Κύριο θέμα: Οἱ θεραπευτικές δυνατότητες τῆς Ὀρθόδοξης Πνευματικότητας

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἡ ὁμιλία αὐτή τοῦ Σεβασμιωτάτου ἔγινε στό 2ο Συμπόσιο Νοσηλευτικῆς Ὀγκολογίας στό Γενικό Νοσοκομεῖο τῆς Ἀεροπορίας 251, τό φετινό φθινόπωρο (βλ. τεῦχος 207). Δημοσιεύεται ἐδῶ ὁλόκληρη, ὡς εἰσαγωγή στό νέον ἔτος, πού ἀπό μόνο του δέν εἶναι οὔτε «καλό» οὔτε «κακό», ἀλλά ἡ Παράδοση καί ἡ Παιδεία πού λαμβάνει ὁ κάθε ἄνθρωπος μετατρέπει τό νέον ἔτος καί ὅλο τόν χρόνο τῆς ζωῆς μας σέ εὐλογία ἤ ἀντίθετα σέ δυστυχία. Σέ κάθε περίπτωση, τό περιεχόμενο τῆς ὁμιλίας αὐτῆς εἶναι ἰδιαίτερα ὑποστηρικτικό καί παρήγορο γιά κάθε ἄνθρωπο πού πλέει στό πέλαγος τῆς ζωῆς.

*

Τό θέμα πού θά σᾶς παρουσιάσω μοῦ ἔχει δοθῆ καί δέν ἦταν ἐπιλογή μου. Τό ἀποδέχθηκα γιατί ἐκτιμῶ ὅλες τίς προσπάθειες πού γίνονται γιά τήν ἀντιμετώπιση τῶν προβλημάτων πού ἀναφύονται ἀπό τήν ἀσθένεια τοῦ καρκίνου.
Θά προσπαθήσω νά τονίσω μερικά σημεῖα τά ὁποῖα δείχνουν τήν προσφορά τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας καί ποιμαντικῆς στό σοβαρό αὐτό θέμα τῶν ἀσθενειῶν, γενικά, καί τοῦ καρκίνου εἰδκότερα.

1. Ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας

Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν εἶναι μιά ἰδεολογία, οὔτε ἁπλῶς μιά θρησκεία γιά νά ἱκανοποιήση τίς ἰδεολογικές καί συναισθηματικές καταστάσεις τῶν ἀνθρώπων, ἀλλά εἶναι μιά πνευματική οἰκογένεια καί ἕνα πνευματικό Θεραπευτήριο-Νοσοκομεῖο. Μέσα ἀπό τό πρίσμα αὐτό πρέπει νά βλέπουμε τήν Ἐκκλησία καί ὄχι μέσα ἀπό μιά κοινωνική ὀργάνωση.

Πάντως, ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας προξένησε τήν προσοχή τῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων, κυρίως στόν δυτικό κόσμο.

Ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας ἀποβλέπει στήν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου. Ὁ Χριστός ἀποκαλεῖται σέ ὅλα τά εὐαγγελικά, τά λειτουργικά καί τά πατερικά κείμενα ἰατρός· τά Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας θεραπεύουν τόν ἄνθρωπο· ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας εἶναι θεραπευτική ἐπιστήμη· ἀκόμη καί τά δόγματα εἶναι πνευματικά φάρμακα πού θεραπεύουν τίς πνευματικές ἀσθένειες τῶν ἀνθρώπων· καί τελικά ἡ ἴδια ἡ Ἐνορία καί τό Μοναστήρι εἶναι πνευματικές θεραπευτικές κοινότητες.

Μέσα ἀπό τήν προοπτική αὐτή ἐδῶ καί πολλά χρόνια ἀντιμετωπίζω τήν ἐκκλησιαστική ζωή, καί μέ αὐτόν τόν σκοπό ἔχω γράψει διάφορα βιβλία πού μεταφράσθηκαν σέ πολλές γλῶσσες. Πολλές φορές διερωτήθηκα τί εἶναι αὐτό πού προκαλεῖ ἀνθρώπους ἀπό ὅλο τόν κόσμο, ἀπό τήν Ἀμερική, τήν Εὐρώπη, τήν Κίνα, τήν Ἀφρική, τό Πακιστάν, τήν Ρωσία κ.λ.π. νά δείχνουν ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιά τά βιβλία μου καί νά τά μεταφράζουν. Μέ τόν καιρό κατάλαβα ὅτι ἀναζητοῦν τό θεραπευτικό μοντέλο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Πράγματι, σήμερα ὁ ἄνθρωπος ἀναζητᾶ τρεῖς βασικές ἀλήθειες. Πρῶτον ψάχνει νά βρῆ τήν πραγματική ἀγάπη, ὡς ὑπέρβαση τοῦ ἐγώ, ὡς θυσία καί κένωση, ὡς προσφορά· δηλαδή τήν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη πού δέν ἔχει καθόλου ἐξάρτηση ἀπό τό συμφέρον καί τήν ἰδιοτέλεια. Δεύτερον, ἐνδιαφέρεται νά βρῆ τήν ἀληθινή ἐλευθερία, ἡ ὁποία δέν προσδιορίζεται ἀπό τήν ἔννοια νά κάνη κανείς ὅ,τι θέλει καί ὅ,τι τοῦ ἀρέσει, ἀλλά τήν ὑπέρβαση κάθε περιοριστικοῦ φραγμοῦ, ἀκόμη καί αὐτῆς τῆς φθαρτότητας, τῆς παθητότητας καί τῆς θνητότητας, δηλαδή μιά ἐλευθερία πού εἶναι ὑπέρβαση τοῦ θανάτου. Ὁ θάνατος εἶναι ἕνα ἀπό τά μεγαλύτερα προβλήματα πού ἀπασχολοῦν τόν ἄνθρωπο ἀπό τήν στιγμή πού ἔρχεται στόν κόσμο αὐτό, καί ὅλες οἱ ψυχολογίες καί ὑπαρξιακές κρίσεις ἔχουν ὡς θέμα τόν θάνατο. Τρίτον, ἀναζητᾶ τήν ἡσυχία, πού ἑρμηνεύεται ὡς ἠρεμία ψυχική, ὑπαρξιακή καί πνευματική, ὡς εἰρήνη μέσα στήν καρδιά. Ἀκριβῶς αὐτά τά τρία ζητούμενα σημεῖα, πού ἀπασχόλησαν τούς ἀνθρώπους ὅλων τῶν θρησκειῶν καί τῶν φυλῶν σέ ὅλους τούς αἰῶνες, ἀπασχολοῦν τούς ἀνθρώπους σήμερα καί ἐδῶ βρίσκεται καί ἡ ἐπικαιρότητα τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας.

