Ἐκκλησία καὶ Ἐθνεγερσία

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μὲ τὸ διοικητικό της σύστημα κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, μὲ τὴν λατρεία της, μὲ τὴν διδασκαλία της καὶ κυρίως μὲ τὴν ἡσυχαστικὴ παράδοση ποὺ ἀνέδειξε τοὺς Νεομάρτυρες, τοὺς ὁποίους μποροῦμε νὰ θεωρήσουμε ὡς τοὺς πραγματικοὺς ἀντιστασιακοὺς τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, συνετέλεσε πάρα πολὺ στὴν διατήρηση τῆς αὐτοσυνειδησίας τοῦ Γένους καὶ ἀποδείχθηκε μιὰ μεγάλη πνευματικὴ «βόμβα» ποὺ ἀνατίναξε τὴν σκλαβιά. Ἄλλωστε, ὅλοι οἱ πρωτεργάτες τῆς ἑλληνικῆς ἐπαναστάσεως ἐμπνέονταν ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη παράδοση καὶ ὄχι ἀπὸ τὸν διαφωτισμό.

Σχετικὰ μὲ τὸν τρόπο μὲ τὸν ὁποῖο θὰ ἐλευθερωνόταν τὸ Γένος ἀπὸ τὴν τουρκικὴ σκλαβιὰ ἀναπτύχθηκαν διαφορετικὲς ἀπόψεις. Πολλοὶ ποὺ ἔβλεπαν τὰ πράγματα ποὺ ἐκτυλίσσονταν μέσα στὴν Ὀθωμανικὴ Αὐτοκρατορία, μεταξὺ τῶν ὁποίων Ἱεράρχες καὶ Φαναριῶτες, θεωροῦσαν ὅτι ἡ διάβρωση τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας θὰ γινόταν ἔσωθεν. Ἄλλωστε, τὴν ἐξωτερικὴ πολιτικὴ καὶ τὸ ἐμπόριο τῶν Ὀθωμανῶν τὸ ἐξασκοῦσαν τὴν ἐποχὴ ἐκείνη οἱ Φαναριῶτες. Ἄλλοι, ὅμως, θεωροῦσαν ὅτι ἡ ἀπελευθέρωση τοῦ Γένους θὰ γινόταν μὲ ἐπανάσταση τῶν Ρωμηών, ἔστω καὶ ἂν αὐτὸ ἐπέφερε ζημιὲς καὶ θανάτους. Κανεὶς δὲν μπορεῖ νὰ θεωρήση ὅτι ἡ πρώτη ἄποψη συνιστᾶ προδοσία.

Ὁ Καθηγητὴς π. Γεώργιος Μεταλληνὸς στὸ βιβλίο του μὲ τίτλο Τουρκοκρατία ἀναλύει διεξοδικὰ τὸ δίλημμα ποὺ ἐπικρατοῦσε στοὺς ὑπευθύνους κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας καὶ ἰδίως πρὸς τὸ τέλος της: «συνύπαρξη ἡ ἀνίσταση;», καὶ περιγράφει τὶς δύο αὐτὲς τάσεις. Ἔτσι, τὴν συνύπαρξη ὑποστήριζαν οἱ ἀντιρρητικοὶ ἡ ἀνθενωτικοὶ καὶ τὴν ἀντίσταση οἱ ἑνωτικοί, ποὺ ἦταν καὶ φιλοδυτικοί. Μὲ ἐπιχειρήματα ὑποστηρίζει ὅτι καὶ ἡ λεγόμενη συνύπαρξη ποὺ «εἶχε καὶ μιὰ δυναμικὴ διάσταση», ἀφοῦ συνδέεται μὲ «τὴν πίστη γιὰ μιὰ βαθμιαία ὑποκατάσταση τῶν Ὀθωμανῶν στὴ διακυβέρνηση τοῦ κράτους καὶ τὴ δημιουργία ἑνὸς "Ὀθωμανικοῦ κράτους τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους"» δὲν ἦταν τελείως ἀνεδαφική, ἀλλὰ ὑπῆρχε μιὰ τέτοια προοπτική.

