Ἀφιέρωμα γιὰ τὸν Ἱεροκήρυκα π. Ἀθηναγόρα Καραμαντζάνη. Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Ἀθανασίου Κολινδροῦ - π. Ρωμανὸς - Γεώργιος Λαουρδέκης

Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Ἀθανασίου Κολινδροῦ

Σεβασμιώτατε,

Δυνατὴ εἶναι μέσα μας κι αὐθόρμητη ἡ παρόρμησή μας νὰ διατυπώσομε τὴν καρδιακὴ εὐχαριστία μας στὸ σεπτὸ πρόσωπό σας γιὰ τὴν λεπτὴ κι εὐγενικὴ πρωτοβουλία σας νὰ ὀργανώσετε στὸν εὐλογημένο αὐτὸ τόπο τῆς ὑψηλῆς καὶ ἱερᾶς διακονίας σας τούτη τὴν σημερινὴ ἐκδήλωση πρὸς τιμὴν τοῦ πνευματικοῦ μας Γεννήτορος καὶ νὰ δημιουργήσετε γιὰ ὅλους ἐμᾶς τὴν συγκινητικὴ αὐτὴ πρόκληση στὰ πάτρια τοῦτα μέρη τῆς ἀγαπητῆς μας γενέτειρας. Ἐδῶ ὅπου, Θεία Προνοία, μὲ τὸ πέρασμα ἑνὸς ἀνθρώπου, εὐδόκησε ὁ Πανάγαθος Θεὸς καὶ πρωτάνοιξαν τὰ μάτια τῆς ψυχῆς μας καὶ ἡ καρδιά μας ἔνοιωσε τὰ πρῶτα πνευματικὰ σκιρτήματα.

42 χρόνια πίσω. Μιὰ ὁλόκληρη ζωὴ καὶ μιὰ γεμάτη ἱστορία! Πῶς θὰ μποροῦσε ἄραγε κανεὶς μέσα σὲ λίγες γραμμὲς νὰ συμπυκνώση τόσες μνῆμες, ἄπειρα βιώματα! Θεωροῦμε Θεία Χάρη καὶ ξεχωριστὸ προνόμιο καὶ εὐλογία τῆς Πρόνοιας τοῦ Θεοῦ τὸ ὅτι εὐδόκησε νὰ γνωρίσομε τὸν Γέροντα ἀπὸ πολὺ ἐνωρὶς καὶ ἀπὸ πολὺ κοντά, ὡς πνευματικά του τέκνα, καὶ νὰ καθοδηγηθοῦμε ἐπὶ τόσα ἔτη πνευματικὰ ἀπὸ κεῖνον, ἀπὸ ἕναν ἄνθρωπο, ποῦ ἀφιέρωσε ἐξ ἁπαλῶν ὀνύχων τὴν ὕπαρξή του καὶ προσέφερε ὁλοκληρωτικὰ τὸν ἑαυτό του στὴν διακονία τῆς Ἐκκλησίας. Γι’ αὐτὸ καὶ ἡ ἐπίδρασις τῆς ὅλης προσωπικότητος, ζωῆς καὶ διδασκαλίας του, ἀπὸ τὴν πρώτη κιόλας στιγμή, πάνω στὶς παιδικὲς ἀκόμη τότε ψυχές μας, ὑπῆρξε ἰδιαιτέρως θετικὴ καὶ καθοριστική, καταλυτική, θὰ λέγαμε, γιὰ τὶς μετέπειτα κρίσιμες ἐπιλογὲς τῆς ζωῆς μας.

