Ἐπίκαιροι Σχολιασμοὶ: Λαϊκισμός, ἀγανάκτηση καὶ μετάνοια

Πρωτοπρεσβύτερου. π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Μιὰ ἔννοια ποὺ ταλαιπωρεῖται τὸν τελευταῖο καιρό, μαζὶ μὲ τὰ φτωχότερα στρώματα τοῦ λαοῦ, εἶναι ἡ ἔννοια τοῦ λαϊκισμοῦ. Κι αὐτὸ δὲν συμβαίνει μόνον στὴν Ἑλλάδα, ἀλλὰ σὲ ὅλον τὸν δυτικὸ τοὐλάχιστον κόσμο. Εἶναι πολὺ ἐνδιαφέροντα, ὡς γεγονότα καὶ παρατηρήσεις, ὅσα ἀναφέρονται σὲ ἄρθρο τῆς Καθημερινῆς (19.6.2011) ποὺ ἔχει τίτλο: Ἐξορκίζουν τὸ φάντασμα τοῦ λαϊκισμοῦ.

«Ἐξορκιστὲς» στὸ παραπάνω ἄρθρο εἶναι οἱ «εὐρωπαϊκὲς ἐλίτ», δηλαδὴ οἱ οἰκονομικὰ ἰσχυροὶ Εὐρωπαῖοι, ποὺ χαρακτηρίζουν ὡς «λαϊκίστικη» κάθε διαφορετικὴ ἀπὸ τὴν δική τους πολιτικὴ πρόταση, ἡ ὁποία, μέσα στὸ πνεῦμα μιᾶς ἀνθρώπινης δικαιοσύνης, λαμβάνει ὑπόψη της τὶς βασικὲς ἀνάγκες τῶν ἀδύναμων οἰκονομικὰ λαϊκῶν στρωμάτων, τὶς ὁποῖες προσπαθεῖ νὰ ἰκανοποιήση. Ἡ οὐσία τῆς διαστρέβλωσης τῆς ἔννοιας τοῦ λαϊκισμοῦ ἐκφράζεται καθαρὰ σὲ μιὰ δήλωση τοῦ Σὲρζ Ἀλιμί, διευθυντῆ τῆς γαλλικῆς πολιτικῆς ἐπιθεώρησης Le Monde Diplomatique, ὁ ὁποῖος διαπιστώνει ὅτι: «Ὅποιος καυτηριάζει τὰ προνόμια τῆς ὀλιγαρχίας, τὴν αὐξανόμενη αἰσχροκέρδεια τῶν ἡγετικῶν τάξεων, τὰ δῶρα στὶς τράπεζες, τὴν ἀπελευθέρωση τῶν ἀγορῶν, τὸν ἀκρωτηριασμὸ τῶν μισθῶν μὲ πρόσχημα τὴν ἀνταγωνιστικότητα, καταγγέλλεται ὡς "λαϊκιστής", ποὺ "παίζει τὸ παιχνίδι τῆς ἀκροδεξιᾶς"».

Τὸ ἄρθρο ἀναφέρεται στὴν ἀγωνιώδη μέριμνα περιφρούρησης «χαρισματικῶν προσωπικοτήτων», ὅπως ὁ Ντομινὶκ Στρός-Κάν, «ποὺ κινδυνεύουν νὰ λιντσαριστοὺν ἀπὸ τὸν μανιακὸ ὄχλο», καθὼς καὶ σὲ «προοδευτικὰ» καὶ «ἐκσυγχρονιστικὰ» δημοσιεύματα «ἐγκύρων» καὶ «σωφρόνων» ἀναλυτῶν, ποὺ μιλοῦν γιὰ τὴν «βία τῆς ἐξισωτικῆς ἀμερικανικῆς δικαιοσύνης», ἡ ὁποία ἔδωσε τὸν Στρός-Κάν βορὰ στὴν ἀδηφαγία τοῦ λαϊκισμοῦ «εἰς βρῶσιν ψήφων» κυρίως ἀπὸ ἀκροδεξιὰ κόμματα. Ἡ ἀξίωση γιὰ τὴν περιφρούρηση τῶν «εὐρωπαϊκῶν ἐλίτ», ὅπως σημειώνεται στὸ ἄρθρο, «ἐξελίσσεται σὲ ἔμμονη ἰδέα, ἰδιαίτερα μετὰ τὴν ἐξέγερση τῶν "ἀγανακτισμένων"».

