Γεγονὸς καὶ Σχόλιο: Πρόσωπο καὶ Κοινωνία

Ἡ ἐνασχόληση μὲ τὴν ἔννοια τοῦ προσώπου δὲν εἶναι πολυτέλεια καὶ ἰδιοτροπία μερικῶν ἀνθρώπων, οὔτε ἕνα θεωρητικὸ θέμα, ἀλλὰ ἔχει σχέση τόσο μὲ τὴν ἀνθρώπινη ὕπαρξη ὅσο καὶ μὲ τὶς σωστὲς κοινωνικὲς σχέσεις. Ἑπομένως πρόκειται γιὰ ἕναν συγκεκριμένο τρόπο ζωῆς.

Σύγχρονες φιλοσοφικὲς ἔρευνες προσπαθοῦν νὰ δοῦν τὸν ἄνθρωπο ὡς πρόσωπο. Εἶναι γνωστὸ ὅτι ὁ μεγάλος φιλόσοφος Χάϊντεγγερ γνωρίζει ὅτι τρία εἶναι τὰ δομικὰ στοιχεῖα ποὺ χαρακτηρίζουν τὸν ἄνθρωπο. Τὸ ἕνα εἶναι ἡ «ἐγκατάλειψη», ἀφοῦ αἰσθάνεται ὅτι εἶναι ἐγκαταλελειμμένος στὸν κόσμο αὐτόν, χωρὶς νὰ ἐρωτηθῇ, δηλαδὴ ὑπάρχει. Τὸ δεύτερο εἶναι «ἡ παροντικότητα», ἀφοῦ καταλαβαίνει ὅτι ζῆ πλησίον σὲ ἄλλα ὄντα. Καὶ τὸ τρίτο εἶναι «ἡ ἔκσταση», ἀφοῦ ἔχει ἀναφορὰ στὸ Εἶναι. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος δὲν ἐξαντλεῖται μόνον σ’ ἕνα ἐπίπεδο σχῆμα, δὲν περικλείεται στὸν ἑαυτό του, γιατί τότε εἶναι ἄτομο καὶ ὄχι πρόσωπο.

Ἡ διδασκαλία περὶ τοῦ προσώπου ἔχει μεγάλη σημασία, γιατί ἀντιπαρατίθεται στὸν ἰδεαλισμὸ καὶ τὸν ματεριαλισμό. Κατὰ τὸν πρῶτο, ἡ ἀρχὴ τοῦ κόσμου εἶναι ὁ λεγόμενος κόσμος τῶν ἰδεῶν, κατὰ δὲ τὸν δεύτερο ἀρχὴ τοῦ κόσμου εἶναι ἡ ὕλη. Ἡ Ὀρθόδοξη ἀντίληψη γιὰ τὴν προέλευση τοῦ κόσμου εἶναι πιὸ οὐσιαστική, γιατί δὲν θέτει ὡς ἀρχὴ τὴν ἰδέα καὶ τὴν ὕλη, ἀλλὰ τὸ πρόσωπο. «Ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ Λόγος». Αὐτὸ ἔχει μεγάλη σημασία γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸ νόημα τῆς ζωῆς. Χωρὶς αὐτὴν τὴν ἄποψη ἡ ζωὴ δὲν ἔχει νόημα.

Γνωρίζω ὅτι στὴν Ἀμερικὴ αὐξάνεται συνεχῶς τὸ ἐνδιαφέρον γιὰ τὴν μελέτη τῆς Ὀρθόδοξης διδασκαλίας γιὰ τὸ πρόσωπο. Ἔχει διαπιστωθῇ ὅτι ὑπάρχουν δύο βασικοὶ τρόποι ζωῆς, ποὺ ὅμως δημιουργοῦν τεράστια προβλήματα. Ὁ ἕνας συνδέεται μὲ τὴν ἀτομοκρατία, ποὺ παρατηρεῖται κυρίως στὴν Δύση, καὶ ἔχει σὰν κέντρο τὸ ἄτομο, καὶ ὁ ἄλλος προέρχεται ἀπὸ τὸν κολλεκτιβισμὸ ποὺ παρατηρεῖται στὴν Ἀνατολὴ καὶ ἔχει σὰν κέντρο τὴν ἀπρόσωπη κοινωνία. Διαπιστώνεται, λοιπόν, ὅτι στὸν χῶρο ὅπου ἐπικρατεῖ ὡς τρόπος ζωῆς ἡ Ὀρθόδοξη Παράδοση, ἡ ζωὴ εἶναι ἀνθρωπινότερη, γιατί ἀποφεύγεται τόσο ἡ ἀτομοκρατία ὅσο καὶ ἡ κολλεκτιβιστικὴ ἀντίληψη τῆς κοινωνίας. Γι’ αὐτὸ ἐκπονοῦνται καὶ δημοσιεύονται διδακτορικὲς διατριβὲς γιὰ νὰ μελετηθῇ ἡ ἔννοια τοῦ προσώπου κατὰ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση, ὥστε νὰ ἀποφευχθοῦν τὰ προβλήματα ποὺ δημιουργοῦν οἱ πρακτικὲς ἐφαρμογὲς τοῦ ἀτομικισμοῦ καὶ τοῦ κολλεκτιβισμοῦ.