Ἀσχολήθηκα ἰδιαίτερα μέ τήν νηπτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας, τήν φιλοκαλική ζωή, πού εἶναι στενά συνδεμένη μέ τήν λειτουργική καί μυστηριακή ζωή τῆς Ἐκκλησίας, τήν ὁποία χαρακτήρισα ὡς ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία. Τό βιβλίο μέ τίτλο «Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία» καί ὑπότιτλο «πατερική θεραπευτική ἀγωγή», μεταφράσθηκε σέ πολλές γλῶσσες καί μάλιστα σέ πολλές ἐκδόσεις· τό βιβλίο μέ τίτλο «ἰατρική ἐν Πνεύματι ἐπιστήμη» εἶναι ἡ πράξη τῆς Ὀρθόδοξης Ψυχοθεραπείας· καί ἄλλα βιβλία μου ἔχουν τό ἴδιο περιεχόμενο. Ἐπίσης, τό βιβλίο μέ τίτλο «ὑπαρξιακή ψυχολογία καί ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία» εἶναι ἀνάλυση τῆς ὑπαρξιακῆς ψυχολογίας τοῦ Βίκτωρος Φράγκλ σέ συνδυασμό μέ τήν Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία.

Στήν οὐσία ἡ νηπτική θεολογία ἀσχολεῖται μέ τήν μετατροπή τῆς ἰδιοτελοῦς ἀγάπης σέ ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη, μέ τήν ὑπέρβαση τῆς ἡδονῆς καί τῆς ὀδύνης, μέ τήν μετατροπή τῶν λογισμῶν σέ καλούς λογισμούς, μέ τήν θεραπεία τοῦ λογιστικοῦ, ἐπιθυμητικοῦ καί θυμικοῦ μέρους τῆς ψυχῆς, μέ τήν ἀντιμετώπιση τοῦ θανάτου κ.λ.π.

Βέβαια, αὐτή ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας δέν εἶναι μιά ξεχωριστή θεωρία, ἀλλά συνδέεται ἀπόλυτα μέ τήν ὅλη ἐκκλησιαστική ζωή. Δηλαδή, δέν μπορεῖ κανείς νά ἀναζητήση αὐτήν τήν θεραπευτική θεωρία γιά νά τήν ἐφαρμόση, χωρίς νά συμμετέχη στήν ζωή τῆς Ἐκκλησίας.

Πάντως, ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας προξένησε τήν προσοχή τῶν εἰδικῶν ἐπιστημόνων, κυρίως στόν δυτικό κόσμο. Ὁ δυτικός Χριστιανισμός, ἀφοῦ ἔχασε τήν νηπτική παράδοση, κατέληξε στόν σχολαστικισμό-λογικοκρατία καί τόν ἠθικισμό, μέ ἀποτέλεσμα νά ἀφήση τόν ἄνθρωπο ἀβοήθητο στήν ἀντιμετώπιση τῶν ἐσωτερικῶν του προβλημάτων, καί ἔτσι ἀναπτύχθηκε στήν Δύση ἡ σύγχρονη ψυχολογία, ἡ ψυχοθεραπεία κλπ.

Εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ἡ Ἀμερικανική Ψυχολογική Ἑταιρεία ἔχει ἐκδώσει ἕνα ὀγκῶδες βιβλίο μέ τίτλο Handbook of Psychotherapy and Religious Diversite (Ἐγχειρίδιο ψυχοθεραπείας καί θρησκευτικῆς ποικιλομορφίας) στό ὁποῖο περιλαμβάνει καί ἕνα ἄρθρο γραμμένο ἀπό τόν Tony Young μέ τίτλο Psychotherapy With Eastern Orthodox Christians (Ψυχοθεραπεία μέ ἀνατολικούς ὀρθόδοξους Χριστιανούς). Ἐκεῖ γίνεται ἀναφορά στό βιβλίο μου Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία καί ἀναλύεται ὅλο τό θεραπευτικό ὑλικό τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας.

Τόν θάνατο ἤ μπορεῖ νά τόν ἀγνοήση κανείς ἤ νά βρεθῆ κάτω ἀπό τήν ἀσφυκτική πίεσή του ἤ νά τόν ὑπερβῆ, νά νικήση τόν φόβο πού προξενεῖ. Ἡ Ἐκκλησία ἀποβλέπει σέ αὐτό τό τελευταῖο.

