Ναυπάκτου Ἱεροθέου: «Ἡ κοινωνία τῆς κατανάλωσης»

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Συχνὰ ἀκούγεται ἀπὸ πολλοὺς ὅτι ὁ ἄνθρωπος σήμερα εἶναι ἕνα καταναλωτικὸ ὅν, καθὼς ἐπίσης χαρακτηρίζεται ὡς καταναλωτής. Στὴν περίπτωση αὐτὴ τὰ ὑλικὰ ἀγαθὰ δὲν θεωροῦνται ὡς δῶρα τοῦ Θεοῦ, ἀλλὰ ὡς καταναλωτικὰ ἀγαθά, ποῦ καταναλώνονται μὲ βουλιμία καὶ ἡ κοινωνία δὲν χαρακτηρτίζεται ὡς κοινωνία προσώπων, ἀλλὰ ὡς καταναλωτική. Αὐτὸ τὸ σχῆμα καταναλωτικὰ ἀγαθά, καταναλωτικὸ ὃν καὶ καταναλωτικὴ κοινωνία δείχνει τὴν ἀρρώστια τῆς ἐποχῆς μας.

Οἱ ὅροι

Καταναλωτισμὸς εἶναι ἡ «ὑπερβολικὴ κατανάλωση ἀγαθῶν», ἡ «καταναλωτικὴ μανία». Ὁ καταναλωτισμὸς ἐκδηλώνεται τόσο ὡς ἀγορὰ διαφόρων ἀγαθῶν καὶ τροφίμων ὅσο καὶ ὡς «ἀγορὰ χρηστικῶν καὶ πολιτιστικῶν ἀγαθῶν, τὰ ὁποῖα ἀνανεώνονται συχνὰ σύμφωνα μὲ καταναλωτικὰ πρότυπα ποῦ κυριαρχοῦν σὲ μιὰ κοινωνία, ποῦ ἀνταποκρίνονται σὲ τάσεις ἐπίδειξης καὶ δημιουργίας μιᾶς "κοινωνικῆς βιτρίνας" καὶ στὴν ψευδαίσθηση ὅτι τὰ ἄτομα μὲ τὴν συνεχῆ ἀλλαγὴ ρούχων, ἐπίπλων, ἀκριβῶν ἀρωμάτων, κοσμημάτων κλπ ἀνεβαίνουν σὲ μιὰ ἀνώτερη κοινωνικὴ βαθμίδα». Ὁ καταναλωτισμὸς συνδέεται μὲ μιὰ εἰκονικὴ ἢ προσωρινὴ εὐημερία καὶ μιὰ νοοτροπία ποῦ δὲν χαρακτηρίζει μόνον τὰ κοινωνικὰ στρώματα ποῦ ἔχουν ὑψηλὰ εἰσοδήματα, ἀλλὰ καὶ τὰ ἄλλα κατώτερα κοινωνικὰ στρώματα. Ὁ ὅρος «κοινωνία τῆς κατανάλωσης» ἀνήκει στὸν Domenach (Ντομενάχ), ποῦ ἦταν συνεργάτης σὲ μεγάλες παρισινὲς ἐφημερίδες καὶ διευθυντὴς τοῦ περιοδικοῦ Esprit. Μεταξὺ τῶν ἄλλων βιβλίων ποῦ συνέγραψε, ἐξέδωσε τὸ 1965 ἕνα βιβλίο μὲ τίτλο «Περιγραφὴ ἑνὸς νέου κόσμου», στὸ ὁποῖο παρουσιάζει διεισδυτικὰ τὴν κατάσταση τῆς σημερινῆς καταναλωτικῆς κοινωνίας. Θὰ παρουσιάσω μερικὲς σκέψεις του ἀπὸ τὸ βιβλίο αὐτό.

