Κύριο ἄρθρο: «Πονῶ, ἄρα ὑπάρχω»

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἡ φράση καὶ ἡ ἔννοιά της «πονῶ, ἄρα ὑπάρχω» ἀνήκει στὸν Ντοστογιέφσκι, ποὺ τὴν συναντᾶ κανεὶς σὲ ὅλα τὰ ἔργα του, στὰ ὁποῖα παρουσιάζει ἀνθρώπους νὰ πονοῦν, νὰ πάσχουν καὶ νὰ ἀναζητοῦν λύτρωση. Αὐτὸ ἦταν καὶ τὸ περιεχόμενο τῆς ζωῆς του, ἀφοῦ πέρασε ἀπὸ προσωπικὲς καὶ οἰκογενειακὲς δοκιμασίες.

Θεωρῶ ὅτι ἡ φράση αὐτὴ ἔρχεται σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν φράση τοῦ Ντεκὰρτ (Καρτεσίου), φιλοσόφου τοῦ διαφωτισμοῦ: «σκέπτομαι, ἄρα ὑπάρχω», ποὺ ταύτιζε τὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴν λογική, καὶ τὴν λογικὴ ἐπεξεργασία καὶ θεωροῦσε ὅτι ἐκεῖ προσδιορίζεται ἡ ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου.

Πάντως, ὁ πόνος εἶναι σωματικός, ψυχολογικός, ὑπαρξιακὸς καὶ πνευματικός, ὑπάρχει δὲ συσχέτιση καὶ ἀλληλεπίδραση μεταξύ τους καὶ εἶναι αὐτὸς ποὺ συνδέεται μὲ τὴν ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ ἄνθρωπος μὲ τὴν γέννησή του προξενεῖ πόνο στὴν μητέρα του, τὸ ἀρτιγέννητο βρέφος μόλις ἀντικρίζει τὴν ζωὴ κλαίει, δηλαδὴ γεννιέται μὲ τὸ κλάμα, ὁ ἄνθρωπος ζῆ σὲ ὅλη του τὴν ζωὴ μὲ τὸ δίδυμο ἡδονὴ καὶ ὀδύνη καὶ πεθαίνει πονῶντας ὁ ἴδιος καὶ προξενῶντας πόνο στὰ ἀγαπητά του πρόσωπα.

Ἐπίσης, στὸν λόγο τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ τοῦ Ἀθωνίτου καὶ τοῦ γέροντος Σωφρονίου συναντοῦμε τὴν ἔννοια μιᾶς ἄλλης φράσεως: «Ἀγαπῶ, ἄρα ὑπάρχω», δηλαδή, συνδέει τὴν ὕπαρξη τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴν ἀγάπη, ὁπότε εἶναι ὁ γνήσιος ἄνθρωπος, ὅπως τὸν καταρτίζει ἡ Χάρη τοῦ Θεοῦ, μὲ τὴν δική του συνέργεια.

Ἀλλὰ καὶ αὐτὸ τὸ «ἀγαπῶ, ἄρα ὑπάρχω» δὲν εἶναι ἀντίθετο μὲ τὸ «πονῶ, ἄρα ὑπάρχω», ἀφοῦ, κατὰ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Σιλουανοῦ, ὅσο μεγαλύτερη εἶναι ἡ ἀγάπη, τόσο μεγαλύτερος εἶναι καὶ ὁ πόνος καὶ ὅσο μεγαλύτερος εἶναι ὁ πόνος, τόσο τελειότερη εἶναι ἡ γνώση.

Ὁ Paul Brand, ἕνας Ἄγγλος γιατρὸς ποὺ ἐργάσθηκε ἰατρικὰ κυρίως μεταξὺ τῶν λεπρῶν στὴν Ἰνδία, ἀλλὰ καὶ στὴν Ἀσία, τὴν Εὐρώπη καὶ τὴν Ἀμερική, σὲ ἕνα βιβλίο τοῦ μὲ τὸν τίτλο «Πόνος, ἕνα δῶρο ποὺ κανένας δὲν θέλει», ἀναλύει μὲ παραστατικὸ καὶ γλαφυρὸ τρόπο τὴν ἀξία τοῦ σωματικοῦ πόνου γιὰ τὸν ἄνθρωπο. Πρόκειται, ὅπως ὑποστηρίζει τεκμηριωμένα καὶ ἀπὸ ἰατρικῆς πλευρᾶς, γιὰ μιὰ εὐεργεσία τοῦ Θεοῦ, ἀφοῦ ὁ νεκρὸς ἄνθρωπος δὲν πονάει, ἀντίθετα ὁ ζωντανὸς ἄνθρωπος πονάει, καὶ αὐτὸς ὁ πόνος τὸν ὁδηγεῖ στὴν ἀναζήτηση ἰατροῦ γιὰ τὴν θεραπεία. Οἱ ἀσθένειες ποὺ δὲν προξενοῦν πόνο εἶναι ἐπικίνδυνες καὶ θανατηφόρες.

