Μετοχιοποίηση τῶν διαλυμένων Ναυπακτιακῶν Μονῶν καί τά λοιπά Μετόχια τῆς Μονῆς Ἀμπελακιωτίσσης

Χαραλάμπους Χαραλαμποπούλου

Στὸ γενικὸ μέτρο τῆς διάλυσης τῶν μονῶν, ποὺ εἶχαν λιγότερους ἀπὸ ἕξι (6) μοναχούς, μὲ διάταγμα τῆς Ἀντιβασιλείας στὶς 25 Σεπτέμβρη τοῦ 1833 καταργήθηκαν καὶ οἱ ἑπτὰ (7) μονὲς τῆς Ναυπακτίας. Φυσιολογικά, λοιπόν, οἱ κάτοικοι ἀντέδρασαν καὶ οἱ προκριτοδημογέροντες ἀπὸ 34 χωριὰ τῆς ἐπαρχίας μὲ ὑπόμνημά τους στὸν Ὄθωνα καὶ στὸ Ὑπουργεῖο Ἐκκλησιαστικῶν στὶς 28 Ἰανουαρίου 1835 ζητοῦν τὴν διατήρηση τῆς Μονῆς τῆς Ἀμπελακιώτισσας.

Βέβαια, ἐδῶ ὑπῆρχαν διαφωνίες ὡς πρὸς τὸ Μοναστήρι ποὺ ἔπρεπε νὰ διατηρηθῇ. Ἡ ἀναφορὰ τοῦ Νομάρχη Αἰτωλοακαρνανίας πρὸς τὸ Ὑπουργεῖο εἶναι εὔγλωττη: «Ὁ Μητροπολίτης προτείνει νὰ διατηρηθῇ τὸ Μοναστήρι Βομβοκοὺς ἐπ’ ὀνόματι τοῦ Τίμιου Προδρόμου, ἀλλὰ ὁ Ἔπαρχος καὶ οἱ κάτοικοι ἐπιθυμοῦν τὴν διατήρηση τοῦ Μοναστηριοῦ Κοζίτσης ἐπ’ ὀνόματι τῆς Παναγίας καὶ τοῦτο προτείνει καὶ ἡ νομαρχία διὰ νὰ διατηρηθῇ εἰς αὐτὴν τὴν ἐπαρχίαν».

Τελικὰ μὲ τὸ Ὀθωνικὸ Διάταγμα στὶς 18 Μαΐου 1835 ἐγκρίνεται νὰ διατηρηθῇ στὴν ἐπαρχία Ναυπακτίας τὸ Μοναστήρι «Τῆς Θεοτόκου τὸ ἐπιλεγόμενο τῆς Κοζίτσης» καὶ οἱ μοναχοὶ τῶν διαλυμένων Μονῶν της διατάσσονται ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Ἀκαρνανίας Πορφύριο (7 Ἰουνίου 1835) νὰ παρουσιαστοῦν καὶ νὰ ὑπηρετήσουν πλέον στὸ Μοναστήρι τῆς Κοζίτσας. Βέβαια, πολλοὶ μοναχοὶ δὲν πειθάρχησαν, ἄλλοι παρέμειναν στὶς διαλυμένες Μονὲς καὶ ἄλλοι κατοίκησαν στὰ χωριά τους.

Ὁ τρόπος μὲ τὸν ὁποῖο ἔγινε ἡ διάλυση τῶν Μονῶν ἀποτελεῖ στίγμα γιὰ τοὺς κρατοῦντες ἐκείνης τῆς ἐποχῆς. Θὰ μποροῦσε νὰ γίνη συγχώνευση Μονῶν ἢ μετοχιοποίηση τῶν διαλυμένων στὶς διατηρούμενες Μονές. Ἔτσι θὰ διασώζονταν τοὐλάχιστον τὰ κειμήλια καὶ οἱ μοναστικὲς ἐγκαταστάσεις μὲ τὰ Καθολικά.