Τὸ νέο στοιχεῖο

Ἡ κατανάλωση εἶναι τὸ νέο στοιχεῖο ποῦ χαρακτηρίζει τὴν κοινωνία μας. Πάντοτε ὑπῆρχε ἡ εὐζωΐα, ἀκόμη καὶ σὲ μερικὲς φτωχικὲς κοινωνίες, ἀλλὰ τὸ ἰδιαίτερο στὴν ἐποχή μας εἶναι ἡ κατανάλωση. Αὐτὸ φαίνεται σὲ μεγάλες χῶρες ὅπως τὴν Ἀμερική, ὅπου ἀκόμη καὶ στὸ μικρότερο χωριὸ μπορεῖ νὰ βρὴ κανεὶς ἀφθονία ὑλικῶν ἀγαθῶν. «Μία συνεχὴς πίεση ἀσκεῖται γιὰ νὰ κάνη τοὺς ἀνθρώπους νὰ καταναλώνουν, γιὰ νὰ μεταβάλη τὸν ἄνθρωπο σὲ καταναλωτή, γιὰ νὰ τὸν πείση ὅτι ἡ κεντρικὴ ἰδιότης του εἶναι νὰ εἶναι καταναλωτής». Νὰ ἀγοράζη νέα προϊόντα, νὰ τὰ πετᾶ καὶ νὰ ἀγοράζη καινούρια. Τὸν 19ο αἰῶνα τὸ πρότυπο τοῦ ἀνθρώπου ἦταν νὰ εἶναι παραγωγός, ἐργάτης, ὅπως ὑμνήθηκε καὶ ἀπὸ τὸν καπιταλισμὸ καὶ τὸν σοσιαλισμό, ἐνῷ στὴν ἐποχή μας τὸ πρότυπο ποῦ δεσπόζει εἶναι τοῦ καταναλωτῆ, ποῦ διαμορφώνει τὴν συμπεριφορὰ καὶ τὰ ἤθη μας.

Κατανάλωση καὶ φῦλο

Τὸ ὅτι ἀπὸ τὸν παραγωγὸ ὁδηγηθήκαμε στὸν καταναλωτή, φαίνεται ἀπὸ τὸ γεγονὸς ὅτι παρατηρεῖται μιὰ μετατόπιση ἀπὸ τὸν ἄνδρα στὴν γυναῖκα. Σήμερα ξεπεράσθηκε τὸ ἀνδρικὸ πρότυπο τοῦ πολεμιστῆ καὶ τοῦ ἐργάτη ἀπὸ τὸ γυναικεῖο πρότυπο, ποῦ κυριαρχεῖ, ὁπότε ἡ γυναῖκα, καὶ τὸ παιδὶ εἶναι τὸ κεντρικὸ σημεῖο τῆς κοινωνίας μας, ἀφοῦ τὰ πρόσωπα αὐτὰ εἶναι προνομιοῦχοι καταναλωτές. Σήμερα ὁ ἄνδρας εἶναι ἐργαζόμενος καὶ παραγωγός, ἡ γυναῖκα εἶναι ἀγοράστρια καὶ καταναλώτρια καὶ τὸ παιδὶ «εἶναι ἡ Σαχάρα τῆς καταναλώσεως, εἶναι ἔδαφος πρὸς κατάκτησι, εἶναι αὐτὸ ποῦ θὰ μπορέση νὰ ἀγοράζη ὅλο καὶ περισσότερα, ἐφόσον ἡ κατανάλωσι δὲν ἔπαψε νὰ ἀναπτύσση τὸ ἰμπέριό της κατὰ τρόπο ἐξαιρετικὸ ἐπὶ εἴκοσι καὶ τριάντα χρόνια τώρα». Βέβαια, ἀπὸ τὸ 1965 ποῦ ὁ Domenach ἔγραψε τὸ βιβλίο αὐτὸ ἔχουν διαφοροποιηθῇ κάπως τὰ πράγματα καὶ σήμερα καὶ ἡ γυναῖκα ἔγινε ἐργαζόμενη καὶ παραγωγός, χωρὶς ὅμως νὰ ἀποβάλη τὴν ἰδιότητα τῆς καταναλώτριας, γιατί αὐτὴ ἀγοράζει γιὰ τὸ σπίτι, τὸν ἄνδρα, τὰ παιδιά.