Στὰ στιβαρὰ πνευματικά του χέρια ἐναποθέσαμε ἐξ ἀρχῆς τὴν ἐλπίδα τῆς πνευματικῆς ζωῆς καὶ σωτηρίας μας. Ἡ μακρόχρονη πνευματικὴ ἐπικοινωνία μας μαζὶ τοῦ ἀποθησαύρισε στὴ μνήμη μας, ἀλλὰ καὶ τύπωσε βαθειὰ στὴν ψυχή μας ἕναν ἀνεκτίμητο πνευματικὸ πλοῦτο καὶ ἐμπειρία, ποῦ θὰ φωτίζη ἕως τέλους τὴν πορεία τῆς πνευματικῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς μοναχικῆς μας ζωῆς. Ἀπὸ τὴν πρώτη κιόλας στιγμή, ποῦ τὸν γνωρίσαμε μέχρι καὶ τώρα, ὑπῆρξε ὁ ἄνθρωπος ποῦ, μὲ τὴν ἀκέραια καὶ σώφρονα ζωή του, τὸν ὥριμο καὶ συνετό του λόγο καὶ τὴν φωτισμένη καθοδήγησή του, μᾶς ἐνέπνεε μὲ δύναμη τὰ «ὅσα ἀληθῆ, σεμνά, δίκαια, ἁγνὰ καὶ εὔφημα». Ἀκουμπῶντας κανεὶς πάνω του τὰ ὅποια θέματά του, αἰσθανόταν βαθειὰ μέσα του τὴν σιγουριὰ καὶ τὴν ἐγγύηση γιὰ τὴν ἀσφάλεια τῆς ὁδηγίας του. Ὁ λόγος του, οἱ συζητήσεις του, οἱ συμβουλὲς καὶ οἱ παρατηρήσεις του σὲ διάφορα πνευματικά μας θέματα, πάντοτε σαφεῖς καὶ καθαρές, σοφές, διακριτικὲς καὶ εὔστοχες, μᾶς ἄγγιζαν δυνατά, μᾶς παρωθούσαν ἐσωτερικά. Ἡ παρουσία του, πατρική, μᾶς στήριζε στὸν ἀγῶνα μας, μᾶς παρηγοροῦσε στοὺς πειρασμούς μας, μᾶς ἐνέπνεε στὴν ἐσωτερικὴ πνευματική μας ἀναζήτηση. Τὸν γνωρίσαμε σὲ ὅλη τὴν διαδρομὴ τῆς ζωῆς μας ὡς ἄνθρωπο μὲ ἕνα πρόσωπο καὶ ἕναν χαρακτῆρα. Ποτὲ πλαστός, προσποιητός. Ἄκρως ἐχέμυθος, μποροῦσες ἄνετα νὰ τοῦ ἐμπιστεύεσαι τὰ πάντα. Ἡ εἰλικρίνειά του καὶ ἡ εὐθύτητα τοῦ χαρακτῆρος του, τὸν ἐκαναν νὰ μὴν συμβιβάζεται μὲ ἑλιγμοὺς καὶ περιστροφές, πρᾶγμα, ποῦ ἄλλοι τὸ ἐκτιμοῦσαν βαθειὰ καὶ κάποιοι τὸν παρεξηγοῦσαν.

Στὰ κηρύγματά του, ἐμπνεόμενος πάντοτε ἀπὸ τὸ ἅγιο Εὐαγγέλιο καὶ τὴν ὀρθόδοξη ἁγιοπατερικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅλοι τὸν ἐγνώρισαν, ἀλλὰ καὶ τὸν ἀνεγνώρισαν ὡς τὸν βετερᾶνο τοῦ ἄμβωνα. Ὁμιλητὴς δεινός, ἱκανὸς καὶ ἐπιτήδειος χειριστὴς τοῦ λόγου, ποῦ μποροῦσε νὰ τὸν παρακολουθῇ ἄνετα, πρᾶγμα σπάνιο, ἀπὸ τὸ μικρὸ παιδί, ὡς τὸν ὥριμο ἡλικιωμένο, ἀπὸ τὸν πλέον ἀδαῆ ὡς τὸν φτασμένο ἐπιστήμονα, ποῦ κρατοῦσε τὸ ἐνδιαφέρον σου τεταμένο καὶ ἀμείωτο ὡς τὸ τέλος, ποῦ σὲ ἀναμόχλευε ὡς τὰ κατάβαθά σου πολλὲς φορές, ποῦ σὲ προβλημάτιζε σοβαρά, ποῦ σὲ οἰκοδομοῦσε πραγματικά! Τὸ ἱερὸ καὶ ἅγιο Θυσιαστήριο εἶναι γιὰ τὸν κληρικὸ ὁ χῶρος ποῦ ἀποκαλύπτει τὴν σεμνότητα καὶ ποῦ σταθμίζει τὸ ὕψος τοῦ ἐσωτερικοῦ, πνευματικοῦ του ἐπιπέδου. Οἱ πάμπολλες λειτουργικὲς μυσταγωγίες καὶ ἱερὲς ἀκολουθίες, ποῦ στὸ διάβα τοῦ χρόνου εἴχαμε τὴν εὐλογία νὰ παρακολουθοῦμε, ἐσφράγισαν μέσα μας τὸ ὑπόδειγμα τοῦ ἱερατικοῦ τοῦ ἤθους, μὲ τὴν σιωπή, τὴν προσοχὴ καὶ τὴν εὐλάβεια-κανόνας χωρὶς καθόλου ἐξαιρέσεις-. Ἡ ἐπὶ τόσα ἔτη-μισὸ καὶ πλέον αἰῶνα - λειτουργική, κηρυκτική, ἐξομολογητική, συγγραφικὴ καὶ λοιπὴ ποιμαντικὴ δραστηριότητά του, ποῦ ἀκούραστα σεμνὰ καὶ ἀθόρυβα -στὸ Ναύπλιο καὶ Πειραιᾶ, στὴ Ναύπακτο καὶ στὰ Γιαννιτσά, στὴν Κατερίνη κι ὅπου ἀλλοῦ- εὐκλεῶς διακόνησε, ἀποτελεῖ σαφῶς κεφάλαιο πνευματικὸ ὑπολογήσιμο, ἰδιαίτερα γιὰ τὴν ἐποχή μας, ἐποχὴ μαζικῆς ἀποστασίας, ποῦ ἡ ἱερατικὴ διακονία γίνεται συνεχῶς καὶ δυσκολότερη. Ἡ ἀξιολόγηση τῆς ὅλης πνευματικῆς του ἐργασίας καὶ ἱερατικῆς του προσφορᾶς-ἀσφαλῶς- εἶναι κάτι ποῦ ἀνήκει στὸ Θεό. Τοῦ εὐχόμαστε καρδιακὰ πλούσια τὴν ἀνταπόδοση.