Στό κείμενό του αὐτό ὁ Tonny Young υἱοθετεῖ τόν ὅρο «Ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία» καί, μεταξύ τῶν ἄλλων, κάνει λόγο γιά τήν πνευματική θεραπευτική τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Ἀναφέρεται στό ψυχοθεραπευτικό ὑλικό πού διαθέτει ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί, κυρίως, στήν ἐξομολόγηση καί τήν προσευχή, ἡ ὁποία μπορεῖ νά ἔχη ἠρεμιστικά ἀποτελέσματα. Γράφει:

«Πολλές ἀπό τίς πνευματικές πρακτικές καί πεποιθήσεις τῆς Ἀνατολικῆς Ὀρθοδοξίας μποροῦν νά ἔχουν θετικό συναισθηματικό ἢ ψυχολογικό ἀποτέλεσμα. Αὐτό συμβαίνει παρά τό γεγονός ὅτι δέν ἔχουν σχεδιαστεῖ γιά τήν ψυχολογική ἀλλά γιά τήν πνευματική ὑγεία. Ἴσως οἱ δυό σπουδαιότερες ἀπό αὐτές τίς πρακτικές εἶναι τό Μυστήριο τῆς Ἐξομολόγησης καί ἡ εὐχή τοῦ Ἰησοῦ. Τά ὀφέλη τῆς ἐξομολόγησης εἶναι εὐρύτερα γνωστά καί μάλιστα ἔχουν ἀποτυπωθεῖ στήν λαϊκή φράση "ἡ ἐξομολόγηση κάνει καλό στήν ψυχή". Ἡ εὐχή τοῦ Ἰησοῦ, ἐκτός ἀπό τό ὅτι ἐπικεντρώνει τό μυαλό καί τήν καρδιά στό Θεό καί ὠθεῖ τόν ἄνθρωπο νά ζῆ λεπτό πρός λεπτό στήν συνειδητοποίηση τῆς Παρουσίας Του, ἔχει καί ἕνα ἠρεμιστικό ἀποτέλεσμα. Ὁδηγεῖ τόν ἄνθρωπο σέ καλύτερη ἐπίγνωση τοῦ ἑαυτοῦ του καί τῶν παθῶν του καί σέ αὐτογνωσία».

Τήν μεγάλη σημασία τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως στήν ψυχική θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου ἀναπτύσσει ἀπό πολλά χρόνια ὁ καθηγητής καί ψυχίατρος π. Ἀδαμάντιος Αὐγουστίδης στά βιβλία του, πού εἶναι ἀξιοπρόσεκτα, ἀρχῆς γενομένης ἀπό τήν διδακτορική του διατριβή. Ὁ π. Ἀδαμάντιος παρίσταται στό παρόν Συμπόσιο ἐκπροσωπώντας τόν Μακαριώτατο Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος κ. Ἱερώνυμο.

2. Παραδείγματα ἐφηρμοσμένης Ὀρθοδόξου Ψυχοθεραπείας

Ἄν ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας βοηθᾶ κάθε ἄνθρωπο, εἴτε εἶναι ἄρρωστος εἴτε ὄχι, πολύ περισσότερο βοηθᾶ τόν ἄνθρωπο πού πάσχει ἀπό καρκίνο. Στίς περιπτώσεις αὐτές φαίνεται ἰσχυρότερη ἡ ἐπίδραση, γιατί οἱ ἄνθρωποι τῆς κατηγορίας αὐτῆς ἔχουν ἔντονο ὑπαρξιακό πρόβλημα, τούς ἀπασχολεῖ ὁ θάνατος τόν ὁποῖο βλέπουν καθημερινά νά τούς πλησιάζη καί νά τούς διεκδικῆ.

Κατά τήν διάρκεια τῆς ποιμαντικῆς μου διακονίας συνάντησα πολλά περιστατικά ἀνθρώπων πού βοηθήθηκαν ἀπό τήν νηπτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας. Ἀκόμη, κατά τίς ἐπισκέψεις μου σέ πολλές χῶρες, ὕστερα ἀπό πρόσκληση διαφόρων γιά νά ὁμιλήσω γιά τά θέματα αὐτά, συνάντησα πολλούς ἀνθρώπους πού ὠφελήθηκαν στήν πράξη ἀπό τήν νηπτική παράδοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Σέ ἕνα συνέδριο στό Βαγκοῦβερ τοῦ Καναδᾶ ἦλθαν ψυχοθεραπευτές καί ψυχολόγοι ἀπό πολύ μακρυά γιά νά ἀκούσουν γιά τό «θεραπευτικό μοντέλο» τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὅπως μοῦ εἶπαν. Θά μποροῦσα νά σᾶς παρουσιάσω τίς βασικές θεραπευτικές ἀρχές τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας. Ἐπιλέγω ὅμως ἐνσυνείδητα νά σᾶς ἀναφέρω δύο σύγχρονα παραδείγματα, πού εἶναι πρακτικά καί γι' αὐτό ὠφέλιμα.  

Τό πρῶτο ἀφορᾶ τό πρωτότυπο καί πρωτοποριακό ἔργο πού γίνεται στήν Ρουμανία ἀπό τόν Καθηγητή τῆς Βιοηθικῆς στήν Ἰατρική Σχολή τοῦ Βουκουρεστίου Παῦλο Κυρίλλα στό θέμα τῆς ἀντιμετώπισης τῶν καρκινοπαθῶν, μέ τήν χρησιμοποίηση τῆς ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας, δηλαδή τῶν θεραπευτικῶν δυνατοτήτων τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.

Κατ’ ἀρχάς, δημιουργήθηκε στό Βουκουρέστι ἕνα σημαντικό θεραπευτικό Κέντρο γιά τήν βοήθεια τῶν καρκινοπαθῶν στό τελευταῖο στάδιο τῆς ζωῆς τους, ὥστε νά ἀντιμετωπίσουν σωστά τήν προθανάτεια διαδικασία καί νά ζήσουν τά τελευταῖα χρόνια καί τίς τελευταῖες ἡμέρες τῆς ζωῆς τους εἰρηνικά μέ ποιότητα ζωῆς, καί νά πεθάνουν ἤρεμα. Γιά τό θέμα αὐτό ἀναφέρθηκα στό προηγούμενο Συμπόσιό σας.