Κατανάλωση καὶ ἡλικία

Σήμερα ἀκόμη καὶ τὸ παιδί, ὁ ἔφηβος καὶ γενικὰ ὁ νέος ἄνθρωπος εἶναι ὑπερκατανωλητής, εἶναι πρότυπο «τῆς ἐπιδεικτικῆς καταναλώσεως», χωρὶς ἀκόμη νὰ παράγη. Μερικοὶ μαθητὲς καὶ φοιτητὲς καταναλώνουν πολλὰ σὲ σχέση μὲ παλαιότερες ἐποχὲς χωρὶς νὰ παράγουν κάτι. Τὸ πρόβλημα τῆς κατανάλωσης φαίνεται καὶ στὴν τρίτη ἡλικία. Ἐὰν οἱ ἄνθρωποι στὴν τρίτη ἡλικία ἔχουν χάσει τὸ ἐνδιαφέρον τῆς κοινωνίας εἶναι γιατί δὲν μπορεῖ νὰ σπρώξη κανεὶς αὐτὴν τὴν ἡλικία εὔκολα στὴν κατανάλωση. Στὴν ἀμερικανικὴ κοινωνία ἐπιδιώκεται νὰ θεωρήσουν καὶ αὐτὸν τὸν θάνατο τῶν ἀνθρώπων ὡς πεδίον καταναλώσεως, ἀφοῦ οἱ ἄνθρωποι διαθέτουν πολλὰ χρηματικὰ ποσὰ «γιὰ νὰ θάψουν ἕναν ἄνθρωπο, γιὰ νὰ τὸν ἀρωματίσουν, νὰ τὸν καλωπίσουν, γιὰ νὰ τοῦ φορέσουν κουστούμια πανάκριβα».

Κατανάλωση καὶ πολιτισμός

Ἡ κατανάλωση ἁπλώθηκε στὸν πολιτισμό, στὶς ἰδέες, στὴν φαντασία. «Ἡ κατανάλωσι ἔχει κυριαρχήσει σήμερα στὰ ὄνειρα διὰ μέσου τῶν περιοδικῶν, τοῦ κινηματογράφου, τῆς τηλεοράσεως, ὅπως ἔχει εἰσχωρήσει καὶ στὴν φύσι καὶ στὴν τέχνη» καὶ ὑποκινεῖται ἀπὸ τὴν διαφήμιση. Διαφημίζονται προϊόντα, ταξίδια, διασκεδάσεις καὶ παρακινούμαστε γιὰ τὴν πραγματοποίησή τους. Ἡ κατανάλωση δὲν εἶναι μόνον μιὰ οἰκονομικὴ πράξη, ἀλλὰ διαποτίζει τὶς σχέσεις τῶν ἀνθρώπων, ἀφοῦ «δημιουργεῖ πραγματικὰ ἕνα στὺλ ζωῆς, ἕναν τρόπο ὑπάρξεως καὶ ἐνεργείας, ἕναν τρόπο ἀνθρωπίνης σχέσεως», γι’ αὐτὸ μπορεῖ νὰ γίνη λόγος γιὰ «πνεῦμα τῆς κατανάλωσης». Σήμερα παρατηρεῖται τὸ φαινόμενο νὰ μὴ προσπαθοῦν οἱ ἄνθρωποι νὰ ἐλέγχουν τὴν παραγωγή, ἀλλὰ νὰ τὴν συσχετίζουν μὲ τὴν κατανάλωση, ἐμπιστεύονται τὴν ἐργασία τοὺς στοὺς παραγωγοὺς «σὲ ἕνα ὀργανισμὸ ἀπρόσωπο, καταναγκαστικό, χωρὶς νόημα». Ἐδῶ πρέπει νὰ ἐντάξουμε τὶς διαφημιστικὲς ἑταιρεῖες, καὶ ὅλο τὸ σύστημα τῆς διαφήμισης καὶ τῆς προώθησης τῶν προϊόντων μὲ σκοπὸ νὰ κάνουν τὸν ἄνθρωπο καταναλωτή, νὰ τὸ αἰσθανθῇ ὡς ἀνάγκη, νὰ τὸ ἐπιθυμήση καὶ νὰ τὸ ἀγοράση. Ἀκόμη καὶ οἱ διακοπές μας ἐξετάζονται μέσα ἀπὸ τὴν κατανάλωση, «εἶναι τὸ βασίλειο τῆς καταναλώσεως». «Οἱ διακοπὲς εἶναι ἡ περίοδος ὅπου θὰ καταναναλώνη κανεὶς χωρὶς νὰ σκέπτεται τὴν ἐργασία, ἡ κατανάλωσι εἶναι πλήρης, κομμένη ἀπὸ τὴν ρίζα τοῦ μόχθου».