Σεβαστέ μας Γέροντα,

Ἡ παρουσία σας στὰ παιδικὰ καὶ πρῶτα νεανικά μας ἐκεῖνα χρόνια, ἀλλὰ καὶ σ’ ὅλη τὴν μετέπειτα ζωή μας, ὑπῆρξε γιὰ τὴν ψυχή μας ἀνεκτίμητη! Ἄπειρες οἱ εὐχαριστίες μας βαθειὰ ἀπὸ τὴν καρδιά μας, ποῦ μᾶς δεχθήκατε κοντά σας καὶ μᾶς συμπεριλάβατε ἀπὸ μικρὸ παιδὶ στὸν εὐλογημένο κατάλογο τῶν πνευματικῶν σας τέκνων. Ἡ ψυχή μας νοιώθει πολλὰ γιὰ νὰ σᾶς πὴ τὴν ἰδιαίτερη τούτη ὥρα, ἀλλὰ οἱ δυνάμεις μας φτωχὲς καὶ πενιχρὲς στὴν ἔκφραση. -Παρέμβλητη ἄλλωστε ἡ παρουσία μας στὸ βῆμα-.  Ὅλοι ἐμεῖς, τὰ πνευματικά σας παιδιά, ποῦ ἐπὶ 50 καὶ πλέον ἔτη νοιώσαμε καὶ ζήσαμε τὴν εὐλογία τῆς ἐν Χριστῷ ἀνατροφῆς καὶ διακονίας σας, σκύβομε καὶ ἀσπαζόμαστε μὲ εὐγνωμοσύνη καὶ εὐλάβεια τὰ ἱερά σας χέρια, αὐτὰ ποῦ πάμπολλες φορὲς πάνω στὰ κεφάλια μας ἀπέθεσαν τὸ ἅγιο πετραχήλι, αὐτὰ ποῦ βῆμα πρὸς βῆμα μᾶς χειραγώγησαν στὸ δρόμο τοῦ Χριστοῦ, ποῦ μᾶς ἀνέθρεψαν πνευματικά-ἀλλὰ καὶ ὑλικὰ πολλὲς φορές-, ποῦ μᾶς στήριξαν στὶς δύσκολες στιγμὲς τῆς ζωῆς μας. Μὲ πολλὴ συγκίνηση ἐκφράζομε τὴν ὥρα αὐτὴ τὴν ἀπέραντη ὑικὴ εὐγνωμοσύνη μας γιὰ τοὺς κόπους καὶ τὶς θυσίες σας, τὶς ἀγωνίες καὶ τὶς ὠδίνες σας, τὶς ἄοκνες προσπάθειές σας στὸν ἀμπελῶνα τοῦ Χριστοῦ καὶ τῆς ψυχῆς μας, γιὰ τὸ δυνατὸ πέρασμα τῆς ζωῆς σας μέσα ἀπό 'τὴν πνευματική μας ὕπαρξη, πέρασμα, ποῦ μᾶς ἄνοιξε τὸ δρόμο γιὰ τὸν οὐρανό. Ἡ ζωή μας ἔκλεισε μέσα της κι ἐσφράγισε δοξολογικὰ τὴν πατρική σας αὐτὴ προσφορά, γιὰ τὴν ὁποῖα πάντοτε θὰ εἴμαστε καὶ θὰ νοιώθουμε ἀνελέητα χρεωμένοι. Μὲ περισσὴ εὐλάβεια κι εὐγνωμοσύνη ὑική, θὰ στεκόμαστε ἐς ἀεὶ μπροστὰ σ’ αὐτὴν τὴν ἀνεκτίμητη προσφορά σας!

