Γεγονὸς καὶ Σχόλιο: Ἡ «ὠδὴ τῆς χαρᾶς»

Ὅπως εἶναι γνωστόν, τὸ 1972 ὡς ὕμνος τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης ἐπελέγη ἡ «Ὠδὴ τῆς χαρᾶς», ποὺ εἶναι τὸ τέταρτο μέρος τῆς συμφωνίας του Μπετόβεν ποὺ ὁλοκληρώθηκε τὸ 1824.

Πρόσφατα, ὁ Σλοβένος φιλόσοφος Stavoj Zizek ἔγραψε ἕνα ἄρθρο γιὰ τὸν ὕμνο αὐτὸν μὲ τίτλο «ἡ Εὐρώπη μεταξὺ "ὠδῆς χαρᾶς", χάους καὶ ἀπόγνωσης», ποὺ δημοσιεύθηκε στοὺς New York Times καὶ ἀναδημοσιεύθηκε στὴν Καθημερινὴ (30-12-2007). Στὸ ἄρθρο αὐτὸ ὑποστηρίζει ὅτι οἱ θεωρητικοὶ τοῦ λόγου ὀνομάζουν τὴν «ὠδὴ τῆς χαρᾶς» ὡς «κενὸ σημαῖνον», ποὺ σημαίνει ὅτι εἶναι «ἕνα σύμβολο ποὺ μπορεῖ νὰ ἀναπαραστήσει ὄ τιδήποτε», δηλαδὴ ὁ καθένας μπορεῖ νὰ τὸ χρησιμοποιήση γιὰ τοὺς σκοπούς του καὶ νὰ τοῦ δώση τὸ ἰδιαίτερο νόημα ποὺ θέλει.

Ἀπὸ τὰ παραδείγματα ποὺ χρησιμοποιεῖ γιὰ νὰ τεκμηριώση αὐτὴν τὴν ἄποψη εἶναι ὅτι τὴν «ὠδὴ τῆς χαρᾶς» ὁ Ρομὲν Ρολάν, ποὺ βραβεύθηκε μὲ τὸ βραβεῖον Νόμπελ, τὴν θεώρησε ὡς «τὸ σπουδαιότερο δεῖγμα ἀνθρωπιστικῆς σύνθεσης ἀφιερωμένης στὴν ἀδελφοσύνη τῶν λαῶν»• τὴν χρησιμοποίησαν οἱ Ναζὶ σὲ διάφορες ἐκδηλώσεις• κατὰ τὴν διάρκεια τῆς πολιτιστικῆς ἐπανάστασης στὴν Κίνα, ποὺ ἦταν ἐχθρικὴ γιὰ κάθε δυτικὸ προϊόν, θεωρήθηκε ὡς μουσικὸ κομμάτι ποὺ δήλωνε τὴν πάλη τῶν τάξεων• στὴν δεκαετία τοῦ ’50 καί ’60 στοὺς Ὀλυμπιακοὺς ἀγῶνες ἐπελέγη γιὰ τὴν ἀπονομή των μεταλίων, ὡς ἕνας συμβιβαστικὸς ὕμνος μεταξὺ Δυτικῆς καὶ Ἀνατολικῆς Γερμανίας• τὸ ρατσιστικὸ καθεστώς του Ἰὰν Σμὶθ στὴν Ροδεσία τὴν χρησιμοποίησε ὡς ἐθνικὸ ὕμνο.

Ὁ καθένας ἐπέλεξε αὐτὸ τὸ μουσικὸ κομμάτι γιὰ τοὺς σκοπούς του. Μπορεῖ νὰ πῇ κανεὶς ὅτι ἐνδεχομένως ἐκφράζει αὐτὸ ποὺ λέμε οἰκουμενικότητα, ἴσως ὁ καθένας μέσα ἀπὸ αὐτὸ θέλει νὰ στείλη τὸ μήνυμα τῆς χαρᾶς, τῆς ἐπιτυχίας, τῆς ἐπικρατήσεως, τῆς ἐλπίδας.

