Skip to main content

Γεωργίου Μπαμπινιώτη: Ἀκούσματα τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος

(Δημοσιεύθηκε στήν Ἐφημερίδα «Τό Βῆμα», 4-5-2014).

Ἀρκετές φράσεις μέ διευρυμένη μεταφορική χρήση σώζονται στή σημερινή Ἑλληνική, προερχόμενες ἀπό τά Εὐαγγέλια καί τούς ὕμνους τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος. Ἡ παρακολούθηση τῶν ἀκολουθιῶν τῶν Παθῶν στίς ἐκκλησίες ἀπό μεγάλο ἀριθμό πιστῶν, ἡ ὑποβλητική ἀτμόσφαιρα, μέ δυνατά ἀφηγηματικά κείμενα τῶν Εὐαγγελίων καί μέ μιά πραγματικά ὑψηλή ποίηση πού εἶναι ἡ ὑμνολογία τῆς Μ. Ἑβδομάδος, ἔχουν ὁδηγήσει στό νά ἐντυπωθοῦν στή μνήμη καί νά περάσουν στήν καθημερινή γλώσσα πολλές χαρακτηριστικές φράσεις ἀπό τά ἀκούσματα τῆς Μ. Ἑβδομάδος. Δίνω ἕνα μικρό δεῖγμα ἀπό αὐτές, παραθέτοντας καί τά ἑρμηνεύματα ἀπό τό Λεξικό μου.

Ἀπό τά εὐαγγελικά κείμενα καί τά τροπάρια τῆς Μ. Δευτέρας χρησιμοποιοῦμε σήμερα τίς φράσεις: «τά τοῦ Καίσαρος τῷ Καίσαρι» (Ματθ. 22, 21) γιά τήν ἀνάγκη νά ἀποδίδεται στόν καθένα αὐτό πού πρέπει, πού τοῦ ὀφείλεται ἢ πού τοῦ ἁρμόζει· «πρός τό θεαθῆναι» (Ματθ. 23, 5), μόνο γιά ἐπίδειξη, γιά τά μάτια τοῦ κόσμου· «διυλίζει τόν κώνωπα καί καταπίνει τήν κάμηλον» (Ματθ. 23, 24) γιά τούς ὑποκριτές πού ἐπικρίνουν τά ἀσήμαντα σφάλματα καί συγχωροῦν ἢ παραβλέπουν βαρύτατα ἁμαρτήματα.

Ἀπό τή Μ. Τρίτη: «αἱ μωραί παρθένοι» (Ματθ. 25, 2) γιά μή προνοητικούς ἀνθρώπους, πού εἶναι ἀπροετοίμαστοι νά ἀντιμετωπίσουν κάτι σημαντικό.

Ἀπό τή Μ. Τετάρτη: «ὡς πρόβατο ἐπί σφαγήν» (τροπάριο πού παραπέμπει στήν Π.Δ., (Ἠσαΐας 53, 7) γιά κάποιον πού ὁδηγεῖται (ἀπό ἄλλους) σέ βέβαιη καταστροφή χωρίς νά τό γνωρίζει ἢ νά τό καταλαβαίνει ἢ χωρίς νά διαµαρτύρεται.

Ἀπό τή Μ. Τετάρτη: «τό μέν πνεῦμα πρόθυμον, ἡ δέ σάρξ ἀσθενής» (Ματθ. 26, 41) γιά ἄνθρωπο πού ἔχει τή θέληση νά πράξει κάτι, ἀλλά ἐµποδίζεται (κυρίως ἀπό σωµατική ἀδυναµία)· γενικότερα, γιά κάποιον πού θέλει, ἀλλά δέν µπορεῖ.

Τά περισσότερα εἶναι ἀπό τή Μ. Πέμπτη: «διαρρηγνύω τά ἱμάτιά μου» (Ματθ. 26, 65) (σχίζω τά ροῦχα μου), διαμαρτύρομαι ἔντονα, ὑποστηρίζοντας τήν ἀθωότητα ἢ τό δίκιο μου (συχνά μέ εἰρωνική σημασία)· «μετά φανῶν καί λαμπάδων» (Ἰω. 18, 3), σέ πανηγυρική ἀτµόσφαιρα· «ἆρον, ἆρον» (Ἰώ. 19, 15), ἀμέσως, γρήγορα, βιαστικά· «μνήσθητί μου, Κύριε» (Λουκ. 23, 42) γιά τήν ἔκφραση ἔκπληξης (πρβ καί τίς φράσεις «μέγας εἶ, Kύριε!» καί «ἔλα Xριστέ καί Παναγιά!»)· «ἀντί τοῦ μάννα, χολήν» (τροπάριο) γιά δήλωση ἀγνωμοσύνης πρός τόν εὐεργέτη· «νίπτω τάς χείρας μου» (ἀπό τήν πράξη τοῦ Ποντίου Πιλάτου, Mατθ. 27, 24) γιά τούς ἀνθρώπους πού ἀποποιοῦνται κάθε εὐθύνη, προτιμώντας νά μήν ἀναμειχθοῦν σέ ὑπόθεση στήν ὁποία θά μποροῦσαν νά παρέμβουν· «ἂς ὄψεται» (Ματθ. 27, 24) γιά κάποιον πού θεωρεῖται φταίχτης, ὑπαίτιος γιά δυσάρεστη κατάσταση· «κρανίου τόπος» (ἀπόδοση τοῦ ἑβραϊκοῦ τοπωνυμίου «Γολγοθᾶς», Ματθ. 27, 33) γιά τόπο ὅπου ἡ ζωή εἶναι δυσβάσταχτη ἢ γιά τόπο πού θυμίζει σεληνιακό τοπίο·«τετέλεσται» (Ἰω. 19, 30) γιά περιπτώσεις στίς ὁποῖες ἐπέρχεται τό ὁριστικό τέλος µιᾶς κατάστασης· «διά τόν φόβο τῶν Ἰουδαίων» (Ἰω. 7,13), ὅταν ἐνεργεῖ κανείς µέ συγκεκριµένο τρόπο, ἐπειδή ἐπαπειλεῖται κίνδυνος ἀπό γνωστά, ὑπονοούµενα ἀπό τόν ὁµιλητή πρόσωπα ἢ καταστάσεις· «καί ἔσται ἡ ἐσχάτη πλάνη χείρων τῆς πρώτης» (Ματθ. 27, 64), τό νά ξανακάνει κανείς λάθος ἢ τό νά ἐπαναλάβει προηγούμενο σφάλμα του εἶναι περισσότερο μειωτικό ἢ μπορεῖ νά ἔχει χειρότερες συνέπειες ἀπό τή διάπραξη ἑνός λάθους γιά πρώτη φορά.