Τὸ διάταγμα τῆς Ἀντιβασιλείας στὶς 24 Ἀπριλίου 1835 γιὰ τοὺς Ἱεροὺς Ναοὺς τῶν διαλυμένων Μοναστηριῶν εἶναι ἐνδεικτικὸ τῆς προχειρότητας μὲ τὴν ὁποῖα ἀντιμετωπίστηκε τὸ θέμα τῆς διάλυσης τῶν Μοναστηριῶν, γιὰ νὰ μὴν ποῦμε ὅτι ὑποκρυπτόταν καὶ δολιότητα ἀπὸ τὴν ἑτερόδοξη ἐξουσία.

Ὁ Ἐπίσκοπος ποὺ εἶχε τὸ κλειδί, ἀλλὰ ἔμενε στὸ Μεσολόγγι, ὁ ἐνοικιαστὴς τῶν κτημάτων τῆς διαλυμένης Μονῆς καὶ ὁ Δῆμος γιὰ τὴν εὐταξία εἶναι οἱ ὑπεύθυνοι γιὰ τὸ Μοναστήρι. Τελικὰ οἱ ἐνοικιαστὲς ἔκαναν κουμάντο, ἀφοῦ κατ’ ἀνάγκη εἶχαν καὶ τὸ κλειδί, μὲ ἀποτέλεσμα οἱ περισσότερες μοναστικὲς ἐγκαταστάσεις νὰ καταρρεύσουν.

Ἀπὸ τὴν ἐγκατάσταση ἑπταμελοῦς ἀδελφότητας στὸ Μοναστήρι τῆς Ἀμπελακιώτισσας στὴν ἀρχὴ μὲ ἐκλεγμένο ἡγούμενο τὸν προηγούμενο Κύριλλο Κομνηνὸ καὶ μετὰ τὸν ξαφνικὸ θάνατό του, ποὺ συνέβη στὶς 6 Ἰανουαρίου 1837, τὸν προηγούμενο Θεόφιλο Παπαλόγη, ἄρχισε μιὰ ἐργώδης προσπάθεια τῶν ἠγουμενοσυμβουλίων γιὰ τὴν μετοχιοποίηση τῶν πρώην Μονῶν καὶ τὴν ἀπόδοση τῶν κειμηλίων τους στὴν διατηρημένη Μονή.

Τί εἶναι ὅμως τὸ μετόχιο; Εἶναι παράρτημα τῆς κυρίαρχης Μονῆς, ἐκτὸς τῆς περιοχῆς της, ὑποτελὲς σ’ αὐτὴν καὶ οἱ μοναχοί, οἱ μετοχιάριοι, καὶ ὁ ὑπεύθυνος μοναχός, ὁ μετοχιάρxης, ποὺ διαβιοῦν σὲ αὐτό, ἐλέγχονται ἀπὸ αὐτήν.

Ἅς παρακολουθήσουμε τὴν πορεία τῶν διαλυμένων Μονῶν, γιὰ νὰ δοῦμε ἐὰν πράγματι εὐοδώθηκαν οἱ προσπάθειες γιὰ τὴν μετοχιοποίησή τους.

Οἱ διαλυμένες μονὲς στὴν βόρεια Ναυπακτία (Κράβαρα) εἶναι:

1. Ἡ Παναγία Καβαδιώτισσα Χώμορης, μὲ τὰ μετόχια Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος Βαρένου Ἐλευθέριανης καὶ Ἁγία Τριάδα Χώμορης.
   
2. Ὁ Προφήτης Ἠλίας Ἀράχοβας, μὲ μετόχι τὴν Παλιαράχοβα.
   
3. Ἡ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος Χρυσόβου, μὲ μετόχι στὴν Ἀσπριά.
   
4. Ὁ Ἅγιος Δημήτριος Κρυονερίων, μὲ μετόχια τὴν Παναγία Κοίμησης Θεοτόκου στὴν Ἐλατόβρυση, ποὺ καὶ σήμερα λέγεται Μετόχι, καὶ τὸν Ἀη- Γιώργη Κονταρὰ στὸ Τρίκορφο.
   

