Ἡ σημασία τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Τὴν Β' Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν - Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ (28 Φεβρουαρίου ε.έ.), ὁ Ρ/Σ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος εἶχε ἀναμετάδοση τοῦ Ὄρθρου καὶ τῆς θείας Λειτουργίας ἀπὸ τὸν Ἱερὸ Ναὸ Ἁγίας Παρασκευῆς Ναυπάκτου, στὰ πλαίσια τοῦ προγράμματος τοῦ Σταθμοῦ νὰ ἀκούγονται ἀπὸ τὴν συχνότητά του ἐκ περιτροπῆς ὅλες οἱ Ἱερὲς Μητροπόλεις.Στὴν συνέχεια δημοσιεύεται τὸ κήρυγμα τοῦ Σεβασμιωτάτου κατὰ τὴν θεία Λειτουργία τῆς Κυριακῆς ἐκείνης.

***

Τὴν σημερινὴ Κυριακή, Β' Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν, ἡ Ἐκκλησία μας ἑορτάζει τὴν μνήμη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, ποὺ ἔζησε τὸν 14ο αἰῶνα καὶ εἶναι μιὰ σημαντικὴ πατερικὴ φυσιογνωμία, τοῦ ὁποίου ἡ διδασκαλία ἔχει μεγάλη σημασία γιὰ τὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Ὁ ἱερὸς ὑμνογράφος τῆς ἀκολουθίας τοῦ Ἁγίου, ποὺ εἶναι ὁ μεγάλος ἡσυχαστὴς Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ἅγιος Φιλόθεος ὁ Κόκκινος, ποὺ ἦταν συμμοναστής του στὸ Ἅγιον Ὅρος καὶ μετέπειτα βιογράφος του, προσέδωσε στὸν ἅγιο Γρηγόριο πολλὰ κοσμητικὰ ἐπίθετα, ποὺ δείχνουν τὴν μεγάλη τοῦ ἀξία. Σὲ ἕνα τροπάριο γράφει γι’ αὐτόν: «Χαῖρε Πατέρων καύχημα, Θεολόγων τὸ στόμα, τῆς ἡσυχίας σκήνωμα, τῆς σοφίας ὁ οἶκος, τῶν Διδασκάλων ἀκρότης, πέλαγος τὸ τοῦ λόγου πράξεως χαῖρε ὄργανον, θεωρίας ἀκρότης».

Βεβαίως, ἡ Ἐκκλησία ἑορτάζει τὴν μνήμη κάθε ἁγίου τὴν ἡμέρα τῆς κοιμήσεώς του, ποὺ εἶναι ἡ γενέθλια ἡμέρα του, καὶ ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ εἶναι ἡ 14η Νοεμβρίου. Σήμερα ὅμως θεσπίσθηκε νὰ ἑορτάζεται ἡ μνήμη τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἐπειδὴ ἡ Ἐκκλησία θεώρησε τὴν σημερινὴ Κυριακὴ ὡς ἑορτολογικὴ συνέχεια τῆς προηγούμενης Κυριακῆς, πρᾶγμα ποὺ δείχνει τὴν μεγάλη σημασία τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου. Ὅπως γνωρίζουμε, τὴν προηγούμενη Κυριακὴ ἑορτάσαμε τὴν Ὀρθοδοξία, μὲ τὴν ἀναστήλωση τῶν ἱερῶν εἰκόνων. Αὐτὸ ἔχει μεγάλη σημασία, γιατί ὅλα τὰ Χριστολογικὰ καὶ σωτηριολογικὰ δόγματα ποὺ ἐθέσπισαν οἱ ἅγιοι Πατέρες φαίνονται στὴν ἁγιογράφηση τοῦ προσώπου τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν φίλων Του, ποὺ εἶναι οἱ Ἅγιοι.