Προφανῶς στὸ σημείωμά μας δὲν μᾶς ἐνδιαφέρει ἡ μικροκομματικὴ ἰδιοτέλεια ἢ ὁ παραπολιτικὸς σχολιασμὸς φάσεων τῆς κρίσης ποὺ διερχόμαστε. Μᾶς ἐνδιαφέρει ἡ φθορὰ τῶν ἐννοιῶν, ἡ διαστρέβλωση τῆς σημασίας τῶν λέξεων, ποὺ εἶναι ἐνδεικτικὴ μεγάλης πνευματικῆς καταπτώσεως ἤ, μᾶλλον, ποὺ μᾶς δίνει τὴν δυνατότητα νὰ ἀναγνωρίσουμε τὴν χρόνια πολιτισμικὴ καὶ πνευματική μας κατάπτωση.

Ὁ ἀρθρογράφος θαυμάζοντας μὲ δημοσιογραφικὴ δηκτικότητα τὴν εὐαισθησία τῶν οἰκονομικὰ ἰσχυρῶν ἀπέναντι στὸν «λαϊκισμό», ὅπως γιὰ παράδειγμα ἐκδηλώθηκε στὴν περίπτωση τοῦ κ. Στρός-Κάν, γράφει: «Ὧ, πόσο εὐαίσθητη, δημοκρατική, ἐκλεπτυσμένη σκέψη! Βεβαίως ὁ κ. Στρός-Κάν εἰσέπραττε, ὡς διευθυντὴς τοῦ ΔΝΤ, 420.930 δολάρια (ἀφορολόγητα!) γιὰ νὰ ἐκπονεῖ προγράμματα συρρίκνωσης μισθῶν καὶ συντάξεων τῶν 700 εὐρώ... Ἀλλὰ ὅταν ἡ ἀμερικανικὴ δικαιοσύνη τὸν συλλαμβάνει... ὁ πολίτης ὀφείλει νὰ ταυτιστεῖ ψυχικὰ μὲ αὐτὸν τὸν "χαρισματικό", ὅπως ἀκούγεται, ἀξιωματοῦχο, διαφορετικὰ θὰ εἶναι κοινὸς λαϊκιστής, ποὺ παρασύρεται ἀπὸ τὰ σκοτεινὰ ἔνστικτα τοῦ χύδην ὄχλου». Αὐτὴ ἡ δηκτικὰ διατυπωμένη διαπίστωση τοῦ ἀρθρογράφου δείχνει ἀνάγλυφα τὴν διαστρέβλωση τῆς ἔννοιας τοῦ λαϊκισμοῦ, ἡ ὁποία γίνεται μὲ σκοπιμότητα, ἀφοῦ θέλει νὰ διαβάλη ὡς ἐνστικτώδη καὶ ἀναίτια τὴν ἀγανάκτηση τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία ἔχει ὡς ὑπέκκαυμα τὴν ἀπαίτησή του οἱ ἡγέτες του νὰ ὑπερέχουν ἀπὸ τοὺς πολλοὺς σὲ κοινωνικὴ εὐαισθησία, γνώση, τόλμη καὶ ἀνιδιοτέλεια.

Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὄμολογητὴς μᾶς λέει ὅτι ἡ μὴ ὀρθὴ κρίση τῶν νοημάτων μᾶς ὁδηγεῖ στὴν παράχρηση τῶν πραγμάτων. Στὴν προκειμένη περίπτωση, ἡ «παράχρηση τῶν πραγμάτων», οἱ παράνομοι πλουτισμοί, ἡ ἀποδοχὴ τῆς λογικῆς τῶν διεθνῶν τοκογλύφων, ἡ νομικὴ κάλυψη τῆς φιλαυτίας τῶν ἰσχυρῶν, προσπαθεῖ μὲ πολιτικοὺς λόγους καὶ οἰκονομίστικες ἀναλύσεις νὰ ὀδηγήση ὅλον τὸν λαὸ στὴν «μὴ ὀρθὴ κρίση τῶν νοημάτων», στὸ νὰ ξεχάση ἐν προκειμένῳ τὴν ὀρθὴ σημασία τῶν λέξεων, στὸ νὰ μὴ θυμᾶται ὅτι λαϊκισμὸς δὲν εἶναι ἡ μέριμνα γιὰ τὶς βασικὲς ἀνάγκες τοῦ λαοῦ, οὔτε ἡ στηλίτευση τῆς αἰσχροκέρδειας τῶν μεγαλεμπόρων ἢ ἡ κριτικὴ τῶν χαριστικῶν νόμων καὶ τῆς λανθασμένης ἀντιλαϊκῆς πολιτικῆς, ἀλλά, ὅπως λέει τὸ Λεξικὸ Μαμπινιώτη, λαϊκισμὸς εἶναι «ὁ ἔπαινος καὶ ἡ κολακεία τῶν ἀδυναμιῶν καὶ τῶν ἐλαττωμάτων τοῦ λαοῦ, καθὼς καὶ ἡ υἱοθέτηση ἐπιχειρημάτων ἢ θέσεων ποὺ εὐχαριστοῦν τὸν λαὸ (καὶ γενικότερα τοὺς πολλούς), χωρὶς ὅμως καὶ νὰ τὸν ὠφελοῦν, μὲ σκοπὸ τὴν ἐξασφάλιση τῆς εὔνοιάς του».

Ἡ λέξη λαϊκισμὸς ἔχει καὶ ἄλλες σημασίες, οἱ ὁποῖες δὲν ἔχουν ἄμεση σχέση μὲ τὶς ἀναφορὲς ποὺ κάνουμε. Ἔχει ὅμως ἐνδιαφέρον ἡ διάκριση, στὸ Λεξικὸ Μπαμπινιώτη, τῶν λέξεων λαϊκισμὸς καὶ λαϊκότητα. «Οἱ δύο λέξεις ἀποτελοῦν τὶς δύο ὄψεις τῆς ἔννοιας "λαϊκός": τὴν εὔσημη, ποὺ εἶναι ἡ λαϊκότητα, δηλαδὴ τὸ γνήσιο λαϊκὸ στοιχεῖο μὲ χαρακτηριστικὰ τὴν ἁπλότητα καὶ τὴ λιτότητα, καὶ τὴν κακόσημη πλευρά, ποὺ εἶναι ὁ λαϊκισμός, δηλαδὴ τὸ ψεύτικο, φτειαχτὸ λαϊκὸ στοιχεῖο, ποὺ μιμεῖται τὴ συμπεριφορὰ τοῦ λαοῦ, γιὰ νὰ τὴν ἐκμεταλλευθῇ (πολιτικά, κοινωνικά, καλλιτεχνικὰ κ.λπ.)».