Στὴν νότια Ναυπακτία (Βενέτικο) εἶναι :

1. Ὁ Τίμιος Πρόδρομος Βομβοκοῦς, μὲ Μετόχια στὴν Σκάλα, στὴν Φτέρη, στὸ Σερέλι Δάφνης καὶ στὸν Γαλατᾶ.
   
2. Ἡ Παναγία Φιλοθέου Νεοκάστρου μὲ μετόχια στὴ Σκάλα, στὴ Φτέρη, στὸν Γαλατᾶ καὶ στὸ Βρόμιαρι (Καστράκι) .

Μὲ τὸ Ὀθωνικὸ διάταγμα 792/1838 ὅλα τὰ κτήματα τῆς Καβαδιώτισσας παραχωρήθηκαν στὸ διατηρημένο Μοναστήρι τῆς Ἀμπελακιώτισσας.

Ἡ γραφειοκρατία παρέδωσε μόνο τὸ μετόχι Βαρένου καὶ ἑρμήνευσε τὸ διάταγμα κατὰ τὸ δοκοῦν. Τὸ Βαρένου, γιὰ τὴν ἱστορία, περιῆλθε μὲ συμβολαιογραφικὴ πράξη στὶς ἀρχὲς τοῦ 1964 στὴν Κοινότητα Ἐλευθέριανης. Τὸ ἄλλο μετόχι τῆς Ἁγίας Τριάδας περιῆλθε τελικὰ σὲ ἰδιῶτες καὶ δημιουργήθηκε ὁ γνωστὸς συνοικισμός.

Τὸ Ἠγουμενοσυμβούλιο ἀνοίγει πόλεμο μὲ τὴν γραφειοκρατία καὶ ζητεῖ τὴν ἄμεση ἀπόδοση ὅλων τῶν περιουσιακῶν στοιχείων τῆς Καβαδιώτισσας. Φαίνεται ὅμως ὅτι τὸ βαθὺ κράτος ὑπερίσχυσε, ἀφοῦ στὶς 29 Μαρτίου 1845 τὸ Μοναστήρι, μὲ ἀναφορὰ τοῦ στὴν Βουλή, ζητεῖ τὴν μετοχιοποίηση τῆς Καβαδιώτισσας, τοῦ Ἀη-Λιὰ Ἀράχοβας καὶ τῆς Σωτήρως Χρισόβου, στὶς ὁποῖες πρώην Μονὲς παρὰ τὶς διαταγὲς ἐγκαταβίωναν 1 ἕως 2 μοναχοί. Ἀπὸ ἀναφορὰ τοῦ Ἠγουμενοσυμβουλίου στὶς 20 Μαρτίου 1859 πληροφορούμαστε ὅτι οἱ περιουσίες τῆς Καβαδιώτισσας Χώμορης καὶ τοῦ Ἀη-Λιὰ Ἀράχοβας περιῆλθαν στὸ Μοναστήρι. Τοῦτο ἐπαναλαμβάνεται καὶ τὸ 1872.

Τὸν Δεκέμβρη τοῦ 1862, ὁ Δῆμος Ἀποδοτίας μὲ πράξη τοῦ Δημοτικοῦ Συμβουλίου καὶ τοῦ Μοναστηριακοῦ Συμβουλίου, τὸν Φεβρουάριο τοῦ 1863, ζητοῦν νὰ παραχωρηθοῦν τὰ κτήματα : Παλιαράχοβα τοῦ Προφήτη Ἠλία, Ζευγοστάσιο Βρόμιαρι τῆς Φιλοθέου καὶ τῆς Σωτήρως.

Ἡ Παλιαράχοβα, ἄγνωστο μὲ ποιόν τρόπο, περιῆλθε στοὺς Σισμαναίους ποὺ τὴν πούλησαν στοὺς Ἀραχοβίτες. Τὸ Βρόμιαρι μὲ τὸν μετοχιακὸ Ναὸ Ἁγίου Γεωργίου τελικὰ δόθηκε στὸ Μοναστήρι τῆς Ἀμπελακιώτισσας καὶ ἀπαλλοτριώθηκε τὸ 1923 καὶ ἔγινε ὁ γνωστὸς συνοικισμὸς τοῦ Καστρακίου.

