Κύριο ἄρθρο: Παιδεία καὶ Ἐκπαίδευση

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Τά τελευταῖα γεγονότα στόν χῶρο τῆς ἐκπαίδευσης ἔδωσαν ἀφορμή γιά νά γίνη συζήτηση γύρω ἀπό τό σοβαρό θέμα τῆς παιδείας στόν τόπο μας. Πολλοί ὁμιλοῦν γιά τόν μεγάλο ἀσθενῆ τῆς ἐποχῆς μας, καθώς ἐπίσης καί γιά τήν ἀναγκαιότητα μιᾶς παιδείας, ἡ ὁποία θά ἀντιμετωπίση ὅλα τα προβλήματα πού ἀναφύονται. Στό βάθος τούς ὅλα τα προβλήματα εἶναι προβλήματα παιδείας.

Ἡ παιδεία εἶναι ἡ οὐσία ἑνός Ἔθνους, ὁ βασικός κορμός ἑνός λαοῦ. Ὁ ἀπαίδευτος λαός ἄγεται καί φέρεται, κατά τίς ὀρέξεις καί τά βουλεύματα ξένων κέντρων, ὑποκύπτει σέ κάθε εἴδους βιασμούς καί πιέσεις. Ὅσοι θέλουν νά ἐξαφανίσουν τήν ἱστορική ἐθνική μνήμη καί τήν αὐτοσυνειδησία ἑνός λαοῦ, κτυποῦν ἀδυσώπητα καί μάλιστα μέ ἔξυπνο καί ἀποφασιστικό τρόπο τήν παιδεία του.

Βρέθηκα γιά τρία χρόνια στόν Λίβανο (1989-1992), τήν περίοδο πού ἐπικρατοῦσε ἀναταραχή καί γίνονταν καθημερινοί πόλεμοι καί ἁψιμαχίες. Οἱ φοιτητές μου στήν Θεολογική Σχολή μοῦ διεκτραγωδοῦσαν τήν κατάσταση τῆς χώρας τους. Δέν ἀναφέρονταν ἁπλῶς στόν πόλεμο πού γινόταν καί στίς κατακτήσεις ἐδαφῶν ἀπό ἄλλους λαούς (Σύρους καί Ἑβραίους), ἀλλά κυρίως στήν πολιτιστική ὑποδούλωση τῆς χώρας τους. Τά βιβλία, καί μάλιστα τά ἐγχειρίδια γιά τήν ἱστορία τοῦ τόπου τους, γράφονταν καί τυπώνονταν στήν Γαλλία, καθώς ἐπίσης τά βασικότερα μαθήματα παραδίδονταν στήν γαλλική, καί τήν ἀγγλική γλώσσα. Αὐτό τό θεωροῦσαν χειρότερο καί ἀπό τήν ἐδαφική ὑποδούλωση σέ γειτονικούς λαούς. Τό παράδειγμα αὐτό δείχνει ὅτι ἡ ὕπουλη ἐπέμβαση στήν παιδεία ἑνός λαοῦ συνεπάγεται τήν ὑποδούλωσή του, τήν ἐξάρτησή του ἀπό ἄλλα κέντρα ἐξουσίας καί, βεβαίως, τήν ἀπώλεια τῆς ἱστορικῆς μνήμης καί αὐτοσυνειδησίας του.

Μιλώντας γιά παιδεία πρέπει νά κάνουμε μιά σαφῆ διάκριση καί νά χαράξουμε μιά διαχωριστική γραμμή. Ὑπάρχει διαφορά μεταξύ παιδείας καί ἐκπαίδευσης. Ἄλλο εἶναι ἡ παιδεία καί ἄλλο ἡ ἐκπαίδευση. Δέν πρόκειται γιά μιά ἐννοιολογική διαφορά, ἀλλά γιά μιά οὐσιαστική διάκριση.

Ἡ παιδεία εἶναι ἡ διαδικασία ἀνάπτυξης τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Πλάτων ὁρίζει τήν παιδεία ὡς τήν “παραγιγνομένην πρώτον παισίν ἀρετήν”. Καί φυσικά, ὅταν μιλοῦμε γιά ἀρετή, δέν ἐννοοῦμε ἁπλῶς τήν ἀρετολογία καί τήν ἀναφορά σέ μιά αὐτόνομη ἠθική δεοντολογία, ἀλλά τήν ὁλοκληρωμένη προσωπικότητα.

Ἡ παιδεία, γιά νά εἶναι ἀληθινή, πρέπει νά ἔχει δύο κύρια στοιχεῖα. Τό πρῶτο νά παρέχη ὁλοκληρωμένη γνώση. Φυσικά, κάνοντας λόγο γιά γνώση δέν ἐννοοῦμε ἁπλῶς τήν γυμναστική τῆς διανοίας καί τήν συσσώρευση ἐγκυκλοπαιδικῶν γνώσεων στήν λογική, ἀλλά τήν ὑπαρξιακή γνώση, χωρίς νά ἀποκλείεται καί κάθε ἄλλο εἶδος γνώσης. Ὁ εὐπαίδευτος ἄνθρωπος μετέχει σέ ὅλα τα γεγονότα τῆς ζωῆς καί τά βιώνει κατά τρόπο ἀξιολογικό. Δέν ἀποκλείει τίποτε, οὔτε ἀπολυτοποιεῖ τά σχετικά, οὔτε σχετικοποιεῖ τά μεγάλα. Γιά παράδειγμα, ἔχουν ἀξία τά ὑλικά καί βιολογικά ἀγαθά, ἀλλά πρωταρχικό λόγο ἔχουν τά ψυχικά καί πνευματικά, τά ὁποῖα νοηματοδοτοῦν καί τά πρῶτα. Τό δεύτερο στοιχεῖο τῆς ἀληθινῆς παιδείας εἶναι ὅτι διακρίνεται γιά τήν δυναμική πορεία ἐξέλιξης καί δέν παραμένει στήν στατικότητα. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ παιδεία ἀναπτύσσεται σέ ὁλόκληρη τήν ζωή τοῦ ἀνθρώπου καί βεβαίως δέν ἐγκλείεται σέ μερικά πτυχία ἀνωτέρων καί ἀνωτάτων σχολῶν.

