Λόγιοι Μητροπολῖτες Ναυπάκτου: Δαμασκηνός Στουδίτης (1575-1577)

Ἀρχιμανδρίτου π. Εἰρηναίου Κουτσογιάννη

Ὁ ὀνομαστός μητροπολίτης Ναυπάκτου καί Ἄρτης καί ἔξαρχος πάσης Αἰτωλίας Δαμασκηνός ὁ Στουδίτης, καταγόταν ἀπό τήν Θεσσαλονίκη καί γεννήθηκε στίς ἀρχές τοῦ 16ου αἰῶνος. Τά πρῶτα μαθήματα διδάχθηκε στήν ἰδιαίτερη πατρίδα του, ὅπου καί ἀπέκτησε ἄριστη γνώση τῆς ἀρχαίας Ἑλληνικῆς γλώσσης. Ἔπειτα πῆγε στήν Κωνσταντινούπολη, γιά νά παρακολουθήση τά μαθήματα τοῦ ὀνομαστοῦ Μεγάλου Ρήτορος Θεοφάνους Ἐλεαβούλκου τοῦ Νοταρᾶ (1543-1551), ὁ ὁποῖος ἦταν Σχολάρχης τῆς Πατριαρχικῆς Ἀκαδημίας. Στήν Κωνσταντινούπολη ἐκάρη μοναχός καί πῆρε τό ὄνομα Δαμασκηνός (ἀντί τοῦ Δημήτριος ἤ Διονύσιος, πού ἦταν τό κοσμικό του ὄνομα) καί τήν ἐπωνυμία Στουδίτης. Ἡ ἐπωνυμία αὐτή δείχνει ὅτι, καίτοι ἡ μονή Στουδίου εἶχε περιέλθει στά χέρια τῶν Μωαμεθανῶν, ἡ ἀδελφότητα τῶν μοναχῶν διετηρεῖτο σέ κάποιο ἄλλο μέρος τῆς Πόλεως. Στήν Κωνσταντινούπολη χειροθετήθηκε ὑποδιάκονος καί κήρυττε σέ διάφορους ναούς. Τά κηρύγματά του αὐτά, γεμάτα ἀπό πατερικές ἀναφορές, ἀπετέλεσαν τό περιεχόμενο τοῦ βιβλίου του μέ τό ὄνομα “ΘΗΣΑΥΡΟΣ”.

Μεταξύ των ἐτῶν 1558 καί 1564 ἐπί Πατριάρχου Ἰωάσαφ Β' τοῦ μεγαλοπρεποῦς (1555-1564) χειροτονήθηκε ἐπίσκοπος Λιτῆς καί Ρενδίνης. Τό 1564 συμμετέσχε στή σύνοδο 51 Ἀρχιερέων, πού εἶχε συγκροτήσει ὁ Ἰωάσαφ γιά τήν ἐπιβολή αὐστηροτέρων μέτρων κατά τῶν καταχρήσεων τοῦ κλήρου καί τῶν ἀρχόντων. Ὁ Πατριάρχης Μητροφάνης Γ' (1565-1572), ὁ ὁποῖος διεδέχθη τόν Ἰωάσαφ, ἐκτιμώντας τίς ἱκανότητες τοῦ Δαμασκηνοῦ τόν ἔστειλε ὡς πατριαρχικό ἔξαρχο στήν Μικρά Ρωσία, ἡ ὁποία εἶχε πρωτεύουσα τό Κίεβο καί ὑπαγόταν στό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Ὁ Δαμασκηνός διετέλεσε κύριος διδάσκαλος τοῦ μετέπειτα Πατριάρχου Ἱερεμίου Β' τοῦ Τρανοῦ. Ὁ Ἱερεμίας ἔχοντας, ὅπως φαίνεται, ἐκτίμηση στό πρόσωπο τοῦ διδασκάλου του, ὅταν περιώδευσε στήν Πελοπόννησο (19 Ὀκτωβρίου 1573 μέχρι Ἰούλιο τοῦ 1574), τόν ἄφησε τοποτηρητή τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου. Στή συνέχεια, μετά τήν ἐπάνοδό του στήν Κωνσταντινούπολη, ὁ Δαμασκηνός προβιβάσθηκε σέ μητροπολίτη Ναυπάκτου καί Ἄρτης καί ἔξαρχο πάσης Αἰτωλίας. Σύμφωνα δέ μέ τήν μαρτυρία τοῦ Μαρτίνου Κρουσίου ὁ Δαμασκηνός “ἐπεῖχε” καί τόν τόπο τοῦ ἐπισκόπου “Ἀγγύρας”. Ἐκοιμήθη τό 1577 καί ἐτάφη προφανῶς στή Ναύπακτο.