Στὶς ἀναφορὲς τοῦ Ἠγουμενοσυμβουλίου δὲν ζητεῖται ἡ περιουσία τοῦ Ἁγίου Δημητρίου Κρυονερίων. Τοῦτο ἔχει τὴν ἐξήγησή του, ἀφοῦ τὸ 1845, καὶ πέραν αὐτοῦ, ἐγκαταβίωναν ἑπτὰ (7) μοναχοί. Μοναχοὺς βρῆκε καὶ τὸ 1861 ὁ Γάλλος ἀρχαιολόγος Βazin. Ἐπίσης ἀπὸ τὸ 1909 μόναζε στὸν Ἅγιο Δημήτριο ὁ Κυπριανὸς Ζαμπάρας, ὁ ὁποῖος εἶχε καρῇ μοναχὸς ἀπὸ τὸν Ἡγούμενο Κύριλλο Λελούδα καὶ τὸν συναντοῦμε καὶ τὸ 1916 στὸ διαλυμένο Μοναστήρι, ὅταν ζητῇ νὰ ἐγγραφὴ στὸ μοναχολόγιο τῆς Μονῆς, ὅπου ἀπὸ παραδρομὴ δὲν ἐγγράφηκε. Μοναχὸ βρίσκουμε καὶ τὸ 1924, πιθανὸν εἶναι ὁ ἴδιος.

Ἄρα, ἀφοῦ μόναζε στὸν Ἅγιο Δημήτριο μοναχὸς ποὺ ἀνῆκε στὴν Ἀμπελακιώτισσα, κάποια στιγμὴ ἡ διαλυμένη Μονὴ περιῆλθε στὸ Μοναστήρι, ὅπως καὶ τὸ μετόχι τῆς Βοϊτσάς, διαπίστωση ποὺ εἶναι ἐντοιχισμένη στὸ ξωκκλήσι τῆς Κοίμησης τῆς Θεοτόκου.

Τὸ μετόχι Ἀη-Γιώργης Κονταρά, ὅπου ξεχείμαζαν τσοπάνηδες ἀπὸ τὴν Λομποτινὰ ποὺ πρόσεχαν καὶ τὸ ξωκκλήσι, περιῆλθε τελικὰ στὴν Κοινότητα Τρικόρφου. Παρ' ὅτι δὲν ὑπάρχουν πλήρη καὶ σαφῆ στοιχεῖα –ἴσως μιὰ συστηματικὴ ἔρευνα στὸ ἀρχεῖο τοῦ Μοναστηριοῦ τῆς Ἀμπελακιώτισσας νὰ τὰ ἐντόπιζε– μποροῦμε νὰ ἐξάγουμε τὸ παρακάτω συμπέρασμα. Τὰ πέντε Μοναστήρια, ἤτοι: Παναγία Καβαδιώτισσα, Ἀη-Λιὰς Ἀράχοβας, Ἅγιος Δημήτριος Κρυονερίων, Σωτήρω Χρυσόβου καὶ Παναγία Φιλοθέου μποροῦν νὰ λογιστοῦν ὡς μετόχια τῆς Μονῆς Ἀμπελακιώτισσας, ἀφοῦ ἡ ὑπηρεσία τους μερικῶς ἢ ὁλικῶς περιῆλθε σὲ αὐτήν. Ἐξαιρεῖται ὁ Τίμιος Πρόδρομος Βομβοκούς –λόγῳ τῆς ἰδιαίτερης προστασίας ποὺ ἔτυχε ἀπὸ τὸν Δῆμο Ναυπακτίδος– γιὰ νὰ προταθῇ τὸ 1928 ἀπὸ τὸν Μητροπολίτη Ἀμβρόσιο ὡς ἀνδρώα Μονή.

