Ὑπάρχει «μεταπατερικὴ» θεολογία;

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἡ θεολογία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἶναι ἡ προφητική, ἀποστολικὴ καὶ πατερικὴ θεολογία καὶ γι’ αὐτὸ δὲν μπορεῖ νὰ ἀποδοθῇ μὲ ἄλλους ὅρους, ὅπως μεταπροφητική, μετααποστολικὴ καὶ μεταπατερική, οὔτε βέβαια καὶ μὲ τὸν ὅρο μεταορθόδοξη. Συνήθως, ἄλλα οὐμανιστικὰ ρεύματα λαμβάνουν τέτοια ὁρολογία, ὅπως νεωτερικὴ καὶ μετανεωτερικὴ ἐποχή.

Οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας εἶναι διάδοχοι τῶν Ἀποστόλων στὴν θεολογία καὶ τὴν πράξη, μετέχουν τῆς ἴδιας ἀποκαλυπτικῆς ἐμπειρίας. Βεβαίως, οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας γιὰ νὰ διαφυλάξουν τὴν ἀποκαλυπτικὴ ἐμπειρία ἀπὸ τὶς ἀλλοιώσεις τῶν αἱρετικῶν καὶ νὰ καθοδηγήσουν τοὺς Χριστιανούς, χρησιμοποίησαν τὴν ὁρολογία τῆς ἐποχῆς τους, γιὰ νὰ ἐκφράσουν τὴν ἴδια παράδοση ποὺ εἶχαν, χωρὶς νὰ τὴν ἀλλοιώσουν. Ἔτσι, ἡ δογματικὴ ὁρολογία καθιερώθηκε ἀπὸ τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους καὶ ἔγινε πιὰ μέρος τῆς παραδόσεως, ὁπότε κανένας «νέος Πατέρας» δὲν μπορεῖ νὰ τὴν παραθεωρήση ἢ νὰ τὴν παρακάμψη. Ὁπότε, δὲν μπορεῖ νὰ γίνη λόγος γιὰ μεταπατερικὴ θεολογία. Διαφορετικὸ εἶναι τὸ θέμα ὅταν ἀντιμετωπίζουμε τὰ σύγχρονα ρεύματα μέσα ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη θεολογία ποὺ δὲν μπορεῖ νὰ ἀποκληθῇ «μεταπατερικὴ» καὶ δὲν ἀναφέρεται στὴν ἀλλαγὴ τῶν δογμάτων.

Ἡ λεγόμενη μεταπατερικὴ θεολογία συνδέεται μὲ τὶς θεωρίες τοῦ Ρώσου Ἀλέξη Χομιακὼφ (1804-1860), ὁ ὁποῖος στὴν ἐποχή του ἔπαιξε σημαντικὸ ρόλο στὰ ρωσικὰ θεολογικὰ γράμματα. Δὲν εἶναι κατάλληλος ὁ χῶρος γιὰ νὰ ἀναπτυχθοῦν οἱ ἀπόψεις του, ἀλλὰ μόνο νὰ σημειωθῇ ὅτι σύμφωνα μὲ τὸν Χομιακώφ, οἱ Πατέρες τῆς πρώτης χιλιετίας ὁμίλησαν στὴν ἐποχή τους, καὶ ἔχουν ἀξία, ἀλλὰ ἡ σχολαστικὴ θεολογία (9ος-13ος αἰῶνας) ὑπερέβη τὴν πατερικὴ θεολογία, ὅπως καὶ ἡ μεταγενέστερη ρωσικὴ θεολογία ξεπέρασε καὶ τὶς δύο προηγούμενες (πατερικὴ καὶ σχολαστική). Τὸ λάθος τοῦ Χομιακὼφ εἶναι ὅτι συνέδεσε στενὰ τὴν Ὀρθοδοξία μὲ τὸν πολιτισμό. Ὅμως ἡ ὀρθόδοξη θεολογία παράγει πολιτισμό, ἀλλὰ δὲν εἶναι πολιτισμός.