Στήν συνέχεια, συνέλαβε τό σχέδιο νά βοηθήση τούς καρκινοπαθεῖς κατά τόν πρῶτο καιρό πού ἀνακαλύπτουν ὅτι πάσχουν ἀπό αὐτήν τήν ἀσθένεια. Εἶναι γνωστόν ὅτι ὅταν ἀνακοινώνεται στόν ἄνθρωπο ἤ τέλος πάντων ὅταν καταλαβαίνη ὁ ἄνθρωπος ὅτι πάσχει ἀπό αὐτήν τήν ἀσθένεια καταλαμβάνεται ἀπό ἕνα σόκ, τόν ἀπασχολοῦν ἔντονα προβλήματα, κυρίως ὑπαρξιακά. Ἀκριβῶς ὁ καθηγητής Κυρίλλα συνέλαβε τό σχέδιο νά βοηθήση τούς ἀνθρώπους αὐτούς στό πρῶτο στάδιο τῆς ζωῆς τους, προσφέροντας κυρίως τήν ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία, ἐμπνεόμενος ἀπό τό βιβλίο μου, ἀλλά καί ἀπό τήν συζήτηση πού εἴχαμε σέ ἀνύποπτο χρόνο γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ὡς θεραπευτική ἀγωγή.

Μέ ἐπενδυτικό πρόγραμμα πού ἐγκρίθηκε ἀπό τήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση, δημιουργεῖ αὐτήν τήν περίοδο ἕνα μεγάλο κτιριακό συγκρότημα στό ὁποῖο θά παραμένουν περίπου 45 ἄνθρωποι, στήν ἀρχή πού πληροφοροῦνται ὅτι ἀσθένησαν ἀπό καρκίνο, καί ἐκεῖ μέ τήν βοήθεια εἰδικῶν ἐπιστημόνων θά γίνωνται χημειοθεραπεῖες, ἐκπαίδευση γιά τήν τροφική ἀλλαγή, καί προσφορά ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας, μέ τήν προσπάθεια νά μάθουν πῶς ἀντιμετωπίζονται οἱ λογισμοί, πῶς ἀποκτᾶ ὁ ἄνθρωπος νόημα ζωῆς, πῶς ἀντιμετωπίζονται οἱ κρίσιμες πνευματικές καί ψυχολογικές καταστάσεις, πράγμα πού θά βελτιώση καί τήν ὅλη ζωή τοῦ ἀνθρώπου. Τό πρόγραμμα θά διαρκῆ περίπου δύο ἑβδομάδες, ἀλλά θά ὑπάρχη δυνατότητα νά συνεχισθῆ ἡ παρακολούθηση καί ἡ ἐπικοινωνία τῶν ἀσθενῶν μέ τούς ψυχοθεραπευτές καί στόν ὑπόλοιπο καιρό.

Τό σημαντικό εἶναι ὅτι τό παιδί εἶχε ἕναν ἥρεμο θάνατο, ἀλλά τό σημαντικότερο εἶναι ὅτι ἡ ἴδια ἡ μάνα μετέτρεψε τόν πόνο της σέ ἐλευθερία, ἀγάπη καί δημιουργικότητα, ὅπως τό παρουσιάζει ἐκπληκτικά.

Σκοπός τοῦ ὅλου προγράμματος εἶναι οἱ ἀσθενεῖς ἀφ’ ἑνός μέν νά χρησιμοποιοῦν ὅλα τά θεραπευτικά μέσα πού διαθέτει ἡ ἰατρική ἐπιστήμη, ἀφ’ ἑτέρου δέ νά μεταμορφώνουν τόν ψυχικό τους κόσμο μέ τήν βοήθεια τῆς θεολογίας τῆς Ἐκκλησίας.

Μέ ἀφορμή αὐτό τό γεγονός ἔγινε καί ἕνα σημαντικό Συνέδριο στήν Τιμισοάρα τῆς Ρουμανίας, στό ὁποῖο συζήτησαν ἀπό κοινοῦ οἱ ψυχολόγοι καί ψυχοθεραπευτές μέ τούς θεολόγους θέματα ψυχοθεραπείας, μέ βάση τό βιβλίο μου πού μεταφράσθηκε στήν ρουμανική γλώσσα πρίν ἀπό πολλά χρόνια. Ἤμουν μεταξύ τῶν εἰσηγητῶν καί διεπίστωσα τήν μεγάλη σημασία του. Ἦταν ὄντως ἐκπληκτικό, ὅπως φαίνεται ἀπό τήν θεματολογία του. Παραθέτω μερικές ἀπό τίς εἰσηγήσεις, πού δείχνουν τήν σχέση μεταξύ τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας μέ τήν σύγχρονη ψυχολογιά καί ψυχοθεραπεία.

Adrian Opre, καθηγητής ψυχολογίας Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου: «Προφυλακτικές καί θεραπευτικές δυνατότητες τῶν χριστιανικῶν ὀρθόδοξων πρακτικῶν-κανόνων», Pavel Chirila, καθηγητής Ἰατρικῆς Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου: «Ἡ βιοηθική τῆς ὀρθοδόξου ψυχοθεραπευτικῆς πράξης, Olympia Pop, δρ. Ψυχιατρικῆς: «Στήν διεπαφή μεταξύ ψυχιατρικῆς καί Ὀρθοδοξίας», Simona Ciobanu, δρ. Ψυχολογίας: «Σύγχρονη Ψυχολογία καί Ὀρθόδοξη Ψυχολογία ἐπιστῆμες βασιζόμενες σέ τεκμήρια», Virgil Vlaescu, Βιοφυσικό-δρ. Θεολογίας: «Συμβολές σέ μιά κατανόηση τῆς Ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας βάσει τῶν Θετικῶν ἐπιστημῶν», Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ἱερόθεος: «Θεολογία, ψυχολογία καί νευροεπιστήμη», –Μοναχή Σιλουανή: «Εἶναι δυνατόν νά ἐφαρμόσουμε στήν ἐποχή μας τήν θεραπεία τῶν Ἁγίων;».