Τὸ ἀρχαιότερο μετόχι τῆς Ἀμπελακιώτισσας εἶναι ὁ Ἅγιος Παντελεήμονας στὴν Πενταγιοῦ Δωρίδας. Δημιουργήθηκε τὸ 1731 ὕστερα ἀπὸ ἀγορὰ 15 χωραφιῶν ἀπὸ τὸν ἡγούμενο Τιμόθεο. Ἡ ἀγοραπωλησία αὐτὴ ἐπικυρώθηκε τὸ 1743 ἀπὸ τὸν Διοικητὴ τοῦ Λιδωρικίου. Ἀπὸ ἔγγραφο τοῦ 1840 διευκρινίζεται ἀπὸ τὸν Διοικητὴ τῆς Φωκίδος ὅτι «τὸ Μετόχιον τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονος δὲν εἶναι μονὴ διατηρουμένη, ἀλλὰ μετόχιο τῆς κατὰ τὴν Ναυπακτία διατηρουμένης Μονῆς εἰς Κοζίτσαν. Τὰ κτήματα τοῦ ρηθέντος μετοχίου συνιστάμενα εἰς 30 στρεμμάτων γῆν καλλιεργήσιμον καὶ 2 στρεμμάτων ἀμπέλους, καλλιεργοῦνται διὰ τῆς φροντίδος τῶν Μοναχῶν τῆς διαληφθείσης μονῆς, οἱ ὁποῖοι καὶ νέμονται τὸ ἐξ αὐτῶν προϊόν».

Τὸ 1841 τὸ Ἠγουμενοσυμβούλιο διαμαρτύρεται πρὸς τὴν Ἐπισκοπὴ Ἀκαρνανίας, διότι ἡ πολιτεία ἐπιβάλλει δέκατα γιὰ τὸ μετόχι, ἐνῷ αὐθαίρετες καταπατήσεις καθιστοῦν τοῦτο ἀπρόσφορο γιὰ τὴν Μονή.

Γράφουν: "Ἀλλὰ μ' ἔκπληξή μας ἐκθέτομεν ὅτι τὸ μετόχιο, ὃ κεῖται εἰς τὴν Δωρίδα, πλησίον εἰς τὸ χωρίο Πενταγιούς, ἐντὸς τοῦ Δήμου Κροκυλίου, κατηδαφίσθη παντάπασιν ἀπὸ τοὺς κατοίκους τοῦ πλησιεστέρου χωριοῦ Πενταγιούς, τὰ καταλύματα τὰ ἐκρήμνισαν, τὰ πεζούλια τῶν ἀγρῶν μετήλλαξαν καθὼς καὶ τὰ ὅρια αὐτῶν, τὰ περὶ τοῦ μετοχίου κείμενα δένδρα καὶ τὰ ἐντὸς τῶν ἀγρῶν τὰ κατέκαψαν".

Κατόπιν τῆς ἀναφορᾶς ἡ Ἱερὰ Σύνοδος ἀπευθύνεται πρὸς τὸ Ὑπουργεῖο Ἐκκλησιαστικῶν, τὸ ὁποῖο ζητεῖ πληροφορίες ἀπὸ τὸν διοικητὴ Φωκίδος. Ἀπὸ τὰ μέχρι τώρα γνωστὰ ἔγγραφα δὲν προκύπτει ἡ συνέχεια. Βέβαια ἡ ἀποκοπὴ τῆς Μονῆς ἀπὸ τὸ μετόχι της ἔχει συντελεστεῖ, οἱ Πενταγιῶτες ὅμως ἀκόμα καὶ σήμερα ἀποδέχονται ὅτι τὸ ξωκκλήσι τοῦ Ἁγίου Παντελεήμονα, τὸ ὁποῖο βρίσκεται ἕνα χιλιόμετρο περίπου ἀπὸ τὸ χωριό, ἀνήκει στὴν Ἀμπελακιώτισσα καὶ τὸ προσέχουν οἱ ἴδιοι.

Τὰ ὑπάρχοντα μετόχια τῆς Μονῆς εἶναι :

Ὁ Προφήτης Ἠλίας Περίστας καὶ ἡ Μεταμόρφωση τοῦ Σωτῆρος, ἡ Σωτῆρα, στὸν ὁμώνυμο ζυγὸ μεταξὺ Πλατάνου καὶ Περίστας. Τὰ δυὸ μετόχια τὰ ἀφιέρωσε στὸ Μοναστήρι τῆς Ἀμπελακιώτισσας ὁ Περιστιάνος μοναχὸς τοῦ Προυσσοῦ Δανιὴλ Θανασούλης μὲ συμβόλαιο τὸ 1942.