Ὅμως, ὁ ἀρθρογράφος, ἑρμηνεύοντας αὐτὸ τὸ γεγονός, ἐπισημαίνει ὅτι ἡ «μουσικὴ αὐτὴ σύνθεση χαρακτηρίζεται ἀπὸ μιὰ ἰδιόμορφη ἀνισορροπία». Γιατί, στὸ τέταρτο μέρος τῆς Ἐνάτης Συμφωνίας, μετὰ τὴν κεντρικὴ μελωδία «τὴν Ὠδὴ τῆς χαρᾶς», ἀλλάζει ὁ τόνος, καὶ ἀντὶ νὰ κορυφωθῇ αὐτὴ ἡ μελωδικὴ ὑμνωδία, ἐπαναλαμβάνεται μιὰ μουσικὴ «ποὺ βασίζεται σὲ στρατιωτικὰ ἐμβατήρια μὲ πνευστὰ καὶ κρουστὰ ὄργανα, τὰ ὁποῖα υἱοθέτησαν οἱ εὐρωπαϊκὲς δυνάμεις τὸν 18ο αἰῶνα ἀπὸ τοὺς Τούρκους γενίτσαρους». Ἔτσι, «ὁ ρυθμὸς γίνεται τρόπον τινα καρναβαλιστικός, οἱ κριτικοὶ τὸν χαρακτηρίζουν πομπώδη καὶ ἡ συμφωνία μετατρέπεται σὲ παρωδία. Σύμφωνα μὲ τοὺς ἱστορικοὺς τῆς μουσικῆς, ἀπὸ τὸ σημεῖο αὐτὸ καὶ ἔπειτα, ὅλα πᾶνε στραβὰ καὶ ἡ ταπεινὴ ἀξιοπρέπεια τοῦ πρώτου μέρους δὲν ἐπανέρχεται».

Καὶ ὁ ἀρθρογράφος συνεχίζει ὅτι «ὁλόκληρη ἡ Ὠδὴ τῆς χαρᾶς ἀποπνέει ἕνα αἴσθημα ὑποκρισίας. Τὸ χάος ποὺ ξεσπάει μὲ τὸ στρατιωτικὸ ἐμβατήριο ἀποτελεῖ στὴν οὐσία ἕνα εἶδος "ἐπιστροφῆς τοῦ ἀπωθημένου", τὴν ἐκδήλωση δηλαδὴ ἑνὸς συμπτώματος ποὺ ὑπέφωσκε ἀπὸ τὴν ἀρχή». Τὸ στρατιωτικὸ ἐμβατήριο ποὺ ἀκολούθησε τὴν «Ὠδὴ τῆς χαρᾶς» στὴν πραγματικότητα δηλώνει «τὴν ἐπαναφορὰ τῆς τάξης, ἡ ὁποία διακόπτει τὴν γελοία ἐπίδειξη σοβαρότητας ποὺ προηγεῖται».

Ἡ ἐπιλογὴ τῆς «Ὠδῆς τῆς χαρᾶς» ὡς ὕμνου τῆς Εὐρωπαϊκῆς Ἕνωσης, μέσα ἀπὸ αὐτὲς τὶς ἀναλύσεις, δείχνει τὰ πολυποίκιλα στοιχεῖα ποὺ διακρίνουν τὸν εὐρωπαϊκὸ χῶρο. Δὲν ὑπάρχει μιὰ ὁμοιογένεια στὴν εὐρωπαϊκὴ κουλτούρα καὶ παράδοση, δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ βρῇ κοινοὺς στόχους καὶ ὁραματισμούς, νόημα ζωῆς καὶ βεβαίως παρατηρεῖται μεγάλη ὑποκρισία, χάος καὶ ἀπόγνωση. Ἀλλὰ καὶ αὐτὴ ἡ χαρὰ εἶναι ἕνα συναίσθημα καὶ δὲν ἀγγίζει τὴν ἐσωτερικὴ ὑπόσταση τοῦ ἀνθρώπου. Παρατηρεῖ κανεὶς νὰ κυριαρχῇ στὴν Εὐρώπη μεγάλη ἀπελπισία, πολὺς πόνος, ἀλλὰ καὶ ἐπιθετικότητες μερικῶν λαῶν ἐναντίον ἄλλων.

Τελικά, δὲν πρέπει κανεὶς νὰ ἀναμένη τὴν εὐτυχία καὶ τὴν ἐλευθερία του ἀπὸ τὸ σύστημα, τὴν ὀργάνωση, τὴν κοινωνικὴ τάξη –αὐτὸ συνιστᾶ ἕναν δυτικὸ τρόπο σκέψης– ἀλλὰ θὰ πρέπη ὁ ἴδιος ὁ ἄνθρωπος νὰ νοηματοδοτῇ τὴν ζωή του. Θὰ πρέπη ὅλοι μας νὰ βρίσκουμε τρόπους νὰ ὑπερβαίνουμε τὸ ἐσωτερικὸ κενό, καὶ νὰ ἀντιμετωπίζουμε τὸν ἐσωτερικὸ πόνο καὶ νὰ μὴ ἀναμένουμε τέτοιες λυτρωτικὲς ἐνέργειες ἀπὸ τὸ σύστημα, τὴν ὀργάνωση, τὴν κοινωνία, τὸ τραγούδι, τὴν μουσική. Ἡ «ὠδὴ τῆς χαρᾶς» εἶναι προσευχὴ τῆς καρδιᾶς.

Ν.Ι.