Τό δεύτερο παράδειγμα ἀφορᾶ μιά ἐφηρμοσμένη ὀρθόδοξη ψυχοθεραπεία σέ προσωπικό ἐπίπεδο. Πρόκειται γιά ἕνα παιδί πού προσβλήθηκε ἀπό καρκίνο σέ ἡλικία 13 ἐτῶν καί τελικά πέθανε σέ ἡλικία 18 ἐτῶν. Ἦταν ἕνα ζωηρό παιδί μέ ὄνειρα γιά τήν ζωή, μέ ἔντονη κοινωνική δραστηριότητα, τό ὁποῖο ὅμως κατά τήν διάρκεια τῆς ἀντιμετώπισης τοῦ καρκίνου βοηθήθηκε ἀπό τήν μάνα του καί χρησιμοποίησε τήν νηπτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας.  

Τήν ὅλη περιπέτεια τῆς ἀσθενείας περιγράφει ἡ μάνα του σέ βιβλίο πού κυκλοφορεῖ μέ τόν τίτλο «ὑπόσχεση». Πρόκειται γιά ὑπόσχεση πού δόθηκε ἀνάμεσα σέ αὐτήν καί τόν γιό της, ὥστε νά καταγραφῆ ἡ ἐμπειρία πού ἔζησε μέ τόν καρκίνο. Ἐπιτρέψτε μου νά κάνω μιά ἀναφορά σέ αὐτό τό σημαντικό γεγονός καί τό ἐκπληκτικό βιβλίο. Ἐπειδή εἶστε νοσηλευτές καί ἀσχολεῖσθε καθημερινά μέ τόν πόνο, νομίζω ὅτι θά τό ἐκτιμήσετε. Ὅπως γράφει ἡ μάνα «ἀπό ὅσα συζητούσαμε, ἤθελε κυρίως νά ἀναφερθῆ στίς ἐκπληκτικές ἀλλαγές πού συντελοῦνται μέσα του».

Ὅταν τό παιδί ἀρρώστησε στήν ἡλικία τῶν 13 ἐτῶν ἄρχισε μιά συναρπαστική περιπέτεια. Ἀπό τήν μιά μεριά ἔπρεπε νά ἀντιμετωπισθῆ ἡ ἀσθένεια, χρησιμοποιώντας ὅλες τίς μεθόδους, ἰατρικές θεραπεῖες, ἐναλλακτικές θεραπεῖες, ψυχολογικές, διαλογισμός, ἀπό τήν ἄλλη μεριά ἔπρεπε νά ἀντιμετωπισθῆ ὁ ψυχικός πόνος καί τῶν δύο, ἀλλά κυρίως τό πρόβλημα τοῦ θανάτου πού ἐμφανίσθηκε μπροστά τους.
Τό παιδί «ἦταν πανέξυπνο, ἐρευνητικό μυαλό, ἔψαχνε γιά τά πάντα καί διψοῦσε γιά τή γνώση». Ἡ μάνα «γαλουχήθηκε μέ τό ὅραμα ν’ ἀλλάξει τόν κόσμο. Ἡ γενιά τοῦ Πολυτεχνείου, οἱ τελευταῖοι μαρξιστές, πίστεψαν σ’ αὐτό τό δόγμα». «Μέ τήν ἔπαρση τῆς ἀριστερῆς ἰδεολογίας κάποτε, ἦταν φουσκωμένη μέ ὁράματα, ἰδέες, λύσεις».

Καί ὅταν ἦλθε ὁ καρκίνος, ἐμφανίσθηκε καί μιά ἄλλη πραγματικότητα. Τό ἐρώτημα τοῦ παιδιοῦ στήν μάνα ἦταν ἀδυσώπητο: «Τί γίνεται μετά τό θάνατο; ὅλα τέλος;». Καί ἡ μάνα του αἰσθάνθηκε νά σπάζουν τά μούτρα της «ὅταν κατάλαβε τό ἀτελές τοῦ συστήματος τοῦ κόσμου». Καί διηγεῖται: «Πῶς νά τόν ἱκανοποιήσω μέ ἀπαντήσεις ρηχές μέσα ἀπό τήν σφαίρα τῆς λογικῆς καί τόν κόσμο τοῦ ὀρθολογισμοῦ; Ἄθελά μου, ἐντελῶς μηχανιστικά ἀπό τή δική μου πλευρά, τοῦ ἔστρεψα τήν προσοχή στήν προσευχή. Ἔτσι, ὅπως θά ἔκανε ἡ μάνα μου. Προσευχή γιά νά τιθασεύσει τόν ἀβάσταχτο πόνο. Καί τότε ὁ πόνος ἄρχισε νά δουλεύει θεραπευτικά γιά τήν ψυχή τοῦ Βανή, ἐνῶ ἐμένα ἀπειλοῦσε νά μέ συνθλίψει. Ὁ πόνος, ἄν δέν σέ καταστρέψει, θά σέ ἀναστήσει».

Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει πολλές θεραπευτικές δυνατότητες πού παραμένουν ἄγνωστες ἤ ἀναξιοποίητες ... κάνει τόν ἄνθρωπο νά ἀντιμετωπίζη σωστά ὅλα τά προβλήματά του καί νά ὑπερβαίνη καί αὐτόν τόν θάνατο.

Ἡ ὅλη περιπέτεια τῆς ἀσθένειας ἦταν συγκλονιστική. Ἡ ἴδια διηγεῖται:
«Ἡ "ἐμπειρία" τοῦ καρκίνου πού ζήσαμε, δέν ἦταν ἁπλά μιά "κατάσταση" στή ζωή μας. Ἦταν ἡ ἴδια ἡ ζωή στήν ὁριακή της πλευρά μέ τό θάνατο. Ἀπό τίς πρῶτες μέρες τό ἴδιο τό παιδί μου κοιτάζει κατάματα τό ἐνδεχόμενο τοῦ θανάτου του καί ρωτάει: "τί γίνεται μετά τό θάνατο; Ὅλα τέλος;" Ἀπό ἐκεῖ καί πέρα ἀρχίζει μία ἀναζήτηση στά τρίσβαθα τοῦ εἶναι μας. Ἡ ἐρώτηση ἦταν τέτοια πού σχετιζότανε οὐσιαστικά μέ τό σκοπό τῆς ὕπαρξής μας.