Ὁ τρόπος ποὺ ἁγιογραφεῖται ὁ Χριστὸς δείχνει ὅτι εἶναι ἀληθινὸς Θεὸς καὶ ἀληθινὸς ἄνθρωπος, καὶ ὄχι τὸ κτίσμα τοῦ Θεοῦ ὅτι στὸ πρόσωπό Του ἑνώθηκαν ἀτρέπτως, ἀσυγχύτως, ἀδιαιρέτως, ἀναλλοιώτως ἡ θεία μὲ τὴν ἀνθρώπινη φύση ὅτι ὁ Θεάνθρωπος Χριστὸς ἔχει θεία καὶ ἀνθρώπινη θέληση καὶ γι’ αὐτὸ εἶναι σωτῆρας τῶν ἀνθρώπων. Μὲ αὐτὸ φαίνεται ὅτι ὁ Χριστὸς εἶναι τὸ Φὼς τοῦ κόσμου, ὁ σωτῆρας τῶν ἀνθρώπων. Καθὼς ἐπίσης στὶς ἱερὲς εἰκόνες φαίνεται καθαρὰ ὅτι ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νὰ μεθέξη τῆς ἀκτίστου Χάριτος τοῦ Θεοῦ, νὰ ἑνωθῇ μὲ τὸν Χριστὸ καὶ νὰ φθάση στὴν θέωση καὶ τὸν ἁγιασμό. Τὸ δόγμα τῆς ἐνανθρωπήσεως τοῦ Δευτέρου Προσώπου τῆς Ἁγίας Τριάδος καὶ ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου φαίνεται καθαρότατα μέσα στὶς ἱερὲς εἰκόνες ποὺ ἁγιογραφοῦν οἱ ὀρθόδοξοι ἁγιογράφοι. Ὅλα τὰ πρόσωπα, ποὺ συνδέονται μὲ τὸν Χριστό, ἀκόμη καὶ αὐτὴ ἡ κτίση, βρίσκονται μέσα στὸ ἄκτιστο Φώς.

Ἡ Β’ Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν, δηλαδὴ ἡ σημερινὴ Κυριακή, ἑορτολογικὰ εἶναι συνέχεια τῆς προηγουμένης, γιατί ἡ Ἐκκλησία θέλει νὰ μᾶς δείξη πῶς μπορεῖ κανεὶς νὰ συμμετάσχη σὲ αὐτὴν τὴν δόξα τοῦ Χριστοῦ, πῶς μπορεῖ νὰ γίνη φίλος τοῦ Χριστοῦ, πῶς μπορεῖ καὶ αὐτὸς νὰ φθάση στὴν κατὰ Χάρη θέωση, νὰ ἑνωθῇ μὲ τὸν Χριστό, μὲ ἄλλα λόγια πῶς μπορεῖ νὰ εἰσέλθη στὴν ἱερὰ εἰκόνα καὶ νὰ συμμετάσχη μαζὶ μὲ ὅλα τὰ ἄλλα πρόσωπα τὰ ὁποῖα ἁγιογραφοῦνται στὴν δόξα τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Ἐτσι, τὸ θέμα δὲν εἶναι ἁπλῶς νὰ προσκυνοῦμε τὴν ἱερὰ εἰκόνα τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν ἄλλων εἰκόνων ποὺ δείχνουν τοὺς σταθμοὺς τῆς θείας οἰκονομίας καὶ τὶς εἰκόνες τῶν Ἁγίων, ἀλλὰ καὶ πῶς θὰ εἰσέλθουμε κι ἐμεῖς μέσα στὴν ἱερὰ εἰκόνα, πῶς θὰ συμμετάσχουμε σὲ αὐτὸ τὸ πανηγύρι τῶν Ἁγίων στὴν αἰώνια ἄκτιστη Ἐκκλησία, τὴν Ἐκκλησία τῶν πρωτοτόκων τῶν ἀπογεγραμμένων ἐν οὐρανῷ ποὺ περιγράφει, ὅσον εἶναι δυνατὸν στὰ ἀνθρώπινα πράγματα, ἡ ὀρθόδοξη εἰκόνα.

Μὲ ἄλλα λόγια, τὸ πρόβλημα εἶναι πῶς τὰ δόγματα θὰ γίνουν ἐμπειρία καὶ ζωὴ σὲ μᾶς. Τὰ τρόφιμα δὲν τὰ ἔχουμε γιὰ νὰ παραμένουν στὰ ράφια τῆς κουζίνας καὶ νὰ τὰ συντηροῦμε στὸ ψυγεῖο, ἀλλὰ πρέπει νὰ τὰ τρῶμε γιὰ νὰ γίνουν τροφὴ καὶ αἷμα καὶ νὰ ἐμπλουτίζουν τὴν ζωή μας μὲ τὶς θερμίδες καὶ τὶς βιταμίνες, προκειμένου νὰ ζήσουμε. Τὸ ἴδιο γίνεται καὶ μὲ τὰ δόγματα, τὰ ὁποῖα δὲν εἶναι γιὰ νὰ τὰ γράφουμε στὰ βιβλία, νὰ τὰ βάζουμε στὸ εἰκονοστάσι, νὰ τὰ τιμοῦμε καὶ νὰ τὰ σεβόμαστε, νὰ τὰ γνωρίζουμε διανοητικὰ καὶ νὰ τὰ ἑορτάζουμε πανηγυρικά, ἀλλὰ γιὰ νὰ ἀγωνιζόμαστε γιὰ τὸ πῶς αὐτὰ θὰ γίνουν πνευματική μας τροφή, πῶς θὰ εἰσέλθουν μέσα στὸν πνευματικό μας ὀργανισμὸ γιὰ νὰ ἀποκτήσουμε προσωπικὴ γνώση ὅτι ὁ Χριστὸς εἶναι Θεάνθρωπος, καὶ οἱ Ἅγιοι δὲν εἶναι ἁπλῶς οἱ καλοὶ ἄνθρωποι, ἀλλὰ εἶναι φίλοι τοῦ Χριστοῦ, οἱ ὁποῖοι συμμετέχουν στὴν δόξα Του.