Σᾶς εὐχαριστοῦμε, Γέροντα!

π. Ρωμανοῦ (Ἀλεξοπούλου), Μοναχοῦ τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Παρακλήτου Ὠρωποῦ

Σεβασμιώτατε ἅγιε Δέσποτα, 

Πολυσέβαστέ μου, πάτερ Ἀθηναγόρα, Σεβαστοὶ ἅγιοι πατέρες, Ἀγαπητοὶ ἐν Χριστῷ ἀδελφοί,

Μετὰ ἀπὸ 40 καὶ πλέον χρόνια αἰσθανόμαστε τὴν ἀνάγκη νὰ θυμηθοῦμε καὶ νὰ ἐκτιμήσουμε τὴν προσφορὰ καὶ τὸ πνευματικὸ ἔργο τοῦ πατρὸς Ἀθηναγόρα στὴν Ναύπακτο. Φαίνεται καθαρὰ πόσο βαθειὲς εἶναι οἱ ρίζες αὐτοῦ τοῦ πνευματικοῦ ἀμπελῶνα καὶ πόσο εὐλογημένος καὶ ἔμπειρος ὁ ἀμπελουργὸς ἐκείνου τοῦ καιροῦ.

Πατὴρ Ἀθηναγόρας! Τὸ ὄνομα γοητευτικὸ ἀφ' ἑαυτοῦ του. Περπατοῦσε στοὺς δρόμους τῆς Ναυπάκτου, τότε τό ’60. Ἕνας ἄρχοντας. Σοβαρός, ἱεροπρεπής, ἁπλός, χωρὶς καμιὰ ἐπιτήδευση ἢ ὑπερβολὴ στὴν εἰκόνα του. (Τραβοῦσε λίγο τὴν προσοχή μας ἡ ὀμπρέλα, ποῦ συνήθως κρεμόταν στὸ μπράτσο του). Καθαρὸς στὰ ἐνδύματά του, τὸ βάδισμά του ζωηρό, κρατῶντας ἐλαφρὰ τὸ ράσο του ἀνασηκωμένο. Χαιρετοῦσε καὶ ἀντιχαιρετοῦσε μὲ ἕνα νεῦμα τῆς κεφαλῆς καὶ ἕνα συγκρατημένο χαμόγελο ποῦ σαγήνευε. Προσηνὴς καὶ εὐγενὴς στὴ συμπεριφορά του. Μιὰ διακριτικὴ αὐστηρότητα χαρακτήριζε τοὺς τρόπους του καὶ σταθερότητα, συνέπεια καὶ εὐθύτητα τὶς ἀρχές του. Δὲν ἔκανε ποτὲ τοῦ ἐκπτώσεις στὸ ἔργο τοῦ Θεοῦ. Ὁ θαυμαστὸς πνευματικός του ζῆλος ὑπάρχει ἀμείωτος μέχρι σήμερα. Κατανυκτικότατος καὶ μελωδικότατος ἱερουργός, μὲ καλλιτεχνικὸ αἰσθητήριο πολὺ ἰσορροπημένο. (Στὰ ἄμφιά του, στὴν ψαλμωδία, στὸν εὐτρεπισμὸ τῶν ἱερῶν χώρων ποῦ ἐπεμελεῖτο). Κοντὰ του μάθαμε νὰ ψάλλουμε τὰ τροπάρια τῶν ἀκολουθιῶν, τοὺς ἤχους, τὶς εὐχὲς καὶ τὸ τυπικό τους. Τὰ Ἀπόδειπνα, τοὺς Χαιρετισμοὺς τῆς Παναγίας μας, τὶς Παρακλήσεις τοῦ Δεκαπενταύγουστου. Ὅλα αὐτὰ τότε, τὴ δεκαετία τοῦ ’60, ποῦ στὸ κατηχητικὸ ἔργο ὑπῆρχε ἄλλο πνεῦμα καὶ ποῦ τώρα ἔχει ἀναθεωρηθῇ σὲ πολλὰ σημεῖα.