Ἤδη τό νόημα τῆς ὕπαρξης γιά μένα εἶχε θρυμματιστεῖ. Μέ τό χρόνο, διαπίστωσα ὅτι ἡ ἐπιστήμη, ἡ ἰατρική, ὅπως καί τά διάφορα ψυχοθεραπευτικά καί φιλοσοφικά ρεύματα, ἀδυνατοῦν νά δώσουν ἱκανοποιητικές ἀπαντήσεις σέ ὁριακά ζητήματα τῆς ζωῆς καί τοῦ θανάτου. Μοῦ πῆρε πολύ χρόνο ἐπίσης νά διαπιστώσω ὅτι, ὅσο καί ἄν πασχίζουν ἡ ἐπιστημονική ἔρευνα, ἡ ἐξέλιξη τῆς ἰατρικῆς, ἡ ἀνάπτυξη τῆς τεχνολογίας καί ἡ παρουσία ἀναρίθμητων ψυχοθεραπευτικῶν συστημάτων, ἀδυνατοῦν νά διαχειριστοῦν καί νά ἀπαντήσουν σέ ζητήματα πού ἅπτονται τῆς ἠθικῆς, τῆς ἐλεύθερης βούλησης καί τοῦ πόνου στή ζωή τοῦ ἀνθρώπου».

Ἡ μάνα ἀγαποῦσε μυστικά καί αἰσθητά, ὠθοῦσε τό παιδί της στήν προσευχή. Καί ἐκεῖνο ἀνταποκρινόταν μέ θαυμαστό τρόπο. Προσευχόταν, ἀναζητοῦσε τήν ἡσυχία. «Ἀνακάλυπτε τόν ἑαυτό του. Προχωροῦσε στήν αὐτογνωσία. Καθόριζε τήν ψυχή του, σέ σχέση μέ τούς ἄλλους ἀνθρώπους γύρω του. Ἀπελευθερωνόταν ἀπό μικρόψυχους κλυδωνισμούς καί ἐξαρτήσεις. Προσπαθοῦσε ν’ ἀντέξει τόν ἑαυτό του, νά τόν κυριαρχήσει. Φαινόταν στόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἀντιμετώπιζε τούς ἀπανωτούς πόνους καί τίς δυσοίωνες διαγνώσεις. Πάσχιζε νά ἐλευθερωθεῖ».

«Ἡ στάση του ἀπέναντι στό καρκίνο ἦταν ἡρωική. Πάλη ἄνιση, ἀγώνας μέχρι τό τέλος, ἀγόγγυστος καί ΥΠΟΜΟΝΗ-ΥΠΟΜΟΝΗ-ΥΠΟΜΟΝΗ. Ἡ ὑπομονή του δέν εἶχε κανένα στοιχεῖο ἠττοπάθειας ἤ παραίτησης. Ἦταν σκληρή ἀποδοχή τῆς πραγματικότητας. Ἡ ὑπομονή του, τοῦ ἔδωσε χρόνο καί γαλήνη νά στραφῆ στό πνεῦμα του. Ἀνακάλυψε τήν προσευχή, σιωπηλά. Αὐτή τόν ἀπογείωσε. Τόν ἔκανε νά ξεπεράσει τόν ἑαυτό του, νά βγεῖ ἔξω ἀπό τόν ἑαυτό του. Μεταμόρφωσε τόν χαρακτήρα του, τήν ἐγωπάθειά του. Τόν ὁδήγησε ν’ ἀγαπήσει δυνατά. Ἔφυγε σάν ἀετός, ἐλεύθερος!».
Κατά τήν διάρκεια τῆς ἀσθένειας τοῦ καρκίνου ἀνακαλύφθηκε ἕνας ἄλλος κόσμος, μυστικός, πνευματικός. Γράφει ἡ μάνα:

Ἄν ἡ νηπτική παράδοση τῆς Ἐκκλησίας βοηθᾶ κάθε ἄνθρωπο, εἴτε εἶναι ἄρρωστος εἴτε ὄχι, πολύ περισσότερο βοηθᾶ τόν ἄνθρωπο πού πάσχει ἀπό καρκίνο.