Σὲ αὐτὸ τὸ σημεῖο μποροῦμε νὰ δοῦμε τὴν ἀξία τῆς διδασκαλίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, γι’ αὐτὸ τὸν προβάλλει σήμερα ἡ Ἐκκλησία μας. Μὲ ὅλα τὰ κείμενά του μᾶς διδάσκει ὄχι μόνον τί εἶναι ὁ Χριστός, ἀλλὰ καὶ πῶς συνδέεται κανεὶς μαζὶ Τοῦ ὄχι τί εἶναι ἡ θέωση, ἀλλὰ πῶς μπορεῖ κανεὶς νὰ βιώση τὴν θέωση στὴν προσωπική του ζωὴ ὄχι μόνον τί εἶναι ἡ Ἐκκλησία, ἀλλὰ καὶ πῶς μπορεῖ κανεὶς νὰ γίνη πραγματικὸ καὶ δοξασμένο μέλος τῆς Ἐκκλησίας.

Αὐτὸς εἶναι ὁ λόγος γιὰ τὸν ὁποῖον στὸ «Συνοδικὸ τῆς Ὀρθοδοξίας», τμῆμα τοῦ ὁποίου διαβάσαμε τὴν προηγούμενη Κυριακή, τὸ πρῶτο μέρος ἀναφέρεται στὴν θεολογία τῶν ἱερῶν εἰκόνων καὶ γενικὰ στὰ ὀρθόδοξα δόγματα, ὅπως καταγράφηκε στὴν Ζ’ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, καὶ τὸ δεύτερο μέρος ἀναφέρεται στὴν ὀρθόδοξη διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καὶ κυρίως στὸ Φὼς τοῦ Θεοῦ ποὺ εἶδαν οἱ Ἀπόστολοι στὸ ὅρος Θαβώρ, ὅπως καταγράφηκε στὴν Θ’ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο, καὶ σὲ αὐτὸ γίνεται λόγος γιὰ τὴν μεθοδολογία τοῦ ὀρθοδόξου δόγματος, δηλαδὴ πῶς τὸ δόγμα θὰ γίνη ζωή.

Ὅλην αὐτὴν τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ μποροῦμε νὰ τὴν δοῦμε καταγεγραμμένη στὸ ἔργο του ποὺ τιτλοφορεῖται «Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων», ποὺ ὀνομάζεται ἀλλιῶς «Οἱ τρεὶς τριάδες». Ἐκεῖ μποροῦμε νὰ διαβάσουμε ὅτι ἡ γνώση ποὺ δίνει ὁ Θεὸς εἶναι ἀνώτερη ἀπὸ τὴν ἀνθρώπινη γνώση καὶ οἱ Προφῆτες καὶ οἱ Ἀπόστολοι ὑπέρτεροι ἀπὸ τοὺς φιλοσόφους ὅτι ἡ προσευχὴ καὶ μάλιστα ἡ νοερὰ προσευχὴ φωτίζει τὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου καὶ τὸν ὀφθαλμὸ τῆς ψυχῆς ποὺ εἶναι ὁ νούς, ἀλλὰ ἁγιάζει καὶ τὸ σῶμα ὅτι ὁ βαθὺς σκοπὸς τοῦ ἀνθρώπου εἶναι νὰ φθάση στὴν θέωση, στὴν θεωρία τοῦ ἀκτίστου Φωτός, ὅπως τὸ βλέπουμε στὴν ζωὴ ὅλων τῶν Ἁγίων, γι' αὐτὸ καὶ γύρω ἀπὸ τὶς κεφαλές τους ζωγραφίζεται τὸ φωτοστέφανο.