Πάντως, ὅταν ὡρίμασαν τὰ πράγματα καὶ φάνηκε ὅτι γιὰ τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ Γένους ἀπαιτεῖται ἐπανάσταση μὲ ὅπλα, τότε ἡ Ἐκκλησία βοήθησε μὲ ὅλες τὶς δυνάμεις της. Κληρικοὶ καὶ μοναχοί, λαϊκοὶ ἄνδρες καὶ γυναῖκες, ἀκόμη καὶ παιδιὰ πολέμησαν σκληρὰ καὶ ἔχυσαν τὸ αἷμα τους «γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν πίστη τὴν ἁγία καὶ τῆς πατρίδος τὴν ἐλευθερία».

Ἐπειδὴ μερικοὶ ὑποστηρίζουν ὅτι κατὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ '21 θυσιάστηκε κυρίως ὁ λεγόμενος «κατώτερος» Κλῆρος, ἐννοοῦν τοὺς Πρεσβυτέρους καὶ Διακόνους, ἐνῷ οἱ Ἀρχιερεῖς ἦταν ἀπρόθυμοι γιὰ τὴν Ἐπανάσταση, θὰ πρέπη νὰ ἀναφερθῇ ὅτι ἔχει ἐκδοθῇ ἕνα σημαντικὸ βιβλίο μὲ τίτλο Ἀρχιερεῖς καί '21, γραμμένο ἀπὸ τὸν ἱστορικὸ ἐπιστήμονα Πέτρο Γεωργαντζῆ, στὸ ὁποῖο βρίσκει κανεὶς πολὺ ἐνδιαφέρουσες ἱστορικὲς πληροφορίες.

Ἡ Ἐπανάσταση ἦταν, κατὰ τὸν συγγραφέα, θρησκευτικὴ καὶ ἐθνικὴ καὶ ὄχι κοινωνική, ταξική. Αὐτὸ τὸ τεκμηριώνει πρῶτον ἀπὸ τὶς ἀπόψεις συγχρόνων μαρξιστῶν, ὅπως διατυπώθηκαν σὲ ἐπιστημονικὸ συμπόσιο ποὺ ἔγινε στὸ Κέντρο Μαρξιστικῶν Ἐρευνῶν τῆς Ἑλλάδας τὸν Αὔγουστο τοῦ 1981 στὴν Ἀθήνα, ποὺ σὲ μερικὰ σημεῖα ἀναθεωροῦν τὶς θέσεις παλαιῶν μαρξιστῶν, δεύτερον ἀπὸ τὶς μαρτυρίες τῶν δημιουργῶν του Εἰκοσιένα, τρίτον ἀπὸ τὶς διακηρύξεις τῶν Ἐθνοσυνελεύσεων καὶ τέταρτον ἀπὸ τὶς κρίσεις τῶν συγχρόνων μὲ τὴν Ἐπανάσταση ἱστορικῶν.

Σχετικὰ μὲ τὴν στάση τῶν Ἀρχιερέων πρὸ τῆς Ἐπαναστάσεως καὶ κατὰ τὴν Ἐπανάσταση ὁ συγγραφεὺς εἶναι πολὺ ἀποκαλυπτικός. Μὲ βάση ἱστορικὲς πηγὲς καὶ μαρτυρίες ἀποδεικνύει ὅτι οἱ Πατριάρχες καὶ οἱ Ἀρχιερεῖς προέρχονταν ἀπὸ τὰ κατώτατα στρώματα τοῦ λαοῦ καὶ ὄχι ἀπὸ τὴν λεγομένη «ἄρχουσα τάξη». Ἔπειτα, οἱ Ἀρχιερεῖς δὲν ἦταν οἱ εὐνοούμενοι τῶν Τούρκων, γιατί δὲν εἶχαν καθόλου ἐλευθερία κινήσεως, δὲν εἶχαν ἐλευθερία λόγου καί, ὅπως ἀποδεινύεται ἀπὸ πολλὲς μαρτυρίες, ἡ στάση τῶν κρατούντων στὰ αἰτήματα τῶν Ἀρχιερέων ἦταν σκληρή. Ἀκόμη, οἱ φόροι τοὺς ὁποίους ἐπέβαλαν οἱ Τοῦρκοι στοὺς Ἀρχιερεῖς ἦταν δυσβάστακτοι, ἀφοῦ ἀναφέρονται περιπτώσεις, κατὰ τὶς ὁποῖες Ἀρχιερεῖς ἡ παρητοῦντο ἡ ἀπέθαναν ἀπὸ μελαγχολία, γιατί δὲν μποροῦσαν νὰ ἐξοφλήσουν τοὺς φόρους, ποὺ ἔπρεπε νὰ ἀποδώσουν στοὺς Τούρκους κατακτητές.

