Ναυπάκτου Ἱερόθεος: Ἡ ἰδεολογία τοῦ Καπιταλισμοῦ

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

(δημοσιεύθηκε στὴν Ἐφημερίδα «Τὸ Βῆμα τῆς Κυριακῆς», 19-10-2008).

Στὴν ἀνθρωπότητα σήμερα ἐπικρατοῦν δύο κυρίαρχες στάσεις ζωῆς ποῦ μετατρέπονται σὲ δύο ἰδεολογίες, ἤτοι ὁ δυτικὸς ἀτομικισμὸς καὶ ὁ ἀνατολικὸς κολεκτιβισμός. Στὸν δυτικὸ ἀτομικισμό, ποῦ χαρακτηρίζεται ὡς φιλελευθερισμός, κυριαρχεῖ ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀτόμου καὶ ὁ ἀνταγωνισμὸς σὲ βάρος τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου, ἐνῷ στὸν ἀνατολικὸ κολεκτιβισμὸ ἐπικρατεῖ ἡ κυριαρχία τοῦ Κράτους, ποῦ ὑπονομεύει τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου. Καὶ στὶς δύο περιπτώσεις καταστρατηγεῖται ὁ ἄνθρωπος ὡς πρόσωπο καὶ ἡ ἀνθρώπινη κοινωνία ὡς κοινωνία προσώπων.

Τὰ δύο αὐτὰ συστήματα ζωῆς καὶ ἰδεολογικὰ πρότυπα ἐκφράζονται στὴν κοινωνικὴ πραγματικότητα. Ὁ φιλελευθερισμὸς κυριαρχεῖ στὴν Δύση καὶ ὡς κέντρο ἔχει τὴν Ἀμερική, τὴν «Μέκκα» τῆς παγκοσμιοποίησης, καὶ ὁ κολεκτιβισμὸς ἐκφράσθηκε στὶς χῶρες τῆς πρώην Σοβιετικῆς Ἕνωσης, ἀλλ’ ἐν πολλοῖς καὶ σὲ χῶρες τῆς Ἄπω Ἀνατολῆς.

Καὶ στὶς δυὸ περιπτώσεις κυρίαρχη θέση κατέχει τὸ κεφάλαιο καὶ ἁπλῶς διαφοροποιεῖται στὸ ποιός τὸ κατέχει καὶ τὸ διαχειρίζεται. Στὸν φιλελευθερισμὸ τὸ κεφάλαιο καταλήγει στοὺς λίγους καὶ κινεῖται ἐν πολλοῖς ἀνεξέλεγκτα μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς αὐτορρύθμισης τῆς ἀγορᾶς, ἐνῷ στὸν κολεκτιβισμό-κομμουνισμὸ τὸ κεφάλαιο κρατικοποιεῖται. Καὶ στὶς δύο περιπτώσεις ὁ ἁπλὸς λαὸς βασανίζεται, μὲ τὴν διαφορὰ ὅτι αὐτὸ τὸ βάσανο προέρχεται ἄλλοτε ἀπὸ τὴν ὀλιγαρχία μερικῶν μεγιστάνων τοῦ πλούτου καὶ ἄλλοτε ἀπὸ τὸ ἀδηφάγο Κράτος. Ἔτσι, ὁ καπιταλισμός-κεφαλοκρατία δείχνει παντοῦ τὸ σκληρὸ πρόσωπό του.

Ἔχει διατυπωθῇ ἡ ἄποψη ὅτι ὁ καπιταλισμὸς εἶναι δημιούργημα τοῦ δυτικοῦ ἀτομισμοῦ καὶ κυρίως τῆς προτεσταντικῆς ἠθικῆς, ὅπως ἀπέδειξε ὁ Max Weber καὶ ἀποβλέπει στὴν συσσώρευση τοῦ πλούτου ἀπὸ τοὺς λίγους, ἐνῷ ὁ μαρξισμὸς ποῦ προῆλθε ἀπὸ τὶς ἀπόψεις τοῦ Marx εἶναι ἀντίδραση στὸν καπιταλισμὸ καὶ ἐνδιαφέρεται γιὰ τὸ κοινωνικὸ σύνολο. Ὅμως, στὸ βάθος τους καὶ τὰ δύο αὐτὰ συστήματα εἶναι γεννήματα τῆς ἴδιας δυτικῆς μεταφυσικῆς, ἀφοῦ ὁ Μὰρξ ἦταν γερμανοεβραῖος καὶ μεγαλωμένος στὴν Δύση καὶ οἱ θεωρίες του γεννήθηκαν στὸν δυτικὸ «χῶρο», ἀλλὰ μεταφέρθηκαν στὴν Ἀνατολή, γιατί ἐκεῖ προϋπῆρχε ἡ πρακτικὴ τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανισμοῦ μὲ τὶς ἀρχὲς τῆς κοινοκτημοσύνης καὶ τῆς κοινοχρησίας καὶ ἔτσι μποροῦσαν νὰ ἐφαρμοσθοῦν.