Ἡ διδασκαλία αὐτὴ δὲν εἶναι ἁπλῶς διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἀλλὰ διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ὅπως ἐκφράσθηκε ἀπὸ τοὺς Προφήτας, τοὺς Ἀποστόλους, τοὺς Πατέρας καὶ τοὺς Ἁγίους διὰ μέσου τῶν αἰώνων. Αὐτὴ ἡ διδασκαλία καταγράφεται ἐπαρκῶς στὴν Παλαιὰ καὶ τὴν Καινὴ Διαθήκη, στοὺς Ἀποστολικοὺς Πατέρας τῶν πρώτων αἰώνων καὶ γενικὰ σὲ ὅλους τοὺς Πατέρας. Αὐτὴν τὴν διδασκαλία τὴν βρίσκουμε στὰ Συναξάρια τῶν Ἁγίων, ἀλλὰ καὶ στὴν ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας. Ὅλη αὐτὴ ἡ διδασκαλία ἀνευρίσκεται μέσα στὴν θεία Λειτουργία, ἀλλὰ καὶ στὶς εὐχὲς τῶν Μυστηρίων τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτὸς εἶναι ὁ βαθύτερος σκοπὸς τῆς θείας Λειτουργίας καὶ τῶν ἄλλων Μυστηρίων.

Κάθε ἐπιστήμη ἔχει τὴν θεωρία καὶ τὴν πράξη, τὴν θεωρητικὴ διδασκαλία καὶ τὴν ἐφαρμογή, τὴν παρουσίαση τοῦ δόγματος καὶ τὴν ἐπιβεβαίωσή του. Αὐτὸ γίνεται καὶ στὴν Ὀρθοδοξία. Ἡ θεωρία διατυπώθηκε τὴν Α’ Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν μὲ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τὴν ἀναστήλωση τῶν ἱερῶν εἰκόνων, καὶ ἡ ἐπαλήθευση καὶ ἐπιβεβαίωσή της προβάλλεται μὲ τὴν σημερινὴ ἑορτὴ τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τοῦ ὁποίου ἡ ἡσυχαστικὴ παράδοση δείχνει τὸ πῶς κανεὶς μπορεῖ νὰ ἐπαληθεύση ὅλα τὰ δόγματα στὴν ζωή του.

Στὴν ἐποχή μας πολλοὶ ἄνθρωποι, ἀκόμη καὶ βαπτισμένοι, ἔχουν ἀπορίες γιὰ τὸν Θεὸ καὶ τὴν ὕπαρξή Του, γιὰ τὴν Ἐκκλησία καὶ τὴν ἀποστολή της, γιὰ τοὺς Ἁγίους καὶ τὴν ζωή τους. Οἱ ἄνθρωποι σήμερα εἶναι πρακτικοὶ καὶ θέλουν νὰ ἐπαληθεύσουν ὅλα αὐτὰ τὰ ὁποῖα διδάσκει ἡ Ἐκκλησία. Δὲν θέλουν ἁπλῶς νὰ ἀκολουθοῦν τὴν παράδοση ποὺ βρῆκαν ἀπὸ τοὺς παπποῦδες τοὺς καὶ τοὺς γονεῖς τους ποὺ ἔτσι ἐξελίσσεται σὲ συντήρηση, ἀλλὰ θέλουν νὰ ζήσουν τὴν ἐσωτερικότητά της. Καὶ αὐτὸ γιατί ἡ συντήρηση τῆς Παράδοσης, χωρὶς τὴν βίωσή της, ἡ ἐγκεφαλικὴ γνώση τῶν καθιερωμένων χωρὶς τὴν βιωματική τους προσέγγιση καὶ μάλιστα στὸν ἐσώτερο πυρῆνα τους, δὲν ἀναπαύει αὐτοὺς ποὺ πεινοῦν καὶ διψοῦν γιὰ τὸ νόημα τῆς ζωῆς τους.

Ἐπίσης, στὴν ἐποχή μας ὅλοι κάνουν λόγο γιὰ τὸ τί εἶναι ἀγάπη, ἀλλὰ τὸ πρόβλημα εἶναι πῶς θὰ ἀποκτήση κανεὶς τὴν ἀληθινὴ ἀγάπη. Ὅλοι κάνουν λόγο γιὰ τὸν Θεὸ καὶ τί εἶναι ὁ Θεός, ἀλλὰ λίγοι ὁμιλοῦν γιὰ τὸ πῶς θὰ φθάση κανεὶς στὴν προσωπικὴ γνώση τοῦ Θεοῦ. Ὅλοι ἀναφέρονται στοὺς Ἁγίους καὶ τί εἶναι οἱ Ἅγιοι, ἀλλὰ ἐλάχιστοι ὑποδεικνύουν τὸ πῶς θὰ γίνη κανεὶς ἅγιος. Πολλοὶ ἀναφέρονται στὴν ὀρθόδοξη τέχνη, τὶς εἰκόνες, τοὺς Ναούς, τὴν μουσική, τὴν ὑμνογραφία, ἀλλὰ ἐλάχιστοι δείχνουν ποιό εἶναι τὸ βάθος τῆς ἐκκλησιαστικῆς τέχνης καὶ πῶς μπορεῖ κανεὶς νὰ εἰσέλθη μέσα στὴν εἰκόνα καὶ νὰ βιώση τὴν δόξα της, πῶς θὰ εἰσέλθη στὸν ἄκτιστο Ναό, τὴν Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, πῶς θὰ συμμετάσχη στὸ συλλείτουργο τῶν ἀγγέλων καὶ θὰ συμψάλη μαζί τους.