Ἡ κατανάλωση ὡς ἰδεολογία

Ἀκόμη, σήμερα καταρρέουν οἱ ἰδεολογίες καὶ ἀναπτύσσεται ὁ καταναλωτικὸς τρόπος ζωῆς. «Ἡ κατανάλωσι γίνεται ἡ πιὸ δυνατὴ οὐτοπία τοῦ βιομηχανικοῦ πολιτισμοῦ καὶ ἡ πιὸ βαθειὰ ἀντιποίηση ὅλων τῶν ἰδεολογιῶν...Είναι ἡ πιὸ ἀντι-οὐτοπικὴ οὐτοπία, οὐτοπία ἀντίθετη ἀπὸ ὅλες τὶς παλαιότερες». Πρόκειται γιὰ μιὰ νέα ἰδεολογία, τὴν ἰδεολογία τῆς κατανάλωσης, ἡ ὁποία δὲν βιώνεται μόνον στὶς πλούσιες χῶρες, ἀλλὰ καὶ στὶς πτωχές. Αὐτὸ τὸ βλέπουμε καὶ στὶς χῶρες τῆς πρώην Σοβιετικῆς Ἕνωσης, ὅπου ἐπικρατοῦσε προηγουμένως ἕνας συντηρητισμός, καὶ ἐκεῖ ἀναπτύσσεται τὸ «πνεῦμα» τοῦ καταναλωτισμοῦ. Πρόκειται, πράγματι, γιὰ τὴν ἰδεολογία τῆς κατανάλωσης. Χαρακτηριστικὰ γνωρίσματα τῆς ἰδεολογίας τῆς κατανάλωσης εἶναι, ἐκτὸς τῶν ἄλλων, ἡ καταστροφικότητα καὶ ἡ ἐκμετάλλευση. Ἡ καταστροφικότητα ἔγκειται στὴν «λεηλασία τῶν φυσικῶν πηγῶν μεταξὺ τοῦ 16ου καὶ 20οῦ αἰῶνος, τὸν ἀποικισμό, τὴν καταστροφὴ τόσου πλούτου, ὑλικοῦ καὶ ἀνθρώπινου». Ἡ ἐκμετάλλευση ἔγκειται στὴν ἐκμετάλλευση τῶν πολιτισμῶν, τοὺς ὁποίους «μεταβάλλουμε σήμερα σὲ μουσεῖα, σὲ φολκλόρ, σὲ τουρισμό, δηλαδὴ σὲ ἀντικείμενα καταναλώσεως....Υπάρχει ἐδῶ μιὰ κίνησι θεμελιακὴ τῆς κοινωνίας μας, κίνησι ἐκμεταλλεύσεως πολὺ πιὸ δυνατὴ ἀπὸ τὴν ἀποικιοκρατία, καὶ ἡ ὁποία συνεχίζεται καὶ μετὰ ἀπὸ τὴν ἀποικιοκρατία, ἀπὸ τὴν ὁποῖα ἐνεπνεύσθη. Ἡ κοινωνία μας προοδεύει συνεχῶς, καταβροχθίζοντας ἄλλες κοινωνίες».

Κατανάλωση καὶ θέαμα

Ἡ κατανάλωση ἔχει πολλὲς μορφές. Μιὰ ἀπὸ αὐτὲς εἶναι καὶ τὸ θέαμα. «Μὲ τὸν κινηματογράφο καὶ τὴν τηλεόραση τὸ πὰν γίνεται θέαμα. Ἡ τέχνη, ἡ πολιτική, ὁ ἀθλητισμός, οἱ ξένες χῶρες, τὰ βάθη τῆς θαλάσσης, ὁ κόσμος ὅλος προσφέρεται γιὰ κατανάλωσι τῶν θεατῶν. Τὰ πάντα καταβροχθίζονται, χωρὶς καμμιὰ ἀφομοιωτικὴ προσπάθεια. Ὁ θεατὴς εἶναι ὁ καλύτερος καταναλωτής, ὁ πιὸ γρήγορος καὶ ταχὺς καταναλωτής». Ἔτσι, «οἱ σχέσεις μας μὲ τὰ ἀντικείμενα ἀναποδογυρίζονται», ὁ ἄνθρωπος ἀλλοτριώνεται ἀπὸ τὰ πράγματα, τὸ ἀντικείμενο ἀντικαθιστᾶ τὴν προσωπικότητα. Τὸ σύνθημα τῆς καταναλωτικῆς κοινωνίας εἶναι: «ἔχεις κάτι, εἶσαι κάτι». Αὐτὸ συνιστᾶ μιὰ ἀποπλάνηση τοῦ ἀνθρώπου.