Τὸ πρόβλημα, ὅμως, δὲν εἶναι ὁ πόνος –σωματικός, ψυχολογικός, ὑπαρξιακός, πνευματικός–, ἀλλὰ ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖον τὸν ἀντιμετωπίζουμε καὶ ποιά εἶναι ἡ στάση μας ἀπέναντί του.

Ἀπὸ τὸ βιβλίο αὐτὸ θὰ συνοψίσω στὴν συνέχεια τρία σημαντικὰ σημεῖα.

1. Τὰ τρία στάδια τοῦ σωματικοῦ πόνου

Ὁ σωματικὸς πόνος διέρχεται ἀπὸ τρία στάδια, ἤτοι τὸ σῆμα, τὸ μήνυμα καὶ τὴν ἀπάντηση.

Τὸ σῆμα εἶναι ἕνας συναγερμὸς ποὺ κτυπάει ὅταν οἱ νευρικὲς ἀπολήξεις στὴν περιφέρεια αἰσθάνονται τὸν κίνδυνο. Ὁμοιάζει μὲ τὸν συναγερμὸ στὸ σπίτι, ὅταν κάποιος προσπαθῆ νὰ παραβιάση τὴν πόρτα ἡ τὸ παράθυρο.

Τὸ μήνυμα εἶναι ἡ μεταβίβαση τῆς αἴσθησης τοῦ πόνου στὸν νωτιαῖο μυελό, στὴν βάση τοῦ ἐγκεφάλου, ὅπου φθάνουν τὰ ἑκατομμύρια σήματα πληροφοριῶν καὶ ἐκεῖ γίνεται ἡ διαλογή, τὸ φιλτράρισμα.

Ἡ ἀπάντηση εἶναι ἡ ἐμπειρία τοῦ πόνου ποὺ τελικὰ φθάνει στὸν ἐγκέφαλο, τὸν νεοφλοιὸ καὶ ἀπὸ ἐκεῖ στοὺς μετωπιαίους λοβοὺς γιὰ νὰ ἀντιμετωπισθῇ. Αὐτὸ τὸ τρίτο στάδιο, τῆς ἐμπειρίας τοῦ πόνου, εἶναι τὸ πιὸ σημαντικό.

Συνήθως ἐμεῖς δίνουμε μεγάλη σημασία στὸ πρῶτο στάδιο –τὸ σῆμα– καὶ ἀμέσως ἀναζητοῦμε τρόπους νὰ τὸν σταματήσουμε. Αὐτὸ γίνεται μὲ φάρμακα, σπρέϊ, ἀλοιφές, τοπικὰ ἀναισθητικά. Δὲν μπορεῖ κανεὶς νὰ ἀγνοήση καὶ αὐτό, ἀλλὰ πρέπει νὰ δοθῇ ἰδιαίτερη προσοχὴ στὸ τρίτο στάδιο, στὸν ἐγκέφαλο. Γιατί ἕνας πόνος, στὴν μέση γιὰ παράδειγμα, δείχνει ὅτι πρέπει νὰ ἀλλάξουμε τρόπο ζωῆς, στάση τοῦ σώματος, γιατί διαφορετικὰ θὰ ὑπάρξη πρόβλημα στὴν σπονδυλικὴ στήλη. Τὸ ἴδιο γίνεται καὶ γιὰ τὸν πόνο τοῦ στομάχου καὶ ἄλλων ὀργάνων τοῦ σώματος.

2. Ἡ ἀντιμετώπιση τοῦ πόνου

Ἀφοῦ ἡ ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου συνδέεται ἀναπόσπαστα μὲ τὸν πόνο, αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος πρέπει νὰ μάθη νὰ ἀντιμετωπίζη καὶ μάλιστα νὰ τροποποιῇ τὸν πόνο, κυρίως στὸ τρίτο στάδιό του, δηλαδὴ στὸν ἐγκέφαλο.