Ἀπαράμιλλος ὁμιλητής, κατὰ κοινὴ ὁμολογία. Τὸ ἑσπερινὸ κήρυγμα τῆς Κυριακῆς ἦταν γεγονὸς τῆς ἑβδομάδος γιὰ μικροὺς καὶ μεγάλους. Ἱκανότατος στὸ νὰ ἐνεργοποιῇ τοὺς πάντες καὶ νὰ ἀξιοποιῇ στὸν ὕψιστο βαθμὸ τὶς δυνατότητές τους. Ὁ κάθε ἕνας τοῦ ἦταν πολύτιμος. Μεγάλο προσὸν γιὰ ἕναν ἡγέτη νὰ ἀφήνη χῶρο καὶ πεδίο δράσης ἐλεύθερο στοὺς συνεργάτες του, χωρὶς νὰ φοβᾶται μήπως χάση τὸν ἔλεγχο. Κοντά του ἐργάσθηκαν μὲ πολὺ ζῆλο καὶ ἀναδείχθηκαν ἄνθρωποι, γνωστοὶ σὲ ὅλους μας, ποῦ ἡ ὁποιαδήποτε ἐπιτυχία τους σφραγιζόταν μὲ τὸ πνευματικὸ κῦρος τοῦ π. Ἀθηναγόρα. Ἐμπνευστὴς καὶ δημιουργὸς σπουδαίων ἔργων: Οἰκοτροφείων, Κατασκηνώσεων, ἑορταστικῶν ἐκδηλώσεων, ἐντύπων, κ.ά) μὲ πενιχρὰ μέσα. Μεθοδικὸς στὶς ἐνέργειές του, μὲ πρακτικὲς γνώσεις ποῦ ἐξέπλητταν καὶ προσγειωμένος στὶς ἐπιδιώξεις καὶ τοὺς στόχους του, μέσα στὰ πλαίσια τῶν ἀναγκῶν μας καὶ τὰ ὅρια τοῦ ἐφικτοῦ, χωρὶς καμιὰ ὑπερβολή. Λιτοδίαιτος, ὀλιγαρκής, μὲ παροιμιώδη ἀφιλοχρηματία, θυσιάζοντας τὸ δικό του (ἂν ποτὲ θεώρησε κάτι δικό του) καὶ τὸν ἴδιο του τὸν ἑαυτό. Πάντα χαρούμενος καὶ εἰρηνικός, χωρὶς νὰ ἀφήνη καμιὰ ἀγωνία τοῦ νὰ βγαίνη πρὸς τὰ ἔξω, μὲ τὶς ἐλπίδες τοῦ ἀκουμπισμένες στὰ χέρια τοῦ Θεοῦ.

Ἀκάματος ἐργάτης τοῦ μυστηρίου τῆς ἐξομολογήσεως. Στιβαρὸς στὴν πνευματικὴ καθοδήγηση, μὲ σπάνια εὐθυκρισία στὶς διαγνώσεις του καὶ διάκριση στὶς ἀντιμετωπίσεις τῶν ἀναγκῶν τῆς ψυχῆς μας. Ἡ αὐστηρότητά του ποτὲ δὲν μᾶς ἀδίκησε. Ζοῦσε μαζί μας. Ζοῦσε τὴ ζωή μας, τὴ φτώχεια μας, τὰ πάθη, τοὺς πόθους καὶ τὰ ὄνειρά μας. Ζοῦσε τὶς δυσκολίες, τὰ βάσανά μας, τὰ προσωπικὰ καὶ τῶν οἰκογενειῶν μας. Χαιρόταν στὴν πρόοδό μας καὶ στὶς ἐπιτυχίες μας, ἔπασχε γιὰ τὶς πτώσεις μας καὶ τὴν πνευματική μας ἀμέλεια. Ἔκλαιγε καὶ χαιρόταν μαζί μας. Ὅ,τι μᾶς δίδασκε τὸν εἴδαμε νὰ τὸ ἐφαρμόζη ὁ ἴδιος. Τὸ ζούσαμε βιωμένο ἀπὸ τὸ παράδειγμά του. Δὲν εἴχαμε παρὰ νὰ τὸν μιμηθοῦμε, τουλάχιστο νὰ προσπαθήσουμε. Αὐτὸς βάδιζε μπροστά μας κι ἐμεῖς, φυσικά, ἀκολουθούσαμε! Ὅπως ὁ Ποιμὴν ὁ Καλός! Αὐτός, ὁ πατὴρ Ἀθηναγόρας, ὁ ἀριστοκράτης στοὺς τρόπους, στὸ ἦθος καὶ στὸ πνεῦμα.

Εὐλογεῖτε καὶ συγχωρήσατέ με!