Στὶς ἡμέρες μας εἴδαμε τὴν κατάρρευση καὶ τῶν δύο αὐτῶν συστημάτων, ἀλλὰ καὶ ἰδεολογιῶν. Στὴν περίοδο 1989-1991 κατέρρευσε ὁ κολεκτιβισμός-κομμουνισμὸς στὶς χῶρες τῆς πρώην Σοβιετικῆς Ἕνωσης, ὅπου κυριαρχοῦσε ἡ ἐξουσία τοῦ Κράτους στὴν κοινωνικὴ οἰκονομικὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων, καὶ στὶς ἡμέρες μας ζοῦμε τὴν κατάρρευση τοῦ φιλελευθερισμοῦ μὲ τὴν νοοτροπία τῆς ἐλεύθερης ἀγορᾶς καὶ τῆς αὐτορρύθμισης τῆς ἀγορᾶς ποῦ λειτουργεῖ σὲ βάρος τοῦ κοινωνικοῦ συνόλου. Βεβαίως πρέπει νὰ σημειωθῇ ὅτι ἡ χρεωκοπία τοῦ κομμουνισμοῦ δὲν μπορεῖ νὰ θεωρηθῇ δικαίωση τοῦ καπιταλισμοῦ, ὅπως καὶ ἡ κατάρρευση τοῦ καπιταλισμοῦ δὲν προσμετρᾶται στὸν κομμουνισμό. Εἶναι ἀποτυχία τῆς ἰδεολογίας τοῦ κεφαλαίου, ποῦ ἀγνοεῖ τὴν φτώχεια τῶν ἀνθρώπων.

Πάντως, καὶ τὰ δύο αὐτὰ συστήματα εἶναι ἀντίθετα μὲ τὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία στὴν τελεία της ἔκφραση, ἀφοῦ οὔτε ὁ φιλελευθερισμὸς οὔτε ὁ μαρξισμός, ὡς ἰδεολογίες καὶ κοσμοθεωρίες, μποροῦν νὰ γίνουν ἀποδεκτοὶ ἀπὸ τὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση, στὴν ὁποῖα γίνεται εὐρύτατος λόγος γιὰ τὴν ἀποφυγὴ τοῦ πάθους τῆς φιλαργυρίας, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν βίωση τῆς ἀγάπης πρὸς τοὺς ἀδελφούς, κυρίως σὲ αὐτοὺς ποῦ ὑποφέρουν. Ὁ συνδυασμὸς ἀγάπης καὶ ἐλευθερίας ἐπιλύει τὸ ὅλο πρόβλημα, ἀφοῦ ἡ ἐλευθερία τοῦ ἀτόμου-προσώπου χωρὶς τὴν ἀγάπη ὁδηγεῖ στὸν ἄκρατο φιλελευθερισμὸ καὶ ἡ ἀγάπη τοῦ συνόλου χωρὶς τὴν ἐλευθερία τοῦ πρόσωπου καταλήγει στὸν ἄκρατο κολεκτιβισμό.