Ὁ ὀργανισμὸς τοῦ ἀνθρώπου ἔχει μέσα του τὶς ἀπαραίτητες δυνάμεις γιὰ νὰ ἀντιμετωπίζη τὸν πόνο. Ἐμεῖς συνήθως μὲ τὴν πρώτη αἴσθηση τοῦ πόνου –τὸ σῆμα– τρέχουμε στὸν γιατρό, ποὺ τὸν θεωροῦμε ὡς ἕναν «μηχανικό», ἀλλ' ὅμως «μέσα μας ἔχουμε τὸν γιατρό».

Ὁ ἐγκέφαλος τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἕνας «κορυφαῖος φαρμακολόγος», ποὺ παράγει πολλὲς χημικὲς οὐσίες γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση διαφόρων καταστάσεων. Γιὰ παράδειγμα ἡ β-ἐνδορφίνη εἶναι 20-50 φορὲς ἰσχυρότερη ἀναλγητικὴ οὐσία ἀπὸ τὴν μορφίνη καὶ χαρακτηρίζεται «ὁρμόνη anti-stress, φυσικῆς ἀναλγησίας καὶ εὐτυχίας». Γενικά, οἱ φυσικὲς ἐνδορφίνες μπλοκάρουν τὸ μήνυμα τοῦ πόνου στὸ νευρικὸ σύστημα.

Ὅταν ὁ ἄνθρωπος, μὲ διάφορους τρόπους, εὐχαριστεῖται ἀπὸ κάτι, ὁ ὀργανισμὸς ἐκκρίνει ἐνδορφίνη ποὺ ἀντιμετωπίζει τὸν πόνο. Ἔτσι, ἡ χρησιμοποίηση διαφόρων πολιτισμικῶν παραγόντων, ἡ πίστη στὸν Θεό, ἡ προσευχή, ἡ ἐλπίδα, ἡ ἐπικοινωνία μὲ τοὺς ἀνθρώπους, βοηθοῦν στὴν ἔκκριση τῶν ἐνδορφινὼν ποὺ εἶναι ἀναλγητικὲς οὐσίες καὶ βοηθοῦν καὶ τὸ σῶμα.

Αὐτὸ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὴν σημασία τοῦ «placebo», ποὺ εἶναι ἕνα εἰκονικὸ «φάρμακο», τὸ ὁποῖο ὅμως ἀνακουφίζει σημαντικὰ τὸν ἄνθρωπο, ἀκριβῶς γιατί βοηθᾶ στὴν ἔκριση τῶν ἐνδορφινών. Δὲν πρόκειται ἁπλῶς γιὰ ψευδαίσθηση, ἀλλὰ γιὰ ἀντίδραση τοῦ ὀργανισμοῦ γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τοῦ πόνου.

Ἔτσι, ὑπάρχουν πολλοὶ τρόποι γιὰ νὰ ἀντιμετωπίζη κανεὶς τὸν πόνο, νὰ τὸν τροποποιῇ καὶ οὐσιαστικὰ νὰ τὸν ὑπερβαίνη. Μερικοὶ ἀπὸ αὐτοὺς εἶναι ἡ αἴσθηση τοῦ πόνου ὡς δῶρο τοῦ Θεοῦ γιὰ νὰ καταλάβουμε τὴν ἀσθένεια καὶ νὰ ἀλλάξουμε τρόπο ζωῆς• ἡ «λιτανεία εὐγνωμοσύνης», καὶ γιὰ τὸν πόνο, ποὺ ὑποδεικνύει τὸ πρόβλημα, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὸν τρόπο λειτουργίας ὅλων τῶν ὀργάνων τοῦ σώματος μὲ τέλειο τρόπο• ἡ ἀκρόαση τοῦ πόνου, ποὺ μᾶς ὑποδεικνύει μιὰ ἀλλαγὴ συμπεριφορᾶς• ἡ δραστηριότητα καὶ ἡ σωματικὴ ἄσκηση• ἡ αὐτοκυριαρχία, ποὺ δείχνει ὑπομονή, ψυχραιμία καὶ γενικὰ ἕναν φιλοσοφικὸ καὶ ἐκκλησιαστικό-θεολογικὸ τρόπο ζωῆς• ἡ συμμετοχή μας σὲ μιὰ κοινότητα καὶ ἡ ἐπικοινωνία μὲ τοὺς ἀνθρώπους.