***

Γεώργιου Λαουρδέκη, φιλολόγου

Σεβασμιώτατε,

Σεβαστὸ ἱερατεῖο, Κυρίες καὶ κύριοι,

Μὲ τὸ πνευματικὸ ἔργο ποῦ ἐπιτελοῦσε στὸν τομέα τῆς νεολαίας ὁ Π. Ἀθηναγόρας ἀποσκοποῦσε κυρίως στὴν καταρτισμὸ τῶν νέων ὥστε νὰ φτάσουν «εἰς ἐπίγνωσιν τοῦ Θεοῦ» -θέμα γιὰ τὸ ὁποῖο θὰ μιλήσουν ἀσφαλῶς ἄλλοι ὁμιλητὲς πιὸ ἁρμόδιοι. Θὰ ἦταν ὅμως, πιστεύω, παράλειψη νὰ μὴν ἀναφερθοῦν ἄλλοι τομεῖς στοὺς ὁποίους ἦταν εὐεργετικὴ ἡ δράση τοῦ πνευματικοῦ μας καθοδηγητῆ. Ἂν μάλιστα λάβουμε ὑπόψη μας τὴ γενικότερη πνευματικὴ καχεξία τῆς πόλης μας ἐκείνη τὴν ἐποχή, θὰ μπορούσαμε νὰ χαρακτηρίσουμε τὴν πνευματικὴ δραστηριότητα ποῦ ἀναπτύχθηκε τότε πρωτοπόρα.

Γιατί ἀναμφισβήτητα πρωτοποριακὴ ἐνέργεια ἦταν ἡ ἔκδοση τοῦ πρώτου μαθητικοῦ περιοδικοῦ τῆς Ναυπάκτου, τοῦ «ΚΑΣΤΡΟΥ». Μέσα ἀπὸ αὐτὸ τὸ περιοδικὸ δινόταν ἡ δυνατότητα στὸν καθένα μας νὰ ἐκφράσει σὲ ὅποια μορφὴ μποροῦσε τὶς σκέψεις καὶ τοὺς προβληματισμούς του γιὰ διάφορα θέματα ποῦ τὸν ἀπασχολοῦσαν. Ἔτσι, γιὰ πολλοὺς ἀπὸ μᾶς τὰ πρῶτα κείμενά τους ποῦ εἶδαν νὰ δημοσιεύονται ἦταν στὸ «ΚΑΣΤΡΟ». Καὶ δὲν ἦταν μόνο τὸ πιὸ φιλόξενο περιοδικὸ γιὰ τὰ ἀσήμαντα πρωτόλειά μας τὸ «ΚΑΣΤΡΟ», ἀλλὰ καὶ ὅσοι εἶχαν καλλιτεχνικὲς ἀνησυχίες μποροῦσαν νὰ ἀνακαλύψουν γιὰ πρώτη φορὰ ἢ νὰ δείξουν ἐκεῖ τὸ ταλέντο τους, ἀφοῦ γιὰ τὴν ἔκδοση ἑνὸς εὐπρόσωπου περιοδικοῦ χρειαζόταν καὶ ἡ δημιουργία σκίτσων, διακοσμητικῶν σχεδίων καὶ εἰκονογραφικῶν παραστάσεων. Δὲ θὰ μποροῦσα νὰ προβάλω αὐτὸν τὸν ἰσχυρισμὸ μὲ βεβαιότητα, ἀλλὰ ἔχω τὴν ἐντύπωση ὅτι ὅταν χρειάστηκε νὰ συνεργασθεῖ γιὰ τὴν καλλιτεχνικὴ ἐμφάνιση τοῦ περιοδικοῦ πρέπει νὰ συνειδητοποίησε ὁ Π. Ρωμανὸς τὴν κλίση καὶ τὶς δυνατότητές του στὴν τέχνη τῆς ζωγραφικῆς. Γιὰ νὰ ἐκτιμηθεῖ ἀκόμη καλύτερα αὐτὴ ἡ προσπάθεια πρέπει νὰ ληφθεῖ ἀκόμη ὑπόψη ὅτι τὰ μόνα μέσα ποῦ διετίθεντο γιὰ τὴν ἔκδοση τοῦ περιοδικοῦ ἦταν μία γραφομηχανὴ καὶ ἕνας παλιὸς πολύγραφος ποῦ εἶχε ἡ Μητρόπολη στὰ γραφεῖα της.