Ἐνῶ μέσα στά πλαίσια αὐτά περικλείεται ἡ παιδεία, ἡ ἐκπαίδευση εἶναι τό σύστημα, ἡ μέθοδος, τό μέσο γιά τήν ἀπόκτηση καί βίωση τῆς γνώσης. Μέ τόν ὄρο ἐκπαίδευση ἐννοοῦμε καί τά ἐκπαιδευτικά προγράμματα, τά ὁποῖα ἐκπονοῦνται γιά τήν καλύτερη προσφορά τῆς παιδείας. Μέσα στά πλαίσια αὐτά ἐντάσσονται καί οἱ κτιριακές ἐγκαταστάσεις, ὅλη ἡ ἀπαραίτητη ὑλική ὑποδομή, καί βεβαίως ἡ κατάρτιση τοῦ ἐμψύχου ὑλικοῦ.

Ἑπομένως, πρέπει νά δώσουμε προσοχή στήν ἐκπαίδευση καί τά ἐκπαιδευτικά προγράμματα, ἐνδεχομένως πρέπει νά χρησιμοποιήσουμε προγράμματα ἄλλων χωρῶν, τά ὁποῖα ἀπαραιτήτως πρέπει νά τά προσαρμόζουμε στήν δική μας πραγματικότητα, καί νά συντονίζονται στήν δική μας παιδεία. Ποτέ ὅμως δέν πρέπει νά μεταβάλλεται ἡ διαχρονική παιδευτική μας παράδοση.

Ἐκεῖνο πού παρατηρεῖται σήμερα εἶναι ὅτι γίνεται σύγχυση μεταξύ παιδείας καί ἐκπαίδευσης. Ἡ ἐκπαίδευση ταυτίζεται μέ τήν παιδεία, γι’ αὐτό δίνεται μεγάλη σημασία στά ἐκπαιδευτικά προγράμματα καί λιγότερο στόν ὁρισμό, τήν κατεύθυνση καί τό περιεχόμενο τῆς παιδείας. Μέ ἄλλα λόγια, σήμερα παρατηρεῖται “ἡ ἐκπαιδευτικοποίηση τῆς παιδείας”, ἡ ὁποία ἀπό διαδικασία ἀνάπτυξης τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀνθρώπου μετατρέπεται σέ μιά διαδικασία δημιουργίας ἔμψυχων ἠλεκτρονικῶν ὑπολογιστῶν. Βέβαια, αὐτό εἶναι συνάρτηση τοῦ ὅλου σύγχρονου τρόπου ζωῆς, πού ἀποβλέπει στό ἄτομο καί τήν μάζα, καί ὄχι στό πρόσωπο καί τίς ἀληθινές διαπροσωπικές σχέσεις.

Εἶναι γνωστόν ὅτι δημοκρατία δέν εἶναι ἁπλῶς ἕνα νομικό κατασκεύασμα, ἕνα κοινωνικό σύστημα γιά τόν τρόπο διαχείρισης τῆς ἐξουσίας, ἀλλά τρόπος ζωῆς. Καί πιστεύουμε ὅτι ἡ δημοκρατία συνίσταται καί ἐκφράζεται κυρίως στήν ποιοτική ἀνύψωση τοῦ λαοῦ, στήν ὁποία ἀποβλέπει ἡ ὁλοκληρωμένη παιδεία. Τό νά παραμένη ὁ λαός ἀποπροσανατολισμένος, στά κατώτερα στάδια τῆς κοινωνικῆς καί πνευματικῆς ζωῆς, εἶναι ἀντιδημοκρατικό. Οἱ ἐχθροί τῆς δημοκρατίας ἐπιδιώκουν νά κρατοῦν ἕναν λαό ἀποπροσανατολισμένο, ἀνίκανο νά σκέπτεται καί ἀδύνατο νά ἀποφασίζη. Ἕνας τέτοιος λαός εἶναι ἐπιρρεπής στήν δικτατορία, πού ἐκφράζεται καί βιώνεται ὡς τρόπος ζωῆς.

Ἐπιδιώκουμε τήν δημιουργία ἐλευθέρων ἀνθρώπων, μέ λεκτική καί κριτική σκέψη, μέ ἀποφασιστικότητα καί ἀρχοντιά, μέ ἀγάπη καί ἐλευθερία, πού νά ἔχουν ἐλευθερία τόσο ὡς δυνατότητα ἐπιλογῆς, ὅσο καί ὡς καθορισμό τῆς ὕπαρξης. Τέτοιοι ἄνθρωποι εἶναι “ἐπικίνδυνοι” γιά κάθε δικτατορίσκο. Πράγματι, τέτοιους “ἐπικίνδυνους” ἀνθρώπους, πού εἶναι ὥριμοι καί ὁλοκληρωμένοι, δημιουργεῖ ἡ ἀληθινή παιδεία, ὅταν ἐπικουρῆται καί ἀπό ἄριστη ἐκπαίδευση.