Ὁπωσδήποτε ὁ ἀληθινὸς ἡγέτης, αὐτὸς ποὺ εἰλικρινὰ ἐνδιαφέρεται γιὰ τὴν λύση τῶν προβλημάτων τοῦ λαοῦ, δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι λαϊκιστής, δὲν μπορεῖ νὰ κολακεύη τὶς ἀδυναμίες καὶ τὰ ἐλαττώματα τοῦ λαοῦ. Ὁ ἀληθινὸς ἡγέτης, πρὶν ἀπ’ ὅλα, λέει τὴν ἀλήθεια στὸν λαό, ὅσο πικρὴ καὶ ἂν εἶναι. Ταυτόχρονα ὅμως ἔχει τὴν δύναμη καὶ τὴν ἱκανότητα νὰ ἀκούη τὴν κριτικὴ τοῦ λαοῦ, μὲ ὅση «ἀγανάκτηση» καὶ πικρότητα καὶ ἂν αὐτὴ διατυπώνεται, γεγονὸς ποὺ εἶναι πιθανὸ νὰ ἐπιτρέπη στὶς κρίσεις του τὴν παρείσφρηση τῆς ἀδικίας. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ ἡγέτης ἀκούει τὸν λαό, τοὺς κριτές του δὲν τοὺς χαρακτηρίζει λαϊκιστές, ἀλλὰ δὲν παρασύρεται ἀπὸ τὸ ἐξεγερμένο θυμικὸ ἢ ἐπιθυμητικό τους σὲ λανθασμένες ἀποφάσεις.

Στὸ σημεῖο αὐτό, γιὰ τὴν ἀποκατάσταση τῶν ἐννοιῶν, χρειάζεται νὰ γίνη μιὰ ἀναφορὰ σὲ κριτικὲς ποὺ ἔγιναν καὶ γίνονται γιὰ τὸ φαινόμενο τῶν «Ἀγανακτισμένων». Εἶναι κριτικὲς στὶς ὁποῖες δὲν μπορεῖ νὰ ἀποδοθῇ λαϊκισμός.

Ἔχει γραφῆ ὅτι: «Αὐτὸ ποὺ ἑνώνει τοὺς "Ἀγανακτισμένους" δὲν εἶναι τόσο μιὰ πολιτικὴ πλατφόρμα ὅσο ἕνα συναίσθημα –θυμός. Συλλογικὸς θυμὸς γιὰ τὴν κατάντια τῆς χώρας, ἀτομικὴ ὀργὴ γιὰ τὸν βίο ποὺ γίνεται ἀβίωτος» (Χ.Κ. Τσούκας, Ἐλευθεροτυπία, 18.6.2011). Στὴν συνέχεια ὁ ἀρθρογράφος ἀναφέρεται στοὺς ἐπικριτὲς τῶν «Ἀγανακτισμένων», οἱ ὁποῖοι τοὺς ἐγκαλοῦν «γιὰ ἀδιαφορία, ἀκόμα καὶ συμμετοχὴ στὶς ἰδιοτελεῖς καὶ φαῦλες πρακτικὲς ποὺ βαθμιαῖα ὁδήγησαν τὴν χώρα στὴν χρεοκοπία». Τοὺς λένε, δηλαδή, ὅτι δὲν πρέπει νὰ διαμαρτύρονται, γιατί ὅλοι συγκαταλεγόμαστε στοὺς ὑπαίτιους τοῦ προβλήματος, ἐννοεῖται κατὰ διαφόρους βαθμοὺς ὁ καθένας. Ὁπότε, «ὁ ἀναμάρτητος πρῶτος βαλέτω λίθον». Ἔχουν, δηλαδή, τὴν βολικὴ γιὰ τοὺς ἑκάστοτε κρατοῦντες ἄποψη, ὅτι «μόνον οἱ ἠθικὰ ἄμεμπτοι ἄνθρωποι μποροῦν νὰ διαμαρτύρονται». Καὶ σημειώνει ὁ ἀρθρογράφος: «Ἂν μόνον ἠθικὰ ἄμεμπτοι ἄνθρωποι μποροῦν νὰ ἐγκαλοῦν τοὺς κυβερνῆτες τους λ.χ. γιὰ κλοπὴ δημόσιου πλούτου, τότε εἶναι ἀμφίβολο ἂν θὰ μιλοῦσε κανείς, ἀφοῦ ἐλάχιστοι εἶναι ἠθικὰ ἄμεμπτοι». Ἡ ἱστορία ὅμως δὲν κινεῖται ἔτσι, γι αὐτὸ ὁ κ. Τσούκας ρωτᾶ: «Οἱ Αἰγύπτιοι ποὺ ξεσηκώθηκαν κατὰ τοῦ Μουμπάρακ δὲν εἶχαν, ἄραγε, συμβιβαστεῖ μὲ τὸ καθεστὼς γιὰ δεκαετίες; Τὸ ἴδιο, μήπως, δὲν ἴσχυε καὶ γιὰ τὰ πλήθη τῶν ἀντικομμουνιστικῶν ἐξεγέρσεων τὸ 1989;».