Ὡς ἀξιόλογο συμπλήρωμα τῆς γενικότερης ἀγωγῆς ποῦ παρεχόταν στὶς χριστιανικὲς μαθητικὲς ὁμάδες κάτω ἀπὸ τὴν καθοδήγηση τοῦ Π. Ἀθηναγόρα πρέπει ἐπίσης νὰ θεωρήσουμε καὶ τὴ θεατρικὴ παιδεία. Καθὼς οἱ κάθε εἴδους ἐκδηλώσεις μας, εἴτε αὐτὲς ἀπευθύνονταν σὲ μᾶς τοὺς ἴδιους εἴτε αὐτὲς ἀπευθύνονταν στὸ εὐρύτερο κοινὸ τῆς πόλης, συμπεριλάμβαναν πολὺ συχνὰ μιὰ θεατρικὴ παράσταση, εἴχαμε τὴν καλὴ τύχη νὰ μυηθοῦμε ἔτσι στὴ θεατρικὴ τέχνη. Καὶ πάλι σὲ αὐτὴ τὴν περίπτωση δινόταν στὸν καθένα μας ἡ εὐκαιρία νὰ ἀνακαλύψει καὶ νὰ ἀξιοποιήσει τὶς ἱκανότητες ποῦ εἶχε στὴν ὑποκριτικὴ ἀλλὰ καὶ στὴ σκηνογραφία, τὴ μουσικὴ ἐπένδυση ἑνὸς ἔργου, τὴν ὀργάνωση τῶν παραστάσεων καὶ γενικὰ τὴν ἀντιμετώπιση κάθε ἄλλης ἀνάγκης ποῦ ὑπῆρχε. Γιὰ πολλοὺς ἀπὸ μᾶς αὐτὲς οἱ ἀτελεῖς μαθητικὲς παραστάσεις ἀποτέλεσαν καὶ τὸ πρῶτο στάδιο τῆς μυήσεώς μας στὴν τέχνη τοῦ θεάτρου.

Ἀπαραίτητο στοιχεῖο σὲ κάθε ἐκδήλωση τῶν χριστιανικῶν ὁμάδων τῶν νέων ἦταν ἐπίσης ἡ μουσική, αὐτὴ ἡ ἐνθουσιώδης τῶν χριστιανικῶν ἐμβατηρίων καὶ ἡ κατανυκτικὴ τῶν λατρευτικῶν συνάξεων. Ἀλλὰ τὸ ἐνδιαφέρον ποῦ ἐκδηλωνόταν γιὰ τὴ μουσικὴ δὲν εἶχε μόνο καθαρὰ πρακτικὸ χαρακτῆρα. Διευρυνόταν ὥστε νὰ συμπεριλαμβάνει τὰ ὑψηλότερα δημιουργήματα τῆς εὐρωπαϊκῆς μουσικῆς. Στὶς χριστιανικὲς μαθητικὲς ὁμάδες ἀρχίσαμε οἱ πιὸ πολλοί, ἂν ὄχι ὅλοι, νὰ ἀκοῦμε κλασικὴ μουσικὴ καὶ μάθαμε νὰ τὴν ἐκτιμᾶμε σὲ μιὰ ἐποχὴ ποῦ ἡ μουσικὴ παιδεία στὴν πόλη μας ἦταν ὑποτυπώδης. Κάναμε μάλιστα καὶ προσπάθειες νὰ ἐκτελέσουμε τέτοιου εἴδους συνθέσεις. Ὅπως καὶ ἂν κρίνει κανεὶς ὅτι τὶς «ἐκτελούσαμε» δὲν μπορεῖ νὰ μὴν παραδεχθεῖ ὅτι ἦταν ἕνα ἅλμα στὴν παιδεία μας ἡ μετάβαση ἀπὸ τὰ λαϊκὰ ἀκούσματα τοῦ περίγυρου ἐκείνης τῆς ἐποχῆς στὴν ἀκρόαση συμφωνιῶν τοῦ Μπετόβεν ἢ τοῦ Ντβόρζακ, παραδείγματος χάριν. Ἡ χορωδία ποῦ συγκροτούσαμε συστηματικὰ ἀπὸ μιὰ περίοδο καὶ ὕστερα πρέπει ἐπίσης νὰ θεωρηθεῖ ὡς ἡ πρώτη προσπάθεια γιὰ τὴ διάδοση τῆς χορωδιακῆς μουσικῆς στὴ Ναύπακτο πρὶν ἀπὸ τὴν ἐπιτυχημένη παρουσία τῆς σύγχρονης Χορωδίας Ναυπάκτου, ἡ ὁποία ὅμως λειτουργεῖ μὲ ἄλλες προϋποθέσεις. Καὶ πάλι ἐδῶ θὰ μποροῦσα νὰ ἐκφράσω τὴν ἐντύπωση ποῦ ἔχω ὅτι χωρὶς ὅλο αὐτὸ τὸ ὑπόβαθρο ποῦ εἴχαμε οὔτε ἐμεῖς οἱ ἄλλοι θὰ ἀποκτούσαμε τὸ ὅποιο ἐνδιαφέρον ἔχει καθένας γιὰ τὴ συμφωνικὴ μουσικὴ οὔτε εἰδικότερα ἕνας ἀπὸ μᾶς θὰ ἔφτανε νὰ ἀσχοληθεῖ ἀποκλειστικὰ μὲ αὐτὴν καὶ νὰ ἀναδειχθεῖ ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς δυό-τρεὶς Σχολικοὺς Συμβούλους μουσικῆς σὲ ὅλη τὴ χώρα.

