Γεγονός καὶ Σχόλιο: Ἐκκλησιαστική τέχνη καὶ πολιτιστικὴ μουσειοποίηση

Ὡς ἕνα ἀπό τά μεγαλύτερα πολιτιστικά γεγονότα τῆς χρονιᾶς θεωρήθηκε ἡ ἔκθεση πού ἄνοιξε στήν Νέα Ὑόρκη τήν 10 Μαρτίου καί θά διαρκέση μέχρι τίς 6 Ἰουλίου μέ τίτλο “ἡ δόξα τοῦ Βυζαντίου” καί περιλαμβάνει 350 ἔργα τέχνης ἀπό 24 χῶρες, τά ὁποῖα ἀναφέρονται στήν περίοδο ἀπό τήν εἰκονομαχία μέχρι τήν κατάληψη τῆς Κωνσταντινουπόλεως ἀπό τούς Φράγκους τό 1204.

Εἶναι σίγουρο ὅτι ἡ ἔκθεση αὐτή θά προκαλέση πολλές ἐντυπώσεις στόν Νέο Κόσμο καί θά δώση τήν ἀφορμή νά δοῦν οἱ ἄνθρωποι τόν μεγάλο πολιτισμό πού ἀναπτύχθηκε στό λεγόμενο Βυζάντιο, αὐτό πού τόσο εἶχε συκοφαντηθῆ ἀπό τούς δυτικούς. Καί πράγματι σέ μιά ἐποχή πού στήν Εὐρωπαϊκή Δύση ἐπικρατοῦσε βαρβαρισμός, στό ἀνατολικό τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ἀναπτυσσόταν ἕνας μεγάλος πολιτισμός.

Χωρίς νά ἀρνοῦμαι τήν ὠφέλεια πού προκαλεῖ μιά τέτοια ἔκθεση, θά ἤθελα στήν συνέχεια νά σημειώσω δύο παρατηρήσεις μου, ὄχι μέ σκοπό νά ἐπικρίνω καί νά ἀμαυρώσω μιά τέτοια προσπάθεια, ἀλλά μᾶλλον νά τήν ἐντάξω μέσα στά ἀληθινά τῆς πλαίσια. Δηλαδή, δέν ἀρνοῦμαι τέτοιες παρουσιάσεις, ἀλλά πρέπει νά τίθενται σέ σωστές καί Ὀρθόδοξες προϋποθέσεις.

Πρώτον, ὑπάρχει σήμερα ἕνας μεγάλος πειρασμός, τό νά βλέπουμε τήν Ὀρθοδοξία ὡς ἕνα ἰδεολόγημα, ἀλλά καί τήν Ἐκκλησία ὡς ἕναν πολιτισμό. Εἶναι γνωστό ὅτι ὁ ἀμερικανός συγγραφέας HUNTINGTON ὁμιλεῖ γιά σύγκρουση πολιτισμῶν, ἐννοώντας βέβαια, ὅτι καί ἡ Ὀρθοδοξία ἀνήκει σέ ἕνα τέτοιο ἰδιαίτερο πολιτισμό. Καί εἶναι ἀλήθεια ὅτι μερικοί δικοί μας ἔχουν πέσει στήν παγίδα νά θεωροῦν τήν Ὀρθοδοξία μόνον ὡς πολιτισμό.

Δέν ὑπάρχει καμμιά ἀμφιβολία ὅτι ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία παρήγαγε ἕναν ἰδιαίτερο καί καταπληκτικό πολιτισμό, ἀλλά ὅμως δέν εἶναι ἀποκλειστικά καί μόνο πολιτισμός. Ἡ Ἐκκλησία εἶναι τό Σῶμα τοῦ Χριστοῦ, ἡ Ἐκκλησία τῶν Ἀποστόλων, τῶν Προφητῶν, τῶν Μαρτύρων, τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, εἶναι μιά ἰδιαίτερη κοινότητα πού βοηθᾶ τόν ἄνθρωπο νά δή τό ἀνθρωπολογικό καί ὑπαρξιακό πρόβλημά του καί νά τό θεραπεύση, θέλει νά ὁδηγήση τόν ἄνθρωπο στήν θέωση. Ὑπάρχει σαφῶς μέσα στήν Ἐκκλησία μιά ἰδιαίτερη μέθοδος διά τῆς ὁποίας ὁ ἄνθρωπος ὑπερβαίνει τόν θάνατο, αὐτόν τόν βασανιστικό του ἐχθρό.