«Ὁ Μίνως (Βανῆς) εἶχε μάθει τούς νόμους τῆς σιωπῆς, τήν εὐεργετική θεραπεία τῆς ἡσυχίας. Ἤξερε πότε ν’ ἀποσυρθεῖ, πότε νά ἐπικοινωνήσει. Αὐτός καί ἡ μάνα του μιλοῦσαν καί μέ τά βλέμματα. Ἐκείνη διάβαζε τά μάτια του. Γνώριζε τί συντελοῦνταν μέσα του. Δέν τῆς ἐπιτρεπόταν νά παραβιάσει τήν ἡσυχία του. Ἤξερε πότε θά τοῦ πιάσει τήν παλάμη νά προσευχηθοῦν μαζί. Ἐκείνη τήν ἱερή στιγμή, ὁ Μίνως (Βανῆς) δέν δυσανασχετοῦσε. Ἀντίθετα, τό περίμενε. Ἤξερε πότε νά τόν ἀφήσει μόνο, στήν ἐντελῶς προσωπική του "κοινωνία" μέ τό Θεό. Ἱερές στιγμές μέ ἰδιαίτερο μυστικό, ἐκστατικό νόημα. Μετά τόν παρακολουθοῦσε νά βγαίνει μέσα ἀπό μιά ἄλλου χαρακτήρα καί πέραν τῆς αἰσθητῆς φύσεως κατάσταση, μέ νοῦ καθαρό σάν κρύσταλλο, ἑνωμένο μέ τήν καρδιά. Ἀπαλλαγμένο ἀπό τίς ἀπαιτήσεις αὐτοῦ τοῦ κόσμου, ἀποδεσμευμένο ἀπό τή φαντασία καί τή γνώση. Ἀπελευθερωμένο ἀπό τά δεσμά αὐτῆς τῆς ζωῆς καί τά ζητήματα πού μᾶς καῖνε. Ὁ νοῦς ὁλοφάνερα εἶχε συναντήσει κάτι ἀνώτερο, εἶχε συνδεθεῖ μέ τήν ἀληθινή γνώση. Τήν τέλεια γνώση. Γι’ αὐτό παρέμενε ἀτάραχος, σίγουρος, γαλήνιος, χωρίς καθημερινούς συλλογισμούς, χωρίς τό φόβο τοῦ θανάτου. Ἡ μάνα του τόν ἔβλεπε μέ θαυμασμό γιά τή δύναμη ψυχῆς πού ἐξέπεμπε, γιά τόν τρόπο μέ τόν ὁποῖο τῆς μιλοῦσε, γιά μιά ἐνέργεια ἐσωτερική, ἄλλου βεληνεκοῦς, ἀκατανόητη».

Ἡ οἰκογένεια χρησιμοποιώντας τίς δυνατότητες πού δίνει ἡ ἰατρική ἐπιστήμη, ἀλλά καί οἱ ἐναλλακτικές θεραπεῖες ἔδωσε τήν δυνατότητα νά γίνουν διάφορες ἐσωτερικές διεργασίες. Γράφει:
«Ὄντως ὅμως ἀπαλλαγμένος ἀπό τίς φρικτές σωματικές ὀδύνες, ὁ νοῦς του παρέμενε εἰρηνικός καί ἔψαχνε προσευχόμενος. Δέν ἱκανοποιοῦνταν ἀπό τίς λογικές ἀπαντήσεις καί τόν παρακολουθοῦσα νά ἀποζητᾶ τήν ἡσυχία πολλές φορές καί μετά νά ἐπιστρέφει στή φυσιολογική ζωή ἤρεμος, δημιουργικός, δυνατός. Συγκεντρωνότανε σίγουρα σέ μιά προσωπική ἐνδοσκόπηση καί πήγαινε παραπέρα. Ἀκολουθοῦσε μέ καθαρή καρδιά πνευματικά μονοπάτια, ἀναζητώντας τήν πηγή πού θά τοῦ πρόσφερε τήν ἀληθινή γνώση. Ὁ Βανῆς ἀνέπτυξε μιά ἐκπληκτική ἐσωτερική διαύγεια καί πρέπει νά ἄρχισε μέσα του μιά σπάνια ἐσωτερική διεργασία. Εἶχε μιά καθαρή συνειδητότητα γιά τήν ἀσθένειά του, τόν κόσμο, ὅσα συνέβαιναν γύρω του, γιά τό Θεό. Ἔδειχνε ἀκλόνητος ἀπό τίς ὑποτροπές καί τά βάσανά του. Ὁ νοῦς του ἦταν καθαρός, ὑγιής, χωρίς ἀλλοιώσεις μέ ἀπωθημένες ἐπιθυμίες ἤ ἄλυτα προβλήματα. Ἀπαλλαγμένος ἀπό τίς δυσκολίες καί πάνω ἀπ’ ὅλα ἀπό τό φόβο. Τό σῶμα του ἦταν ἄρρωστο ὁ νοῦς του ὅμως καί ἡ καρδιά του δέν ἀρρώστησαν. Τήν ἀλλαγή του αὐτή δέν τήν ὁμολογοῦσε οὔτε εἶχε φαίνεται τήν ἀνάγκη νά τήν συζητάει. Τίς σκέψεις του ὅμως τίς ἔγραφε. Καί βέβαια μόνο μιά μάνα μπορεῖ νά αἰσθανθεῖ καί νά καταλάβει ὅτι κάτι διαφορετικό συμβαίνει στό παιδί της».

Μετά τήν περιπέτεια αὐτή ἡ μάνα κατάλαβε τήν ἀξία τοῦ πόνου, ὅταν ὁδηγῆται ὁ ἄνθρωπος στήν νοερά προσευχή. «Οἱ ἄνθρωποι, οἱ ἀσθενεῖς οἱ πολύ πονεμένοι, πού καταφέρνουν καί ἐπιτυγχάνουν, μέσω τῆς νοερᾶς προσευχῆς, αὐτήν τήν ἕνωση, μεταμορφώνονται σ’ ἄλλου εἴδους ἀνθρώπων. Ἀλλά αὐτό γίνεται μέσα ἀπό τόν πολύ πόνο. Μόνο ὁ ἀβάσταχτος, ὁ βαθύς πόνος φέρνει τήν ἀναγέννηση, τό νέο ἄνθρωπο».