Πέρα ἀπὸ αὐτὰ ὁ συγγραφεὺς ἀποδεικνύει, μὲ βάση τὶς πηγὲς καὶ ἄλλες μαρτυρίες ὅτι κατὰ τὸν καιρὸ τῆς Ἐπαναστάσεως σὲ ὁλόκληρο τὸ Ὀθωμανικὸ κράτος ὑπῆρχαν 195-200 Ἀρχιερεῖς. Ἀπὸ αὐτοὺς ἀποδεδειγμένα οἱ 81 εἶχαν μυηθῇ στὴν Φιλικὴ Ἑταιρεία, χωρὶς νὰ ὑπολογισθοῦν καὶ οἱ ἄλλοι ποὺ τυχὸν ἦταν Φιλικοί, ἀλλὰ δὲν ἔχουμε ἐπίσημες μαρτυρίες. Ἐπίσης ἀποδεικνύει ὅτι ἀπὸ τοὺς 200 Ἀρχιερεῖς οἱ 73, ποσοστὸ 36,5%, ἔλαβαν ἐνεργὸ μέρος στὸν ἀγῶνα «ἐπώνυμα καὶ ἀδιαμφισβήτητα», οἱ 42 Ἀρχιερεῖς, ποσοστὸ 21,0%, δοκιμάσθηκαν, φυλακίσθηκαν καὶ βασανίσθηκαν, καὶ οἱ 45 Ἀρχιερεῖς, ποσοστὸ 22,5%, «θυσιάσθηκαν γιὰ τὴν ἐλευθερία, εἴτε ἀπὸ βασανιστήρια καὶ θανατώσεις τῶν Τούρκων, εἴτε σὲ πολεμικὲς συρράξεις». Τὸ συνολικὸ ποσοστὸ αὐτῶν ποὺ συμμετεῖχαν ἐνεργῶς στὸν ἀγῶνα ἀνέρχεται στὸ 80%. «Ἂν ὅμως ληφθῇ ὑπόψη ὅτι οἱ πλεῖστοι Ἀρχιερεῖς τῆς Μ. Ἀσίας, τῆς Συρίας, τῆς Σερβίας ἡ Βουλγαρίας, λόγῳ ἀδιαφορίας ἡ ἀδυναμίας τῶν Χριστιανῶν των περιοχῶν αὐτῶν, δὲν ἔλαβαν μέρος στοὺς ἀγῶνες, τότε τὸ ποσοστὸ τῶν ἀρχιερέων τῆς Ἑλληνικῆς χερσονήσου, δηλ. ἀπὸ τὴν Θράκη, τὴν Μακεδονία καὶ τὰ δυτικὰ παράλια τῆς Μ. Ἀσίας καὶ κάτω, εἶναι ἀσφαλῶς πολὺ ὑψηλότερο, ποὺ φθάνει ὁπωσδήποτε γύρω στὰ 90% τοῦ συνολικοῦ ἀριθμοῦ τῶν ἀρχιερέων».

Ἐπειδὴ πολλοὶ κάνουν λόγο γιὰ τὸν λεγόμενο «ἀφορισμὸ» ποὺ ἐξεδόθη ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Γρηγόριο Ε ?ναντίον του Ὑψηλάντου, θὰ πρέπη νὰ γίνη μιὰ ἀναφορὰ καὶ στὸ θέμα αὐτὸ καὶ πρέπει νὰ ἐπισημανθῇ ἡ προσφορὰ τοῦ Πέτρου Γεωργαντζῆ, ὁ ὁποῖος μελέτησε τὸ ζήτημα ἀπὸ ἱστορικῆς καὶ κανονικῆς πλευρᾶς καὶ παρουσίασε ὅλες τὶς σημαντικὲς παραμέτρους σὲ βιβλίο τοῦ μὲ τίτλο Ὁ «ἀφορισμὸς» τοῦ Ἀλεξάνδρου Ὑψηλάντου. Ἡ μελέτη τοῦ βιβλίου αὐτοῦ ὁδηγεῖ σὲ τρία συμπεράσματα.