Ὅλα αὐτὰ δείχνουν τὴν ἐπικαιρότητα τῆς διδασκαλίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας γιὰ τὸ πρόσωπο-ὑπόσταση, ἀφοῦ κατ’ αὐτὴν ὁ ἄνθρωπος δὲν ἀπομονώνεται στὸν ἑαυτό του, οὔτε ἐξαντλεῖται στὴν ὕπαρξή του, ἀλλὰ οὔτε καὶ ὑποτάσσεται σὲ ποικιλώνυμες καὶ ποικιλότροπες σκοπιμότητες. Αὐτὸ ἔχει πολλὲς πρακτικὲς συνέπειες. Ἂν σκεφθῇ κανεὶς ὅτι ὅλα τὰ σύγχρονα προβλήματα εἶναι ὑπαρξιακὰ καὶ κοινωνικά, δηλαδὴ ἀνάγονται σὲ προβλήματα σχέσεων, τότε μπορεῖ νὰ καταλάβη τὴν ἀξία τοῦ προσώπου, χωρὶς νὰ καταργῆται καὶ ἡ ἑνότητα τοῦ συνόλου. Ἔξω ἀπὸ αὐτὴν τὴν ἀντίληψη ἐπικρατεῖ ἡ ἀναρχία καὶ ἡ δικτατορία.

Μερικοὶ σύγχρονοι εἶναι προκατειλημμένοι μὲ τὴν Ἐκκλησία. Πιθανὸν διαθέτουν γνώσεις ποὺ ἀπέκτησαν ἀπὸ τὴν Στοιχειώδη καὶ Μέση Ἐκπαίδευση, καὶ μάλιστα εἰσαγόμενες, ἀφοῦ ἐξέφραζαν τὸ πνεῦμα τοῦ ὀρθολογισμοῦ καὶ τοῦ ἠθικισμοῦ τοῦ δυτικοῦ ἀνθρώπου. Πιθανὸν λάθη ἄλλων Ὁμολογιῶν καὶ Θρησκειῶν ἀποδίδονται στὴν Ὀρθοδοξία ἡ ἀκόμη λάθη μερικῶν ἐκπροσώπων τῆς Ἐκκλησίας μεγενθύνονται καὶ ἀπολυτοποιοῦνται. Αὐτὸ ὅμως δὲν συνιστᾶ ὁλοκληρωμένη γνώση οὔτε καὶ ἀμερόληπτο ἄνθρωπο.

Ἀξίζει τὸν κόπο νὰ μελετηθῇ ἡ διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας γιὰ τὸ πρόσωπο σὲ σχέση μὲ τὴν ἐλευθερία, τὸν ἔρωτα, τὰ κοινωνικὰ καὶ οἰκολογικὰ προβλήματα. Ἂν δοῦμε τὴν ἔννοια καὶ τὴν ζωὴ τοῦ προσώπου ὄχι τόσο μέσα στὴν οὐμανιστική, φιλοσοφικὴ καὶ ψυχολογικὴ ἀτμόσφαιρα, ἀλλὰ μέσα ἀπὸ τὴν θεολογική, μυστηριακὴ καὶ ἀσκητικὴ προοπτικὴ τῆς Ἐκκλησίας, τότε θὰ καταλάβουμε τὴν ἐπικαιρότητα καὶ τὴν ἀξία τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως.

Ν.Ι.