Ἡ μάνα αὐτή καί μετά τόν θάνατο τοῦ παιδιοῦ της ἀνακάλυψε «τή δυνατότητα θεραπείας τοῦ νοῦ πού εἶναι δυνατόν νά ἐπιτευχθεῖ, μόνον ὅταν ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου "ἀποκαλυφθεῖ"». Αὐτό γίνεται μέ τήν «ἀδιάλειπτη μνήμη τοῦ Θεοῦ», ὅταν ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου «εἶναι συνδεδεμένος μέσω τῆς νοερᾶς προσευχῆς μέ τό Θεό, ὅπως λένε οἱ νηπτικοί πατέρες τοῦ Χριστιανισμοῦ». Ἔμαθε «ὅτι τό βασικό πρόβλημα στήν ζωή μας εἶναι ἡ ἀσθένεια τοῦ νοῦ»· ὅτι ἡ ψυχή τοῦ ἀνθρώπου ἐκτός ἀπό τήν λογική ἐνέργεια ἔχει καί τήν νοερά ἐνέργεια καί ὅτι καλλιεργοῦμε «ἔντονα τή λογική» καί ἀναπτύσσουμε «ὑπερβολική δράση» καί ὅτι «ἔχουμε παραμελήσει τήν ἄλλη ἐνέργεια τῆς ψυχῆς, τό νοῦ, πού εἶναι τό κέντρο ὕπαρξης τοῦ ἀνθρώπου». Γνώρισε «τή θεραπευτική ἀγωγή πού ἔχει ὁ Χριστιανισμός καί ἰδιαίτερα ἡ Ὀρθόδοξη Διδασκαλία καί παράδοση τῶν νηπτικῶν πατέρων τῆς πίστης μας, κάτι πού σήμερα ἔχει χαθεῖ», «τό θεραπευτικό χαρακτήρα καί τή σωτηριολογική σημασία πού ἔχει ἡ Χριστιανική πίστη, πού εἶναι ἀποκεκαλυμμένη πίστη», ὅτι ἐκτός ἀπό τούς φυσικούς νόμους «πού προάγουν τό φυσικό ὑλικό κόσμο καί πού ἀποδεικνύονται συνεχῶς ἀνεπαρκεῖς νά ἐπιλύσουν λεπτότερα θέματα, ὅπως προανέφερα, ἠθικῆς, ζωῆς, θανάτου», «πρέπει νά ὑπάρχουν καί πνευματικοί νόμοι πού λειτουργοῦν καί ρυθμίζουν τήν ὑλική μέ τήν πνευματική μας ὑπόσταση».

Ἡ διδασκαλία καί ὁ λόγος τῆς χριστιανικῆς πίστης σάν θεραπευτικῆς ἀγωγῆς πού διατυπώνετε μέσα ἀπό τό ἔργο σας μ’ ἔσωσαν πνευματικά καί ψυχικά, τά μετέδωσα καρδιακά στό ἄρρωστο παιδί μου κι αὐτό μέ τήν σειρά του μοῦ τό ἀνταπέδωσε στήν πράξη.

Τό σημαντικό εἶναι ὅτι τό παιδί εἶχε ἕναν ἤρεμο θάνατο, ἀλλά τό σημαντικότερο εἶναι ὅτι ἡ ἴδια ἡ μάνα μετέτρεψε τόν πόνο της σέ ἐλευθερία, ἀγάπη καί δημιουργικότητα, ὅπως τό παρουσιάζει ἐκπληκτικά.

Ὅταν ἀποκάλεσα τήν μάνα αὐτή ἡρωίδα ἐκείνη μοῦ ἀπάντησε: «Δέν αἰσθάνομαι ἡρωίδα γιά τόν ἀγώνα πού δώσαμε σάν οἰκογένεια καί πού τόσες ἄλλες οἰκογένειες δίνουν. Ὅμως, ἡ διδασκαλία καί ὁ λόγος τῆς χριστιανικῆς πίστης σάν θεραπευτικῆς ἀγωγῆς πού διατυπώνετε μέσα ἀπό τό ἔργο σας μ’ ἔσωσαν πνευματικά καί ψυχικά, τά μετέδωσα καρδιακά στό ἄρρωστο παιδί μου κι αὐτό μέ τήν σειρά του μοῦ τό ἀνταπέδωσε στήν πράξη. Διδάχθηκα πολλά κι ἀπό τούς δυό σας» (Γράμμα 29 Ἰουλίου 2013).

Ἀγαπητοί μου,
Πολλοί ἄνθρωποι σήμερα, ἀκόμη καί Κληρικοί πού ζοῦν στήν Ἐκκλησία, ἔχουν μιά κακή ἀντίληψη γιά τήν Ἐκκλησία. Ἄλλοι τήν ἐκλαμβάνουν ὡς μιά Θρησκεία πού ἱκανοποιεῖ τά θρησκευτικά συναισθήματα τῶν ἀνθρώπων, ἄλλοι τήν θεωροῦν ὡς ἕνα ἰδεολογικό σύστημα πού ἀντιτάσσεται σέ ἄλλα ἰδεολογικά συστήματα, ἄλλοι ὡς μιά κοινωνική ὀργάνωση πού ἀσχολεῖται μόνον γιά τήν ἀντιμετώπιση διαφόρων κοινωνικῶν ἀναγκῶν. Ὅμως, ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία ἔχει πολλές θεραπευτικές δυνατότητες πού παραμένουν ἄγνωστες ἤ ἀναξιοποίητες, κυρίως δίνει νόημα στήν ζωή τῶν ἀνθρώπων, θεραπεύει τόν ἐσωτερικό κόσμο τοῦ ἀνθρώπου, καί κάνει τόν ἄνθρωπο νά ἀντιμετωπίζη σωστά ὅλα τά προβλήματά του καί νά ὑπερβαίνη καί αὐτόν τόν θάνατο. Τόν θάνατο ἤ μπορεῖ νά τόν ἀγνοήση κανείς ἤ νά βρεθῆ κάτω ἀπό τήν ἀσφυκτική πίεσή του ἤ νά τόν ὑπερβῆ, νά νικήση τόν φόβο πού προξενεῖ. Ἡ Ἐκκλησία ἀποβλέπει σέ αὐτό τό τελευταῖο, στήν ὑπέρβαση τοῦ φόβου τοῦ θανάτου καί αὐτοῦ τοῦ ἰδίου τοῦ θανάτου, ἀρκεῖ νά βρεθοῦν οἱ κατάλληλοι ἄνθρωποι νά κάνουν αὐτό τό ἔργο.
Εὐχαριστῶ γιά τήν προσοχή σας.–