Τὸ πρῶτον, ὅτι ὁ «ἀφορισμὸς» δὲν ἦταν ἀποτέλεσμα τῆς βουλήσεως τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε , οὔτε κἂν τῶν Συνοδικῶν Ἀρχιερέων, ἀλλὰ ἦταν ἀπόφαση μιᾶς μεγάλης Κληρικολαϊκὴς Συνελεύσεως, ποὺ ἀποτελεῖτο ἀπὸ 72 ἐγκρίτους Ρωμηούς της Πολης, ἐκ τῶν ὁποίων οἱ 49 ἦταν λαϊκοὶ καὶ οἱ 23 Κληρικοί - Ἀρχιερεῖς. Στὴν Κληρικολαϊκὴ αὐτὴ σύναξη ἀποφασίσθηκε, οἱ μὲν λαϊκοὶ νὰ ὑποβάλλουν ἀναφορὰ ἀποκηρύξεως τῆς ἐπαναστάσεως καὶ δήλωση ὑποταγῆς, οἱ δὲ Κληρικοὶ νὰ συνθέσουν τὴν πράξη τοῦ ἀφορισμοῦ ποὺ τοὺς ζητήθηκε ἀπὸ τὴν Ὑψηλὴ Πυλη, καὶ αὐτό, βέβαια, γιὰ νὰ καθησυχάσουν τοὺς Τούρκους, ἐπειδὴ οἱ συνθῆκες ἦταν τραγικές. Στοὺς 49 λαϊκοὺς ποὺ ἦταν παρόντες, συμμετεῖχαν ὁ πρώην ἡγεμόνας της Βλαχίας, ὁ μεγάλος διερμηνέας της Πυλης, ὁ διερμηνέας τοῦ στόλου, ὅλοι οἱ ἔγκριτοι «πολιτικοί», δηλαδὴ «ἐπίτροποι τοῦ κοινοῦ», οἱ Ἕλληνες μεγαλέμποροι τῆς Πολεως, οἱ ἀρχιτεχνῖτες, οἱ προϊστάμενοι τῶν συντεχνιῶν κλπ. Καὶ στοὺς 23 Κληρικοὺς συγκαταλέγονται 2 Πατριάρχες, καὶ 21 Ἀρχιερεῖς. Ὅλοι αὐτοὶ βρίσκονταν κάτω ἀπὸ ἀσφυκτικὴ πίεση, ζοῦσαν τὸ δρᾶμα τοῦ Ἑλληνισμοῦ της Πολης καὶ ἔπρεπε νὰ λάβουν μιὰ ἀπόφαση γιὰ νὰ διασώσουν τους Ρωμηούς της Πολης ἀπὸ βέβαιη σφαγή.

Τὸ δεύτερο σημεῖο εἶναι ὅτι ἡ Πατριαρχικὴ Συνοδος ἀνέλαβε τὸ χρέος νὰ συντάξη ἕνα «ἀφοριστικὸ» κείμενο, μὲ τρόπο ὅμως ποὺ νὰ μὴν προκαλέση κακὸ στὸ Ἔθνος. Αὐτὸ ἐπιτεύχθηκε μὲ πολλοὺς τρόπους.

Κατ ἀρχάς, οἱ Πατριαρχικοὶ κωλυσιεργοῦσαν στὴν σύνταξη τοῦ «ἀφοριστικοῦ» ἐγγράφου. Ἡ κήρυξη τῆς Ἐπαναστάσεως ἔγινε ἀπὸ τὸν Ὑψηλάντη στὸ Ἴασιο της Μολδαβίας τὴν 24η Φεβρουαρίου 1821. Τὸ πρῶτο «ἀφοριστικὸ» ἔγγραφο ἔγινε μετὰ ἀπὸ ἕνα μῆνα, ἤτοι τὴν 23 Μαρτίου 1821, καί, βέβαια, ἔφθασε στὸν προορισμό του μετὰ ἀπὸ λίγες ἡμέρες, ὅταν ἡ Ἐπανάσταση εἶχε ἀρχίσει στὴν Πελοπόννησο.