Τὸ τρίτο μετόχι εἶναι στὸ Πόριαρι, κοντὰ στὰ Λουτρὰ Στάχτης, καὶ εἶναι μιὰ περιφραγμένη ἔκταση ὀκτὼ (8) περίπου στρεμμάτων στὴ θέση Εἰκόνισμα. Στὸ κτῆμα βρίσκεται ναός. Ὁ Ναὸς ἐπ' ὀνόματι τῆς Κοίμησης τῆς Θεοτόκου ἄρχισε νὰ κτίζεται τὸ 1949, ἐπὶ ἠγουμενίας Δαμασκηνοῦ Παπανδρέου, πρωτανεψιοῦ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου καὶ Ἀντιβασιλέως Δαμασκηνοῦ. Ὁ Ναὸς ἔμεινε ἡμιτελής, λόγῳ τοῦ πρόωρου θανάτου τοῦ ἡγουμένου, καὶ ἀποπερατώθηκε ἀπὸ τοὺς διαδόχους του. Ἀπὸ ἔγγραφο τοῦ 1971 προκύπτει ὅτι ὁ Ναὸς συνέχιζε νὰ εἶναι ἀφιερωμένος στὴν Κοίμηση τῆς Θεοτόκου. Σὲ κατάσταση τῆς περιουσίας τῆς μονῆς τοῦ 1978 ἀναφέρεται ὁ Ναὸς ἐπ' ὀνόματι τῶν Ἁγίων Ἀναργύρων. Μεταξὺ τῶν ἐτῶν 1971 καὶ 1978 ἔγινε ἡ μετονομασία, χωρὶς νὰ ὑπάρχουν στοιχεῖα γιὰ τοὺς λόγους ποὺ τὴν ἐπέβαλαν καὶ ποιός τὴν ἀποφάσισε. Γιὰ τὴν ἱστορία σχεδὸν ὅλη ἡ κοιλάδα Πόριαρι ἀνῆκε ἀπὸ τὸ 1823 στὸ Μοναστήρι ὕστερα ἀπὸ ἀγοραπωλησία μὲ τοὺς Σισμαναίους. Σημειωτέον στὴν ράχη "Μοναστηράκι", ποὺ δεσπόζει πάνω ἀπὸ τὰ Λουτρὰ Στάχτης, ὑπῆρχε, ὅπως φαίνεται ἀπὸ τὰ ἔγγραφα τοῦ 1810 καὶ 1811 τὸ Μοναστήρι τοῦ Σωτῆρος, ἡ Μεγάλη Σωτήρω μὲ ἡγούμενο τὸν Παΐσιο. Ἐπειδὴ τὰ ἔγγραφα βρέθηκαν στὸ ἀρχεῖο τῆς Ἀμπελακιώτισσας, μποροῦμε νὰ πιθανολογήσουμε ὅτι ἦταν ἀνεξάρτητο Μοναστήρι, καὶ μετὰ ἀπὸ τὴν ἐρήμωσή του ἀπὸ μοναχοὺς περιῆλθε στὸ Μοναστήρι τῆς Ἀμπελακιώτισσας ἢ ἦταν ἀνέκαθεν μετόχι τῆς Μονῆς.

Ἡ περιδιάβαση αὐτὴ στὰ μετόχια εἶναι ἡ δική μου μικρὴ συμμετοχὴ στὴ γνώση τῆς μακρᾶς ἱστορίας τοῦ παλαίφατου Μοναστηριοῦ, μὲ τὴν θερμὴ εὐχὴ νὰ μετέχη συνεχῶς καὶ ἀδιαλείπτως στὰ κοινωνικὰ καὶ θρησκευτικὰ δρώμενα καὶ νὰ εἶναι συμμέτοχο σὲ ἔργα ἀγαθά.–