Ὁ Δαμασκηνός ὑπῆρξε ἕνας ἀπό τούς μεγαλυτέρους λογίους του 16ου αἰῶνος. Τό βιβλίο τοῦ “ΘΗΣΑΥΡΟΣ” εἶχε πολύ μεγάλη ἀπήχηση ἀνάμεσα στούς ὀρθοδόξους χριστιανούς καί διαβάστηκε ἴσως ὅσο κανένα ἄλλο βιβλίο στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας. Γνώρισε πολυάριθμες ἐκδόσεις ὄχι μόνο στά Ἑλληνικά, ἀλλά καί στίς Σλαβικές διαλέκτους. Ο “ΘΗΣΑΥΡΟΣ” βοήθησε σημαντικά στό νά συνειδητοποιήσουν οἱ ὀρθόδοξοί των Βαλκανίων (Ρωμηοί) στά χρόνια τῆς Τουρκοκρατίας τήν ἰδιαιτερότητά τους ἔναντί των Μουσουλμάνων καί νά κρατήσουν τήν πίστη τῶν πατέρων τους, ἀκόμα καί στό νά ὁδηγηθοῦν στό μαρτύριο. Ὁ Σάθας ἀναφέρει ὅτι ὁ Δαμασκηνός “πολύ ὠφέλησε τήν πατρίδα διά τῶν συγγραφῶν τού” καί ὁ Μ. Ι. Γεδεῶν ὅτι “χρήσιμος ἐγένετο καί εἰς τό γένος καί εἰς τήν Ἐκκλησίαν”.

Ἐκτός του “ΘΗΣΑΥΡΟΥ” ἄλλα ἔργα τοῦ Δαμασκηνοῦ Στουδίτου εἶναι τά ἑξῆς:

• “Στίχοι ἠρωλεγεῖοι εἰς τήν κοίμησιν τῆς ὑπερευλογημένης Θεοτόκου Μαρίας”. Ἀποτελεῖται ἀπό 124 στίχους σέ ὁμηρική διάλεκτο.
  
• Ἀκολουθία καί ἐγκώμιο στόν Νεομάρτυρα Νικόλαο (14 Φεβρουαρίου). Ὁ ἅγιος Νικόλαος καταγόταν ἀπό τήν Ἰχθύν τῆς Κορινθίας καί μαρτύρησε στήν Κωνσταντινούπολη τό 1554. Ἡ ἀκολουθία ἐγράφη ἀπό τόν  Δαμασκηνό το 1558, πού τότε ἦταν ἱερομόναχος.
• “Μερική διάγνωσις ἐκ τῶν παλαιῶν φιλοσόφων περί φύσεως, καί ἰδιωμάτων τινῶν ζώων, συναθροισθεῖσα παρά τοῦ ἐν ἀρχιερεύσι λογιωτάτου, κυρίου Δαμασκηνοῦ, τοῦ Στουδίτου”.
  
• “Δαμασκηνού ἐπισκόπου Ρονδίνης (Ρενδίνης) διάλογος μετά τοῦ Ἡγουμένου τῆς Ἁγίας Ἀναστασίας, ἤτοι ταλανισμός κατά τῶν νῦν τῆς Ἑλλάδος ἐπισκόπων”.
  
• “Παραίνεσις πρός μοναχούς τους θέλοντας σωθῆναι ἐν συνόπτω τοῦ ἐν ἐπισκόποις ἐλαχίστου Δαμασκηνοῦ Λιτῆς καί Ρενδίνης καί Προέδρου Πολιανής”.
  
• “Λόγος πεζή φράσει εἰς τόν Δεκάλογον τοῦ Μωϋσέως”.
  
• “Ομηρόκεντρα εἰς τήν κοίμησιν τῆς Θεοτόκου σύνθετα (συντεθέντα;) παρά τοῦ ταπεινοῦ ἐπισκόπου Λιτῆς καί Ρενδίνης Δαμασκηνού”.
  
• “Προγνωστικά σημεῖα περί βροχῆς, ἀνέμου, ἐκ τῶν ἀστέρων, καί ἐκ τῆς σελήνης ἐκ διαφόρων ποιητῶν καί διδασκάλων, ποίημα κυροῦ Δαμασκηνοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἄρτης”. Σώζεται στόν κώδικα 1325 τῆς Μεγίστης Λαύρας καί ἴσως εἶναι τό τελευταῖο ἔργο τοῦ Δαμασκηνοῦ.
  
• Ἐπιστολές. Ο Μ. Ι. Γεδεῶν δημοσίευσε 14 ἐπιστολές τοῦ Δαμασκηνοῦ στήν Ἐκκλ. Ἀλήθεια Κωνσταντινουπόλεως. Ὅλες εἶναι γραμμένες σέ ὡραία ἀττική διάλεκτο.