Χαρακτηριστικά

Γενικά, ἡ καταναλωτικὴ κοινωνία ἔχει πολλὰ χαρακτηριστικὰ ποῦ διαφέρουν ἀπὸ ἄλλες κοινωνίες πιὸ ἀνθρώπινες. Τὰ χαρακτηριστικά της «εἶναι ἡ στειρότης (Junger), τὸ ἄγχος τῶν πολλῶν ἀνέσεων, τὸ ἀπάνθρωπο στοιχεῖο (τὰ πάντα γίνονται κατασκευαστά, πλαστικά), ἡ ἀπομύθευσι τῆς φύσεως, τὸ ἀναποδογύρισμα τῶν βασικῶν ἀξιῶν, ἡ ὑποδούλωσι, ὁ κομφορμισμός, ἡ μοναξιὰ μέσα στὶς πολυάνθρωπες κοινωνίες, ὁ ξεπεσμὸς στὸ ἀσήμαντο (Heidegger) καὶ τελικὰ ὁ παραλογισμός, ἡ ἐπαναστατικότης καὶ ἡ ἀντιδραστικὴ ἔκρηξι, ποῦ ἐκδηλώνεται στοὺς νέους. Καὶ ὅλα αὐτά, διότι ὁ καταναλωτὴς δὲν εἶναι φορεὺς ἀξίας...».

Αὐτὰ ποῦ εἴπαμε μέχρι τώρα προέρχονται ἀπὸ τὶς παρατηρήσεις τοῦ Domenach. Ἀλλὰ καὶ ὁ Γερμανὸς ψυχολόγος Erich Fromm, μαθητὴς τοῦ Φρόϋντ ποῦ ἄνοιξε τὸν δρόμο γιὰ τὴν κοινωνιολογικὴ ψυχολογία σὲ μιὰ μελέτη τοῦ μὲ τίτλο «ἡ σημερινὴ κατάσταση τοῦ ἀνθρώπου» κάνει λόγο γιὰ τὴν κατανάλωση ποῦ τὴν συνδέει μὲ τὴν ἀλλοτρίωση τοῦ ἀνθρώπου. Δηλαδή, τὸ ὅτι ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος εἶναι καταναλωτής, αὐτὸ τὸν ὁδηγεῖ στὴν πλήρη ἀλλοτρίωσή του, ἀφοῦ χάνει τὸ πρόσωπό του καὶ ταυτίζεται μὲ τὰ πράγματα. Γιὰ τὸν καταναλωτὴ ἄνθρωπο γράφει:

«Ὁ σύγχρονος ἄνθρωπος εἶναι βέβαια παθητικὸς στὸ μεγαλύτερο μέρος τοῦ χρόνου τῆς ἀνάπαυσής του. Εἶναι ὁ αἰώνιος καταναλωτής. "Καταβροχθίζει" ποτά, τρόφιμα, τσιγάρα, διαλέξεις, θέες, βιβλία, κινηματογραφικὲς ταινίες. Ὅλα καταναλώνονται, καταβροχθίζονται. Ὁ κόσμος εἶναι ἕνα μεγάλο ἀντικείμενο γιὰ τὴν ὄρεξή του: μιὰ μεγάλη μπουκάλα, ἕνα μεγάλο μῆλο, ἕνα μεγάλο στῆθος. Ὁ ἄνθρωπος ἔγινε ἡ ρουφήκτρα, ὁ αἰώνια δεχόμενος - καὶ αἰώνια ἀπογοητευμένος... Ἡ ἐργασία ἔχει γίνει ἐμπόρευμα ποῦ πουλιέται στὴν ἀγορὰ ἐργασίας κάτω ἀπὸ τὶς ἴδιες συνθῆκες συναγωνισμοῦ... Ὁ ἄνθρωπος ἔχει μεταμορφωθεῖ καὶ κεῖνος σὲ ἐμπόρευμα καὶ νιώθει τὴ ζωή του σὰν κεφάλαιο ποῦ πρέπει νὰ ἐπενδυθεῖ ἐπικερδῶς».