Βέβαια, προλαμβάνοντας κάποια ἀντίρρηση θὰ σημειώσω ὅτι τὸ κακὸ εἶναι ὅτι ἡ ἰδεολογία τοῦ Καπιταλιστικοῦ συστήματος, μὲ τὶς δύο μορφές του, τοῦ ἀτομικοῦ καὶ τοῦ κρατικοῦ, σὲ μερικὲς περιπτώσεις ἐπηρέασε καὶ ἐπηρεάζει τὴν ζωὴ μερικῶν ὀρθοδόξων κοινοτήτων. Αὐτὸ τὸ διακρίνουμε καὶ σὲ μερικὰ σύγχρονα Μοναστήρια, τὰ ὁποῖα ἐνῷ θὰ ἔπρεπε νὰ εἶναι πρότυπα κοινοβιακῆς ζωῆς καὶ ἀναβίωση τῆς πρώτης κοινότητας τῶν Ἱεροσολύμων, παρὰ ταῦτα ὅμως λειτουργοῦν στὸ πρότυπο τοῦ σύγχρονου καπιταλιστικοῦ συστήματος καὶ θὰ μπορούσαμε νὰ χαρακτηρίσουμε αὐτὸ τὸ φαινόμενο ὡς ἕναν «ὀρθόδοξο Καπιταλισμό». Ἐνῷ οἱ μοναχοὶ ἐπαγγέλλονται καὶ ζοὺν κατὰ βάση τὴν ἀρετὴ τῆς ἀκτημοσύνης καὶ κοινοκτημοσύνης, ἐν τούτοις συγκεντρώνουν, καλῶς ἢ κακῶς, κτήματα καὶ χρήματα γιὰ τὰ Μοναστήρια καὶ «ρισκάρουν» παίζοντας μὲ αὐτὴν τὴν περιουσία, χρησιμοποιῶντας ὅλους τοὺς καπιταλιστικούς-φιλελεύθερους τρόπους γιὰ τὴν αὔξησή της. Δηλαδή, οἱ μοναχοὶ προσπαθοῦν νὰ ζοὺν πτωχικὰ μέσα σὲ Μοναστήρια ποῦ εἶναι πλούσια καὶ ἀναπτύσσουν κοινωνικὴ καὶ πολιτικὴ δύναμη.

Αὐτὴ ἡ κατάσταση μοῦ θυμίζει μερικὲς ἀνατολικὲς χῶρες, ὅπως γιὰ παράδειγμα τὴν Ρουμανία, ποῦ ἐνῷ ὁ λαὸς πεινοῦσε, ζοῦσε ἔστω καὶ ἀκούσια κάποια ἀκτημοσύνη, οἱ ἄρχοντές του πλούτιζαν καὶ κατασκεύαζαν μεγαλόπρεπα ἀνάκτορα-παλάτια (βλέπε Τσαουσέσκου). Αὐτή, ὅμως, ἡ νοοτροπία δὲν εὐνοεῖται οὔτε ἀπὸ τὴν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας καὶ τοῦ ὀρθοδόξου μοναχισμοῦ, ποῦ θέλει τὸν μὲν μοναχὸ ἀκτήμονα, τὰ δὲ Μοναστήρια τόπους φιλανθρωπίας, ἀγάπης καὶ ποικιλοτρόπου θεραπείας. Οἱ Ἱερὲς Μονὲς στὴν Ὀρθόδοξη Παράδοση εἶναι πνευματικὰ θεραπευτήρια.

Πρέπει ἐμεῖς οἱ Κληρικοὶ καὶ μοναχοὶ νὰ καταλάβουμε ὅτι κάθε νόμιμο δὲν εἶναι καὶ ἠθικό, ἀλλὰ καὶ κάθε ἠθικό, μὲ τοὺς κανόνες τῆς κοινωνικῆς ἠθικῆς, δὲν εἶναι ὀρθόδοξο, ἀπὸ τὴν ἄποψη ὅτι ἡ ὀρθόδοξη εὐαγγελικὴ ἠθικὴ διαφέρει ἀπὸ τὴν κοσμικὴ ἠθική, καὶ εἶναι στὴν πραγματικότητα ἀσκητική. Δὲν μποροῦμε νὰ κατακρίνουμε μόνον τὴν συσσώρευση τῶν ὑλικῶν ἀγάθων ἀπὸ τὰ ἰδιαίτερα πρόσωπα, ἀλλὰ πρέπει νὰ καταδικάζουμε καὶ τὴν συγκέντρωση τῶν ὑλικῶν ἀγαθῶν ἀπὸ «Ἐκκλησιαστικὲς κοινότητες» γιὰ ἐπίδειξη, καθὼς ἐπίσης καὶ νὰ στιγματίζουμε τὴν συμμετοχὴ τῶν Ἐκκλησιαστικῶν προσώπων καὶ κοινοτήτων στὰ παιχνίδια τοῦ καπιταλιστικοῦ συστήματος καὶ τῆς φιλελεύθερης ἢ νεοφιλελεύθερης ἀγορᾶς.

Ἐμεῖς οἱ Χριστιανοί, ἰδίως οἱ Κληρικοὶ καὶ μοναχοὶ πρέπει νὰ φανερώνουμε στὴν πράξη αὐτὰ ποῦ πιστεύουμε καὶ κηρύττουμε, ἀλλιῶς θὰ εἴμαστε ἀνειλικρινεῖς καὶ ὑποκριτές. Πρέπει νὰ ἀποδιώκουμε τὸν πειρασμὸ νὰ διακατεχόμαστε ἀπὸ μιὰ ἰδιότυπη χριστιανικὴ καπιταλιστικὴ ἰδεολογία.