Ἀπό τή Μ. Παρασκευή: «ψέλνω/ἀκούω τόν ἀναβαλλόμενο» (ἀπό τό τροπάριο «Σέ τόν ἀναβαλλόμενον φῶς ὡς ἱμάτιον» [Σύ πού φορᾶς τό φῶς ὡς ἱμάτιο• ἀναβάλλομαι = περιβάλλομαι, ντύνομαι]) γιά μακρά καί διαρκῆ ἐπίπληξη πού κάνω (ψάλλω...) ἢ δέχομαι (ἀκούω...) ἀπό κάποιον.

Ἐδῶ ἀξίζει νά παρατηρηθεῖ πώς ἄλλαξε στή λαϊκή χρήση ἡ ἀρχική ἔννοια τῆς φράσης καί ἀπό εὔσημη ἔγινε κακόσημη. Συγκεκριμένα, ἡ μακρά διάρκεια τοῦ ὅλου ὕμνου, πού ψάλλεται ὅση ὥρα διαρκεῖ ἡ Aποκαθήλωση καί πού ἀρχίζει μέ τή φράση αὐτή, ἔδωσε λαβή στή μεταφορική χρήση τῆς φράσης μέ τελείως διαφορετικό περιεχόμενο. Tο ἴδιο συμβαίνει καί μέ τή φράση «ψάλλω σέ κάποιον τόν Ἑξάψαλμο», πού πάλι ἡ μακρά διάρκεια ἀνάγνωσης ἕξι ὁλόκληρων ψαλμῶν κατά τόν ὄρθρο ἔγινε ἀφορμή νά χρησιμοποιηθεῖ ἡ φράση μεταφορικά γιά τήν ἐπιτίμηση κάποιου μέ λεκτική ἐπίθεση πού κρατάει πολλή ὥρα!

Ἀπό τό Μ. Σάββατο: «ἀνάστα, ὁ Θεός - Κύριος» (τροπάριο ἀπό τήν «πρώτη ἀνάσταση», μετά τό ἀποστολικό ἀνάγνωσμα) δηλώνει κατάσταση ἔντονου θορύβου, σύγχυση, ἀναστάτωση, ἀνακατωσούρα· «ὁ ἀποθανών δεδικαίωται» (ἀποστολικό ἀνάγνωσμα, Ρωμ. 6, 7), αὐτός πού ἔχει πεθάνει δέν κρίνεται πιά (ἂν ἦταν καλός ἢ ὄχι, ἂν ἔπραξε σωστά ἢ ὄχι κλπ.) ἀλλά θεωρεῖται δικαιωμένος.

Ἀπό τήν Κυριακή τοῦ Πάσχα: «χαρᾶς εὐαγγέλια» (ἀναστάσιμο τροπάριο), γιά ἐξαιρετικά εὐχάριστη εἴδηση, γιά µήνυµα πού προκαλεῖ εὐτυχία ἢ μεγάλη ἱκανοποίηση· «νηστεύσαντες καί μή νηστεύσαντες» (Ἰωάννης Χρυσόστομος), γιά νά δηλωθεῖ ὅτι ὅλοι καλοῦνται νά συμμετάσχουν σέ κάτι (καλό), εἴτε τό ἀξίζουν εἴτε ὄχι· «βάλλω τόν δάκτυλο εἰς τόν τύπον τῶν ἥλων» (Ἰω. 20, 25), καταπιάνομαι μέ θέμα πού ἐνοχλεῖ, πού μαρτυρεῖ μιά δυσάρεστη ἤ ὀδυνηρή κατάσταση.

Τέτοιες ἐκκλησιαστικές φράσεις, μέ μεταφορική καί διευρυμένη (ἐνίοτε καί παρηλλαγμένη) σημασία, ἐμπλούτισαν τή γλώσσα μας προσδίδοντας κύρος, ἀλλά καί ἐκφραστικότητα στόν λόγο.

  • Προβολές: 2776