Ἡ κατανάλωση συνδέεται στενὰ μὲ τὴν ἀλλοτρίωση, γι' αὐτὸ γράφει ὁ Erich Fromm:

«Τὸ σύγχρονο βιομηχανικὸ σύστημα κατόρθωσε νὰ δημιουργήσει αὐτὸ τὸ εἶδος ἀνθρώπου. Εἶναι τὸ αὐτόματο. Ὁ ἀλλοτριωμένος ἄνθρωπος. Εἶναι ἀλλοτριωμένος μὲ τὴν ἔννοια ὅτι οἱ ἐνέργειές του καὶ οἱ δυνάμεις του ἔχουν ἀποξενωθεῖ ἀπὸ αὐτόν. Βρίσκονται πάνω ἀπ' αὐτὸν καὶ ἔχουν στραφεῖ ἐνάντιά του, καὶ περισσότερο τὸν ἐξουσιάζουν παρὰ τὶς ἐξουσιάζει. Οἱ δυνάμεις τῆς ζωῆς του ἔχουν μεταμορφωθεῖ σὲ πράγματα καὶ θεσμούς. Καὶ αὐτὰ τὰ πράγματα καὶ αὐτοὶ οἱ θεσμοὶ ἔχουν γίνει εἴδωλα. Τὶς νιώθει ὄχι σὰν ἀποτέλεσμα τῶν προσπαθειῶν του, ἀλλὰ σὰν κάτι ξέχωρο ἀπ' αὐτὸν ποῦ τὸ λατρεύει καὶ στὸ ὁποῖο ὑποτάσσεται. Ὁ ἀλλοτριωμένος ἄνθρωπος ὑποκλίνεται μπροστὰ στὰ ἔργα τῶν χεριῶν του. Τὰ εἴδωλά του παρουσιάζουν τὶς δυνάμεις τῆς ζωῆς του μὲ ἀλλοτριωμένη μορφή. Ὁ ἄνθρωπος νιώθει τὸν ἑαυτό του ὄχι σὰν ἐνεργητικὸ φορέα τῶν δυνάμεών του καὶ τοῦ πλούτου του, ἀλλὰ σὰν ἕνα ἐξαθλιωμένο "πρᾶγμα" ποῦ ἐξαρτιέται ἀπὸ ἄλλα πράγματα ἔξω ἀπὸ τὸν ἑαυτό του, στὰ ὁποῖα ἔχει προβάλει τὴ ζωϊκή του οὐσία».

Συμπερασματικά

Μέσα σὲ αὐτὴν τὴν ἀνάλυση γίνεται φανερὸ ὅτι ὁ ἄνθρωπος σήμερα ἀπὸ πρόσωπο ἔγινε ἄτομο καὶ μάλιστα καταναλωτικὸ ἄτομο, ποῦ ταυτίζεται μὲ τὰ αἰσθητὰ τοῦ κόσμου, τὰ πράγματα καὶ κινεῖται μόνον στὸν ἐπίπεδο χῶρο, χωρὶς νὰ ἱκανοποιῇ τὴν ὑπαρξιακὴ καὶ ὀντολογικὴ διάσταση τῆς ὕπαρξής του.

Φυσικά, αὐτὴ ἡ νοοτροπία δημιουργεῖ πολλὰ ψυχολογικὰ καὶ ὀντολογικὰ προβλήματα, δημιουργεῖ μιὰ ἀνία, ἕνα ὑπαρξιακὸ κενό, μὲ ὅλες τὶς συνέπειες.

Καὶ αὐτὴ ἡ νοοτροπία βρίσκεται στὴν βάση τοῦ σύγχρονου οἰκονομικοῦ προβλήματος, ἀφοῦ γιὰ νὰ καταναλώνουμε πρέπει νὰ ἔχουμε, καὶ γιὰ νὰ ἔχουμε πρέπει νὰ ἀγοράζουμε, καὶ γιὰ νὰ ἀγοράζουμε πρέπει νὰ δανειζόμαστε, καὶ ἀφοῦ δανειζόμαστε εἴμαστε δοῦλοι τῶν δανειστῶν.