Δεύτερον, ὑπάρχει σήμερα ὁ κίνδυνος νά μουσειοποιήσουμε τήν ζωή. Οἱ συγκεκριμένες εἰκόνες, ἀλλά καί διάφορα ἄλλα ἐκκλησιαστικά ἀντικείμενα πού ἐκτίθενται στό Μουσεῖο τῆς Νέας Ὑόρκης, προϋποθέτουν τήν ὕπαρξη ἀναγεννημένων ἀνθρώπων, ἀλλά καί μιᾶς ὁλόκληρης θεολογίας πού θεώνει τόν ἄνθρωπο. Οἱ ἁγιογραφημένες εἰκόνες τῶν ἁγίων ἐκφράζουν κατά τόν καλύτερο τρόπο τήν πορεία τοῦ ἀνθρώπου πρός τήν θέωση, τήν ἕνωση κτιστῆς καί ἀκτίστου φύσεως. Ἔπειτα, τά ἐκκλησιαστικά αὐτά ἀντικείμενα εἶναι ἀναπόσπαστα συνδεδεμένα μέ τήν λατρεία, μπροστά στά ὁποῖα ἀνάβουμε τό κερί καί τό κανδήλι καί κάνουμε τήν προσευχή. Γιά αὐτό εἶναι δύσκολο νά ἐνταχθοῦν στίς ψυχρές αἴθουσες τοῦ Μουσείου καί νά θεωροῦνται μόνο ὡς ἔργα τέχνης. Ὑπάρχει ὁ κίνδυνος νά θεωρήση κανείς καί αὐτό τό Ἅγιον Ὅρος ὡς ἕνα μεγάλο Μουσεῖο καί μέ αὐτήν τήν προοπτική νά τό ἐπισκέπτεται. Προσωπικά θέλω νά ὁμολογήσω ὅτι ποτέ δέν πλησίασα ἔτσι τό Ἅγιον Ὅρος. Μέ ἐνδιέφερε πάντα ἡ ζωντανή παράδοση πού βιώνεται στήν ζωή συγκεκριμένων Πατέρων πού εἶναι ζωντανά κατοικητήρια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί λιγότερό τα ἔργα ὑψηλῆς καί μεγάλης τέχνης τά ὁποῖα ὑπάρχουν καί φυλάσσονται ὡς θησαυροί στά Μοναστήρια τοῦ Ἁγίου Ὅρους. Ἄν ξεχνοῦσα νά δῶ ἕνα σπουδαῖο ἀντικείμενο πού φυλασσόταν στά Μοναστήρια, δέν στενοχωριόμουν. Πληγωνόμουν ὅμως βαθειά, ἄν δέν συναντοῦσα μιά ἁγιασμένη μορφή.

Ἄν ὅσοι ἐπισκεφθοῦν τό Μουσεῖο τῆς Ν. Ὑόρκης, τήν ἐποχή πού θά ἐκτίθενται αὐτοί οἱ θησαυροί, ἀπορρίψουν τήν ἐντύπωση πού εἶχαν γιά τό λεγόμενο Βυζάντιο καί ἀκόμη ἐκτιμήσουν τήν ἰδιαίτερη παράδοσή του καί θελήσουν νά ζήσουν αὐτήν τήν παράδοση στήν προσωπική τους ζωή, γνωρίζοντας συγκεκριμένα ζωντανά πρότυπα, τότε θά ἐκπληρώση τόν σκοπό του. Ἄν ὅμως τό ἐπισκεφθοῦν οἱ πλούσιοι καί καλλιτέχνες γιά νά πλουτίσουν τίς γνώσεις τους, γιά νά ὑπερβοῦν τήν ἀνία τους, καί δέν προχωρήσουν στήν ὑπέρβαση τοῦ θανάτου, τότε θά ἐκληφθῆ ὡς μιά νεοπαγανιστική κίνηση.

Πράγματι, σήμερα ζοῦμε ἔντονα τόν πειρασμό τῆς μουσειοποιήσεως τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, ἀλλά καί τόν πειρασμό ἑνός ἰδιότυπου ἐκκλησιαστικοῦ φετιχισμοῦ. Χρειάζεται μεγάλη προσοχή γιά νά ὑπερβοῦμε αὐτούς τούς ἐπικίνδυνους πειρασμούς.

Ν.Ι.