Μὲ ὅλους αὐτοὺς τοὺς τρόπους ὁ πόνος τροποποιεῖται καὶ ὑπερβαίνεται στὸ τρίτο στάδιο, δηλαδὴ στὸν ἐγκέφαλο. Σημαντικὸς εἶναι ὁ ρόλος τῆς προσευχῆς, τῆς πίστεως στὸν Θεό, τῆς συμμετοχῆς στὴν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν ὅλη δραστηριότητα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς. Ἔτσι ἐξηγεῖται τὸ ὅτι ὅσοι πιστεύουν στὸν Θεὸ βρίσκουν τρόπο καὶ νὰ μειώνουν τοὺς πόνους καὶ νὰ τοὺς ὑπερβαίνουν.

3. Ἐνισχυτὲς τοῦ πόνου

Ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς διαφόρους τρόπους γιὰ τὴν ἀντιμετώπιση τοῦ πόνου, ὑπάρχουν καὶ οἱ λεγόμενοι ἐνισχυτὲς τοῦ πόνου. Ὅπως ἕνα μηχάνημα ἐνισχυτοῦ μεγαλώνει πολλαπλάσια τὴν φωνὴ τοῦ ἀνθρώπου, γιὰ νὰ ἀκούγεται σὲ μεγάλη ἀπόσταση, ἔτσι ὑπάρχουν μερικοὶ παράγοντες ποὺ θεωροῦνται ὡς ἐνισχυτὲς τοῦ πόνου, ἀφοῦ τὸν πολλαπλασιάζουν, τὸν μεγενθύνουν, τὸν μεγαλώνουν.

Ὡς ἐνισχυτὲς τοῦ πόνου θεωροῦνται ὁ φόβος γιὰ τὴν ἀρρώστια καὶ τὸν θάνατο• ὁ θυμὸς γιὰ κάποια ἀσθένεια σὲ συνδυασμὸ μὲ τὴν πίκρα γι' αὐτὸ ποὺ συμβαίνει• οἱ ἐνοχές, ποὺ μᾶς ταλαιπωροῦν ἐσωτερικὰ• ἡ αἴσθηση τῆς μοναξιᾶς, ἀφοῦ αἰσθανόμαστε ὅτι δὲν ὑπάρχουν ἄνθρωποι νὰ μοιρασθοῦμε τὸν πόνο• ἡ ἀδιαφορία γιὰ τὴν ζωὴ κλπ.

Ὅλοι αὐτοὶ οἱ παράγοντες ὄχι μόνον δὲν βοηθοῦν τὸν ἄνθρωπο στὴν ἀντιμετώπιση τοῦ πόνου, ἀλλὰ τὸν κάνουν πιὸ δυστυχισμένο, τὸν βυθίζουν στὴν κόλαση τοῦ πόνου. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος πρέπει κατ' ἀρχὰς νὰ σταματήση τους «ἐνισχυτὲς» τοῦ πόνου καὶ νὰ βρῇ τρόπους νὰ τροποποιῇ καὶ νὰ ὑπερβαίνη τὸν πόνο.

Καί, βέβαια, μὲ ὅλα αὐτὰ δὲν ἐννοεῖται μόνον ὁ σωματικὸς πόνος, ἀφοῦ ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖ μιὰ ἑνότητα ψυχῆς καὶ σώματος. Φαίνεται εὐδιάκριτα ὅτι ἂν μάθουμε νὰ ἀντιμετωπίζουμε τὸν ψυχολογικό, ὑπαρξιακὸ καὶ πνευματικὸ πόνο, τότε θὰ μπορέσουμε νὰ ἀντιμετωπίσουμε καὶ τὸν σωματικὸ πόνο, ποὺ μερικὲς φορὲς εἶναι ἰσχυρός, γιατί δὲν γνωρίζουμε τὸν τρόπο νὰ τὸν ἀντιμετωπίζουμε.

