όλες οι εξυπηρετήσεις να γίνωνται μέσα από τα κανάλια. Έτσι τα πάντα έχουν αντικατασταθή με τις βάρκες και τα πλοία. Η συγκοινωνία γίνεται με πλοία-λεωφορεία, βλέπει κανείς βάρκες διαμορφωμένες σε ταξί, ασθενοφόρα, αστυνομικά περιπολικά, απορριματοφόρα (σκουπιδιάρικα), νεκροφόρες, μεταφορά προϊόντων, λαϊκή αγορά κλπ. Γνωστές είναι και οι γόνδολες με τις οποίες γίνεται η περιήγηση στα αξιοθέατα της πόλης και, φυσικά, όπως αλλού υπάρχουν σχολές οδήγησεις, εδώ υπάρχουν γραφεία εκμαθήσεως πλοήγησης για γόνδολες.

Τα πολυδαίδαλα στενά δρομάκια με τα παραδοσιακά καταστήματα βενετσιάνικης τέχνης από ασήμι και γυαλί και με άλλα παραδοσιακά αντικείμενα, πολλές φορές στενεύουν ενάμιση με δύο μέτρα και καταλήγουν σε μικρά η μεγάλα κανάλια και δημιουργούν μια καταπληκτική ατμόσφαιρα. Η περιήγηση στην πόλη μέσα από τα κανάλια, καθώς επίσης και η θέα των παραδοσιακών οικημάτων κτισμένων πάνω σε ξύλα-παλούκια που τα πηγνύουν μέσα στην άμμο είναι ένα θέαμα που δεν το συναντά κανείς αλλού.

Σε άλλες περιπτώσεις τα στενά δρομάκια καταλήγουν σε μικρές η μεγάλες πλατείες που δίνουν άλλη νότα στην βυζαντινή μεσαιωνική αυτή πόλη. Πάνω από όλα ο Ιερός Ναός του Αγίου Μάρκου με την πλατεία μπροστά από αυτόν, το παλάτι των Δόγηδων και τα άλλα κτίρια είναι άξια θαυμασμού. Όταν εισέρχεται κανείς στον Ιερό Ναό του Αγίου Μάρκου θαυμάζει τον πλούτο και την ομορφιά των ψηφιδωτών και των δαπέδων που κατασκευάσθηκαν κυρίως από τεχνίτες του Βυζαντίου, αλλά και θλίβεται διότι βλέπει πολλά κλεμμένα αντικείμενα που λεηλάτησαν οι Βενετοί από την Κωνσταντινούπολη τον Απρίλιο του 1204 κατά την Δ Σταυροφορία. Ως γνωστόν αυτή ήταν η πρώτη άλωση της Κωνσταντινουπόλεως, η οποία συνετέλεσε στην αποδυνάμωση της Πόλεως και την τελική πτώση το 1453. Όταν βλέπη κανείς τα αντικείμενα τα οποία εκτίθενται στον Ναό του Αγίου Μάρκου, όχι μόνον λυπάται για την λεηλασία, αλλά και θαυμάζει το τι πλούτος πρέπει να υπήρχε στην Κωνσταντινούπολη και ονειροπολή πως θα ήταν αυτή η Πόλη των θρύλων. Εκεί στον Ναό του Αγίου Μάρκου βλέπει κανείς και την εικόνα της Παναγίας της Νικοποιού, η οποία πάντοτε προηγείτο του στρατού κατά την διάρκεια των πολεμικών συρράξεων. Μπροστά σε αυτή βλέπει κανείς να κάθωνται οι Χριστιανοί σε καρέκλες και να προσεύχωνται.

Φυσικά, ως Επίσκοπος της Ναυπάκτου επισκέφθηκα και την Σάντα Μαρία Φορμόζα, όπου διασώζεται η Μαντόντα Ντι Λεπάντο, μια εικόνα της Παναγίας δαλματικής προελεύσεως, την οποία είχε ο Σεμπαστιάν Ρενιέρ κατά την διάρκεια της Ναυμαχίας της Ναυπάκτου και η οποία πήρε το όνομα από την Ναυμαχία που έγινε κοντά στην Ναύπακτο. Στην πλατεία του Ναού αυτού απέναντι από την Εκκλησία βλέπει κανείς και το αρχοντικό του Σεβαστιανού Ρενιέρ.

Δημοσίως θα ήθελα να ευχαριστήσω τον Ναυπάκτιο Αρχιμανδρίτη Πολύκαρπο Σταυρόπουλο για την βοήθεια την οποία μας προσέφερε και την ξενάγηση που μας έκανε στα σημαντικά μνημεία της Βυζαντινής Βενετίας.

Κατά την διάρκεια του Συνεδρίου και κατά την περιήγησή μου στην πόλη της Βενετίας, που πολλές φορές μου θύμιζε τον Βόσπορο, προσευχόμουν στον άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά να εμπνεύση τους Ιταλούς και γενικότερα τους δυτικούς να αισθανθούν αυτήν την μυστική ζωή της Ορθοδόξου Εκκλησίας, να αποδεχθούν αυτήν την ορθόδοξη ησυχαστική παράδοση, διότι μέσα από τον τρόπο αυτό θα δουν και την διαφορά των παραδόσεων και της δογματικής διδασκαλίας. Διότι είναι γνωστόν ότι ο ησυχασμός που εξέφρασε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είναι η βάση των δογμάτων και των Οικουμενικών Συνόδων.