Ἔπειτα, χρειάστηκε νὰ γίνουν δύο «ἀφοριστικὰ» ἔγγραφα, καὶ αὐτὸ ἦταν μέσα στὸν διπλωματικὸ τρόπο μὲ τὸν ὁποῖον ἐνεργοῦσαν οἱ Πατριαρχικοί. Τὸ πρῶτο ἐστάλη σὲ ὅλους τοὺς Ἀρχιερεῖς (23 Μαρτίου) καὶ ἦταν γραμμένο κατὰ τέτοιον τρόπο ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ χαρακτηρισθῇ ἀφορισμὸς «ἐφ ?σὸν δὲν εἶχε οὔτε κἂν τὶς τυπικὰ συνηθισμένες ἀφοριστικὲς ἐκφράσεις», καὶ τὸ δεύτερο ἀφοριστικὸ ἐγράφη μετὰ ἀπὸ 4 ἡμέρες, ἤτοι τὴν 27 Μαρτίου, ὅταν οἱ Τοῦρκοι κατάλαβαν τὴν πλεκτάνη καὶ τὴν ἀπάτη, καὶ τὸ ὁποῖο ἀπεστάλη μόνο σὲ ἕναν Μητροπολίτη, τὸν Μητροπολίτη Οὐγγροβλαχίας. Μὲ αὐτὸν τὸν τρόπο καὶ τὰ δύο αὐτὰ «ἀφοριστικὰ» κείμενα δὲν ἐξετέλεσαν τὸν προορισμό τους.

Τὸ τρίτο σημεῖο εἶναι ὅτι οἱ Πατριαρχικοὶ Ἱεράρχες πλήρωσαν πολὺ ἀκριβὰ τὴν ἐνέργειά τους αὐτή, ἀκριβῶς γιατί ἀκόμη καὶ αὐτοὶ οἱ Τοῦρκοι ἀντελήφθησαν τὴν πλεκτάνη τους. Ἀπὸ τοὺς 23 Ἀρχιερεῖς ποὺ ὑπέγραψαν τὸ «ἀφοριστικὸ» κείμενο, τὸ ἕνα τρίτο (1/3), συμπεριλαμβανομένου καὶ τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Γρηγορίου τοῦ Ε , πλήρωσαν μὲ τὴν ζωη τους τὴν «ἀπιστία» τοὺς πρὸς τὸν Σουλτᾶνο, τὸ ἄλλο 1/3 δοκιμάστηκε σκληρὰ μὲ φυλακίσεις, ἐξορίες καὶ περιορισμούς. Ἐπίσης, πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι τὸ 1/5 ἀπὸ τοὺς Συνοδικοὺς Ἀρχιερεῖς ἔλαβε μέρος στὴν Ἐπανάσταση. Ἀκόμη εἶναι σημαντικὸ νὰ σημειωθῇ ὅτι τὸ 1/3 τῶν Συνοδικῶν Ἀρχιερέων, ἐνῷ ἦταν «πλεγμένοι στὶς μηχανορραφίες» τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας, ἐν τούτοις στὰ «ἀφοριστικὰ» κείμενα γράφουν ὅτι πρώτη φορὰ λάμβαναν γνώση γιὰ τὴν σύσταση καὶ τοὺς σκοποὺς τῆς Φιλικῆς Ἑταιρείας.

Γενικά, ἡ Ἐκκλησία μὲ τὰ μέλη της, Κληρικοὺς καὶ λαϊκούς, βοήθησε τὸ Γένος τόσο κατὰ τὴν διάρκεια τῆς Τουρκοκρατίας, ὅσο καὶ κατὰ τὸν ἀγῶνα τῆς ἐλευθερίας, χύνοντας ποταμηδὸν τὸ αἷμα της.