Ἰδιαίτερη, τέλος, σημασία δινόταν στὴν κοινωνικὴ ἀγωγή, ἕναν τομέα στὸν ὁποῖο ὅσοι ἀπὸ μᾶς προερχόμασταν ἀπὸ τὶς φτωχότερες κοινωνικὲς τάξεις-καὶ εἴμασταν οἱ περισσότεροι- ὑστερούσαμε σημαντικά. Μὲ τρόπο πολὺ διακριτικὸ ἀλλὰ ἐποικοδομητικὸ μάθαμε νὰ συμπεριφερόμαστε διαφορετικὰ στοὺς μεγαλυτέρους ἀπὸ τοὺς συνομηλίκους μας καὶ πάλι στὸν καθένα ἀνάλογα μὲ τὸ χαρακτῆρα του, ἔτσι ποῦ ὄχι μόνο νὰ μὴν προσβάλλεται ἡ προσωπικότητα κανενός, ἀλλὰ νὰ διαπιστώνει ὅτι ἀντιμετωπίζεται ὡς πρόσωπο μὲ τὴ δική του ἰδιαίτερη ἀξία. Τὴν ἀμηχανία ποῦ αἰσθάνονταν συνήθως οἱ νέοι τῆς ἐποχῆς λόγῳ ἄγνοιας τοῦ ἐνδεδειγμένου τρόπου συμπεριφορᾶς σὲ μερικὲς περιπτώσεις δὲν τὴν αἰσθανόμασταν στὸν ἴδιο βαθμό, χωρὶς νὰ ὑποβαθμίζουμε πρόσωπα καὶ θεσμούς. Μπορούσαμε, κατὰ κανόνα, νὰ διακρίνουμε τὴ διαφορετικὴ συμπεριφορὰ ποῦ ἀπαιτοῦσαν οἱ διαφορετικὲς περιστάσεις καὶ νὰ μὴ συγχέουμε ἄστοχα τὸ ἀστεῖο μὲ τὸ σοβαρό. Εἴχαμε μάθει ἀκόμη νὰ μὴ χρησιμοποιοῦμε ὡς δικαιολογία γιὰ κάθε ἐπιπολαιότητά μας τὴ νεανικὴ ἡλικία, ἀλλὰ τὴν κάθε μας πράξη νὰ ὑπαγορεύει ἕνα αἴσθημα ὑπευθυνότητας, ἀφοῦ «καὶ βῆμα ποδὸς καὶ γέλως ὀδόντων μαρτυρεῖ περὶ τοῦ ἀνδρός».

Ἀπὸ ὅσα ἐξέθεσα ἔγινε πιστεύω φανερὸ ὅτι ἡ ἀγωγὴ ποῦ δινόταν στὶς Χριστιανικὲς Ὁμάδες μὲ τὴν πνευματικὴ καθοδήγηση τοῦ Π. Ἀθηναγόρα ἀποσκοποῦσε, βέβαια, κατὰ κύριο λόγο στὴν «ἀνατροφὴ μᾶς ἐν παιδείᾳ καὶ νουθεσία Κυρίου», ἀλλὰ δὲν περιοριζόταν σὲ αὐτή. δινόταν μιὰ γενικότερη ἀγωγὴ ἔτσι ποῦ οἱ νέοι νὰ γίνονται «ὁλοκληρωμένες προσωπικότητες» γιὰ νὰ χρησιμοποιήσω μιὰ φράση τῆς ἐποχῆς ἐκείνης ποῦ ἐξέφραζε εὔστοχα τοὺς ἐπιδιωκόμενους στόχους. Γιὰ τὸ προνόμιο ποὺ μᾶς δόθηκε νὰ γίνουμε μέτοχοι μιᾶς ὁλοκληρωμένης ἐν Χριστῷ ἀγωγῆς τέτοιας ποιότητας ἐκφράζουμε τὴν εὐγνωμοσύνη μᾶς στὸν Π.Αθηναγόρα καθὼς καὶ στοὺς ἄξιους συνεργάτες ποῦ εἶχε κατὰ καιρούς.