Στὸ σημεῖο αὐτὸ βοηθᾶ στὴν ὀρθὴ στάση ἀπέναντι στὰ γεγονότα ἡ ἀπάντηση ποὺ ἔδωσε ὁ συνθέτης Ν. Πορτοκάλογλου (ἀπὸ τοὺς ἐπικριτὲς τῶν "Ἀγανακτισμένων"), στὴν ἐρώτηση: «Τί σᾶς ἐνοχλεῖ περισσότερο στοὺς "Ἀγανακτισμένους";». Ὁ Ν. Πορτοκάλογλου εἶπε: «Δὲν μπορεῖ νὰ εἴμαστε μόνο ἀγανακτισμένοι, ἀλλὰ καὶ μετανιωμένοι. Νὰ κοιτάξουμε ὁ καθένας τί ἔκανε γιὰ νὰ φτάσουμε ὡς ἐδῶ». Καὶ φυσικά, μαζὶ μὲ τὴν διαπίστωση, ὁ καθένας πρέπει νὰ προσπαθήση νὰ βελτιωθῇ ἀπὸ τὴν πλευρά του. «Ἐγώ», εἶπε, «πάντα συμφωνοῦσα μὲ τὸ μότο τοῦ Γκάντι: Φέρε στὴ δική σου ζωὴ τὴν ἀλλαγὴ ποὺ ὁραματίζεσαι γιὰ τὴν κοινωνία».

Ἡ κρίση ποὺ διερχόμαστε δὲν εἶναι εὔκολο νὰ ἑρμηνευθῇ. Πάντως, ὁ δίκαιος θυμός, ὡς ἀνδρεία καὶ δύναμη τῆς ψυχῆς, πρέπει νὰ συντελέση σὲ κοινωνικὲς καὶ προσωπικὲς ἀλλαγὲς καὶ ὄχι σὲ ἀνεπανόρθωτες καταστροφές. Χρειαζόμαστε καθολικὴ μετάνοια. Ὄχι μόνον γιὰ νὰ μὴ διαστρεβλώνουμε ἰδιοτελῶς τὶς σημασίες τῶν λέξεων, ἀλλὰ κυρίως γιὰ νὰ μπή, ὁ κάθε Ἕλληνας Πολίτης, σὲ μιὰ διαδικασία ὀρθόδοξης ἀσκήσεως, ἡ ὁποία θὰ τοῦ δώση τὴν δυνατότητα νὰ βλέπη μὲ καθαρότητα τὰ νοήματα ποὺ κυκλοφοροῦν στὸν νοῦ του, χωρὶς ἄκριτο μῖσος ἢ παράλογη ἀγάπη, ὥστε νὰ μὴν φθάνη κατόπιν στὴν παράχρηση τῶν πραγμάτων.

Εἶναι ἐπίκαιρο τὸ κήρυγμα τοῦ Τιμίου Προδρόμου: Μετανοεῖτε, μαζὶ μὲ ὅλες τὶς συμβουλὲς ποὺ ἔδινε σὲ στρατευομένους καὶ τελῶνες (Λουκᾶ, γ', 12–14).