Αὐτὸ τὸ πῶς μᾶς τὸ ὑποδεικνύει ἡ διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ποὺ εἶναι περίληψη ὅλης τῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας. Καὶ αὐτὸ τὸ πῶς βιώνεται μὲ τὴν ἄσκηση ποὺ εἶναι ἡ σταυρικὴ ζωή, ἡ σταύρωση τῶν παθῶν καὶ τῶν ἐπιθυμιῶν ποὺ εἶναι τὸ ἑορτολογικὸ ἀντικείμενο τῆς ἑπόμενης Κυριακῆς, τῆς Κυριακῆς τῆς Σταυροπροσκυνήσεως. Ἔτσι Ὀρθοδοξία, ἡσυχασμός, σταυρικὴ ζωή, ὁδηγοῦν στὴν βίωση τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ.

Ἡ ἐκκλησιαστικὴ ζωή, ἀγαπητοὶ ἀδελφοί, δὲν ἐξαντλεῖται στὴν ἐπιφάνεια, σὲ αὐτὸ ποὺ φαίνεται, καὶ τὸ ὁποῖο ἐκφράζεται μὲ τὰ ρεπορτάζ, τὶς ἀναλύσεις, τὰ σκάνδαλα, ἀλλὰ φανερώνεται κυρίως ἀπὸ αὐτὰ ποὺ δὲν φαίνονται, ἀπὸ αὐτὸ ποὺ ἔζησαν οἱ Ἅγιοι καὶ τὸ περιέγραψε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ὁ Ἅγιος ἔζησε προσωπικὰ τὸν Θεό, προσευχόμενος μὲ τὸ «φωτισόν μου τὸ σκότος» καὶ τὸ δίδαξε ἀληθινὰ μὲ τὴν ὁμολογία τῆς πίστεως. Γιὰ μᾶς εἶναι τιμὴ ποὺ τὸν γνωρίσαμε μέσα ἀπὸ τὰ κείμενά του, εἶναι εὐλογία ποὺ διδαχθήκαμε καὶ μάθαμε αὐτὴν τὴν ἡσυχαστικὴ παράδοση, καὶ εἶναι πρόκληση γιὰ νὰ τὴν ζήσουμε στὴν προσωπική μας ζωή, γιὰ νὰ δοῦμε ἐν τοὶς πράγμασιν τί εἶναι ὁ Θεός, ἡ Ὀρθοδοξία, ἡ ἱερὰ εἰκόνα, ἀλλὰ καὶ πῶς μποροῦμε νὰ συμμετάσχουμε στὴν δόξα τῆς Ἐκκλησίας καὶ τὴν δόξα τῆς ἱερᾶς εἰκόνας.

Ὅλοι μας πρέπει νὰ μελετήσουμε τὸν βίο, τὴν πολιτεία καὶ τὴν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, γιατί ἔτσι θὰ μάθουμε, τὸ πῶς τῆς πνευματικῆς ζωῆς καὶ θὰ βροῦμε τὴν μέθοδο μὲ τὴν ὁποῖα θὰ λύσουμε τὰ ὑπαρξιακὰ καὶ πνευματικά μας προβλήματα καὶ θὰ γνωρίσουμε τὸν Θεό.

Τελειώνοντας, ὡς Μητροπολίτης αὐτῆς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως, θὰ ἤθελα νὰ εὐχαριστήσω τὸν Μακαριώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καὶ Πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμο καὶ τὸν Διευθυντὴ καὶ τὰ στελέχη τοῦ Ραδιοφωνικοῦ Σταθμοῦ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, οἱ ὁποῖοι ἔδωσαν σήμερα τὴν εὐκαιρία νὰ μεταδοθῇ ἡ θεία Λειτουργία ἀπὸ τὸν Ἱερὸ Ναὸ τῆς Ἁγίας Παρασκευῆς Ναυπάκτου.

Ὁ Θεὸς νὰ εὐλογῇ ὅλους μας.–