Μαθαίνουμε πολλὲς ἐγκυκλοπαιδικὲς καὶ ἐπιστημονικὲς γνώσεις, ἐκπαιδευόμαστε σὲ κοινωνικοὺς τρόπους συμπεριφορᾶς, ἐπιδιώκουμε νὰ μάθουμε ἐπικοινωνιακοὺς τρόπους γιὰ νὰ κυριαρχήσουμε στὴν κοινωνία, μιλᾶμε διάφορες γλῶσσες γιὰ νὰ ἐπικοινωνοῦμε μὲ τοὺς συνανθρώπους μας, ἀλλὰ εἴμαστε ἐντελῶς ἀνίσχυροι στὴν ἀντιμετώπιση τοῦ ψυχολογικοῦ, ὑπαρξιακοῦ καὶ πνευματικοῦ ἄλγους, ὁπότε δὲν μποροῦμε νὰ ἀντιμετωπίσουμε καὶ τὸν σωματικὸ πόνο, ἀλλὰ κυρίως τὸν φόβο ποὺ συνδέεται μὲ τὸν πόνο. Γιατί μεγαλύτερο πρόβλημα δὲν εἶναι ὁ πόνος, ἀλλὰ ὁ φόβος τοῦ πόνου.

Τελικά, ὁ πόνος τοῦ σώματος εἶναι δῶρο στοὺς ὑγιεῖς ἀνθρώπους. Οἱ νεκροὶ δὲν ἀκοῦν, δὲν πονοῦν. Οἱ ἀσθένειες ποὺ δὲν πονοῦν εἶναι ἐπικίνδυνες (ζάχαρο, καρκίνος στὰ πρῶτα στάδια, πίεση, ἀδένες κλπ.)

Θὰ πρέπει νὰ ἀξιοποιοῦμε τὸν πόνο, νὰ τὸν θεωροῦμε ὡς δῶρο τοῦ Θεοῦ γιὰ νὰ ἀντιμετωπίζουμε μιὰ ἀσθένεια, νὰ κάνουμε προσπάθειες νὰ τροποποιοῦμε τὴν στάση μας ἔναντι τοῦ πόνου, κυρίως στὸ τρίτο στάδιο, νὰ τὸν δαμάζουμε καὶ ὄχι νὰ εἴμαστε δοῦλοι, πρᾶγμα ποὺ σημαίνει νὰ κάνουμε ὑπομονὴ καὶ ὄχι νὰ ἀγανακτοῦμε.

Αὐτὸ πρέπει νὰ γίνεται καὶ μὲ τὸν ψυχολογικὸ πόνο.

Ἄρα ὑπάρχουμε ὡς ἄνθρωποι, ὡς Χριστιανοὶ ὅταν πονοῦμε, ἀλλὰ κυρίως εἴμαστε ἄνθρωποι καὶ Χριστιανοί, ὅσο ξέρουμε νὰ τροποποιοῦμε τὸν πόνο, ὅταν τὸν θεωροῦμε δῶρο Θεοῦ καὶ τὸν ὑπερβαίνουμε μὲ τὴν Χάρη τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι ἔκαναν ὅλοι οἱ ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας, ἰδίως οἱ μάρτυρες.

Καὶ κάτι ἀκόμα. Ὁ πόνος στὸν ἄνθρωπο στέλνει ἕνα σῆμα καὶ στὴν κοινωνία. Εἶναι σὰν νὰ λέη: «Προσέξτε με! Χρειάζομαι βοήθεια».Συμβαίνει ὅπως γίνεται στὸ ἀνθρώπινο σῶμα ποὺ τὰ αἰσθητήρια τοῦ πόνου ἀναγγέλλουν στὰ ἄλλα κύτταρα τοῦ σώματος τὸ πρόβλημα.

Τὸ ἐρώτημα εἶναι: Ἔχουμε τὴν δυνατότητα νὰ ἀκούσουμε τὸν πόνο μας, νὰ αἰσθανθοῦμε εὐγνωμοσύνη γιὰ τὸν πόνο, νὰ ἀκούσουμε τὸν πόνο τοῦ συνανθρώπου μας;

Μὲ τὴν ἀπάντηση στὸ ἐρώτημα αὐτὸ μποροῦμε νὰ μετρήσουμε τὴν ψυχική-πνευματικὴ ὑγεία καὶ τὴν ἀσθένεια.

Ἔτσι τὸ «πονῶ, ἄρα ὑπάρχω» δείχνει ὅτι ζοῦμε ὡς ἄνθρωποι καὶ Χριστιανοί.–