Πάντως, ἡ θεωρία τοῦ Ἀλέξη Χομιακὼφ ἐπηρέασε κατὰ διαφόρους βαθμοὺς τοὺς Ρώσους θεολόγους τῆς Διασπορᾶς στὸ Παρίσι καὶ γι' αὐτὸ σήμερα γίνεται λόγος γιὰ «μεταπατερικὴ» θεολογία. Ὁ Ρῶσος φιλόσοφος Kireevski (Κιρεέφσκι) καὶ φίλος τοῦ Χομιακώφ, ἔλεγε: «Εἶναι ἀδύνατον νὰ ἀνανεωθῇ ἡ φιλοσοφία τῶν Πατέρων στὴν μορφὴ ποὺ εἶχε κατὰ τὴν ἐποχή τους. Αὐτὴ ἀπαντᾶ σὲ ἐρωτήματα τῆς ἐποχῆς καὶ τοῦ πολιτισμοῦ μέσα στὸν ὁποῖο ἀναπτύσσεται». Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης γράφει ὅτι «ὁ Χομιακὼφ συμφωνεῖ καὶ μὲ τὴν παρατήρηση τοῦ φίλου του γιὰ τὴν ἀνάγκη νὰ ἀναπτυχθῇ μιὰ Ρωσο-Χριστιανικὴ φιλοσοφία, ἡ ὁποία νὰ ἀπαντᾶ στὶς κοινωνικὲς καὶ θρησκευτικὲς ἀπαντήσεις τῆς σύγχρονης κοινωνίας».

Ὁ π. Γεώργιος Φλωρόφσκι ἔχοντας ὑπ’ ὄψη του αὐτὴ τὴν θεολογία ἔκανε λόγο γιὰ «ἐπιστροφὴ στοὺς Πατέρες», δηλαδὴ «ἐπιστροφὴ στὶς πατερικὲς πηγὲς καὶ στὰ πατερικὰ θεμέλια», καὶ μέσα ἀπὸ τὴν προοπτικὴ αὐτὴ ὁμιλοῦσε γιὰ τὶς λεγόμενες ἑλληνικὲς κατηγορίες σκέψεως ποὺ δὲν μποροῦμε νὰ ὑπερβοῦμε. Ἔγραφε: «Ἡ ἀπομάκρυνση ἀπὸ τὸν Χριστιανικὸ Ἑλληνισμὸ δὲν εἶναι καθόλου πρόοδος, ἀλλ' ὀπισθοδρόμηση, ἐπιστροφὴ πρὸς τὰ ἀδιέξοδα καὶ τὶς ἀμηχανίες τοῦ ἄλλου Ἑλληνισμοῦ, ἐκείνου ποὺ δὲν εἶχε μεταμορφωθῇ καὶ ἀπὸ τὸν ὁποῖον δὲν ὑπῆρχε καμμιὰ διέξοδος, παρὰ μόνον μέσῳ τῆς πατερικῆς ὁλοκληρώσεως». Ἂν δὲν δοῦμε τὶς ἀπόψεις τοῦ π. Γεωργίου Φλωρόφσκι μέσα ἀπὸ τὴν προοπτικὴ αὐτή, ὅτι δηλαδὴ δὲν συμφωνοῦσε μὲ τὶς ἀπόψεις τῶν Ρώσων ἐμιγκρέ, τὸν ἀδικοῦμε.

Αὐτὸ τὸ γνωρίζει ὁ Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης κ. Βαρθολομαῖος, γι’ αὐτὸ στὸν χαιρετισμὸ του στὸ γνωστὸ συνέδριο στὴν Θεολογικὴ Ἀκαδημία τοῦ Βόλου, ἀφοῦ ἀναφέρθηκε στὸ ὅτι ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας δὲν μπορεῖ νὰ ἀγνοῇ τὸν σύγχρονο πολιτισμό, γράφει: «Τὸ μέλλον ἀνήκει εἰς μίαν αὐθεντικὴν "πατερικὴν" θεολογίαν, πέραν ἀπὸ τὸν νεοπατερισμὸν καὶ τὸν μεταπατερισμόν, εἰς μίαν ἐκκλησιαστικὴν θεολογίαν, ἡ ὁποία ζωογονεῖται ἀπὸ τὴν ἔντασιν μεταξὺ τοῦ "ἤδη" καὶ τοῦ "ὄχι ἀκόμη" τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ».

Ἡ ὀρθόδοξη θεολογία εἶναι ἐκκλησιαστική, δηλαδὴ φωνὴ τῆς Ἐκκλησίας, καὶ οἱ Πατέρες ὁμιλοῦσαν καὶ ὁμιλοῦν αὐτὴν τὴν γλῶσσα. Ὁπότε, δὲν μπορεῖ νὰ ὑφίσταται ὁ ὅρος «νεοπατερική», «μεταπατερικὴ» θεολογία, ἀφοῦ ἡ ὀρθόδοξη θεολογία εἶναι προφητική, ἀποστολικὴ καὶ πατερικὴ καὶ ὁπωσδήποτε ἐκκλησιαστική.–