Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ἕνας Ὀρθόδοξος φωτιστής καί ὄχι δυτικός Διαφωτιστής

τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἀπομαγνητοφωνημένη ὁμιλία στήν Λιτανεία τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ, στήν κεντρική πλατεία στό Θέρμο.

Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας κ. Κοσμᾶ καί ἀγαπητέ ἐν Χριστῷ ἀδελφέ, Σεβασμιώτατε Μητροπολίτα Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως κ. Ἱερεμία, τίμιο πρεσβυτέριο, Χριστοῦ διακονία, ἐντιμότατοι ἄρχοντες, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί. Γνωρίζουμε ὅτι ἡ σημερινή ἡμέρα εἶναι πάρα πολύ σημαντική γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί γιά τόν τόπο αὐτόν. Εἶναι ἡ ἡμέρα κατά τήν ὁποία μαρτύρησε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός τό 1779, σέ δύσκολη πραγματικά ἐποχή. Συγχρόνως ἡ τοπική κοινωνία, ὁ Δῆμος τοῦ Θέρμου, ἀλλά καί ὅλη ἡ Ἐκκλησία ἐφέτος ἐνθυμεῖται καί τά τριακόσια χρόνια ἀπό τήν γέννηση τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τό 1714, ἐδῶ στήν εὐλογημένη αὐτή περιοχή. Ἄρα εἶναι πολύ σημαντική αὐτή ἡ ἡμέρα γιά τήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καί ἰδιαίτερα γιά τόν τόπον αὐτόν, γιατί ἀνέδειξε τόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό.  Καί ἐμεῖς προσκεκλημένοι μαζί μέ τόν Σεβ. Μητροπολίτη Γόρτυνος καί Μεγαλοπόλεως κ. Ἱερεμία τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου σας, ἤλθαμε καί πανηγυρίσαμε χθές καί σήμερα τήν μεγάλη αὐτή φυσιογνωμία τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ.

Μελετώντας τήν ζωή τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ βλέπουμε ὅτι ἔζησε σέ μία περίοδο πολύ δύσκολη γιά τήν Ἐκκλησία καί γιά τό Γένος μας. Ὑπῆρχε σκλαβιά. Οἱ Ρωμηοί ἦταν σκλαβωμένοι στούς Τούρκους. Δέν ὑπῆρχε ἡ ἐξωτερική ἐλευθερία. Συγχρόνως ὑπῆρχε ἡ ἀπαιδευσία στό ἔθνος. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός δέν κλείσθηκε στόν ἑαυτό του, ἀλλά εἶπε ὅτι πρέπει ὁπωσδήποτε κάτι νά κάνη γιά νά γίνη ἡ ἀναγέννηση καί ἀνακαίνιση αὐτοῦ τοῦ τόπου καί νά προετοιμάση τήν ἐλευθερία τοῦ λαοῦ. Κι ἔτσι ἄρχισε τήν πνευματική ἀναγέννηση, τήν ἐκκλησιαστική ἀναγέννηση πρῶτα. Καί ἂν διαβάση κανείς τίς ὁμιλίες τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ θά δῆ αὐτό τό γεγονός, ὅτι ἀναφέρεται στήν ἐσωτερική ζωή τοῦ ἀνθρώπου, πῶς θά ἀποκτήση πραγματική ἀγάπη γιά τόν Θεό καί τόν ἄνθρωπο. Καί ἔπειτα ἀσχολήθηκε μέ τήν παιδεία καί ἵδρυσε σχολεῖα, ὅπως σᾶς εἶναι γνωστόν, ἀφοῦ ἔχετε ἀκούσει πολλές ὁμιλίες γιά τόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό τόσα χρόνια, τόσες δεκαετίες, ἀπό τήν θέση αὐτή.

Ὅμως νομίζω εἶναι πάρα πολύ σημαντικό νά δῆ κανείς τήν περίοδο πού ἔζησε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς. Τό λέω αὐτό γιατί, δυστυχῶς, ὑπάρχουν πολλοί ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι λένε ὅτι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἦταν ἐκπρόσωπος τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ στήν χώρα μας καί ὅτι δέν ἔκανε τίποτα ἄλλο παρά μετέφερε τά προϊόντα καί τίς ἐκφράσεις τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ. Ὅμως αὐτό δέν εἶναι ἀλήθεια.  Χρειάζεται νά δοῦμε μερικά ἱστορικά στοιχεῖα μέ ἁπλό τρόπο γιά νά διαπιστώσουμε αὐτή τή μεγάλη διαφορά, γιατί ἄλλο εἶναι ὁ δυτικός Διαφωτισμός καί εἶναι ἄλλο ὁ Ὀρθόδοξος φωτισμός, τόν ὁποῖον ἐξέφραζε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός. Εἶναι γνωστόν ὅτι τήν ἐποχή τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ, τόν 18ο αἰώνα, ἀναπτύχθηκαν δυό μεγάλα ρεύματα καί ἔγιναν δυό μεγάλες ἐπαναστάσεις καί στήν Δύση καί στό ρωμαίικο γένος.

Στήν Δύση εἶναι ὁ λεγόμενος δυτικός Διαφωτισμός τοῦ 18ου αἰῶνος, ὁ ὁποῖος ἀρνήθηκε τόν μεσαιωνικό σχολαστικισμό, πού στηριζόταν κυρίως στόν Πλάτωνα καί τόν Ἀριστοτέλη, ὁπότε ὁ σχολαστικισμός οὐσιαστικά εἶχε ἕνα ἄλλο κοσμοείδωλο, τό εἴδωλο τῆς μεταφυσικῆς. Οἱ διαφωτιστές δέν ἤθελαν νά δεχθοῦν τήν μεταφυσική καί προσπάθησαν νά καταρρίψουν αὐτόν τόν μύθο -πραγματικό μύθο τῆς μεταφυσικῆς- κι ἔτσι ἀναπτύχθηκε ὁ Διαφωτισμός. Νομίζω ὅτι ὁ Σχολαστικισμός τοῦ Μεσαίωνα στήν Δύση συνδεόταν περισσότερο μέ τόν Πλάτωνα καί τόν Ἀριστοτέλη, ἐνῶ ὁ Διαφωτισμός ὁ ὁποῖος δέχτηκε ἐπιδράσεις ἀπό τήν Ἀναγέννηση καί ἀπό τήν Μεταρρύθμιση στηριζόταν περισσότερο στήν προσωκρατική φιλοσοφία. Καί ἀπό ἔρευνες πού ἔκανα διεπίστωσα ὅτι στηριζόταν περισσότερο στούς σοφιστές καί ἰδιαιτέρως στήν ἐπικούρεια φιλοσοφία, ἡ ὁποία ἐπικρατεῖ καί σήμερα στόν εὐρωπαϊκό χῶρο.

Αὐτό τό ρεῦμα καί αὐτή ἡ ἐπανάσταση τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ εἶχε, πράγματι, πολλές ἐκφράσεις. Εἶναι ὁ ἀγγλικός ἐμπειρισμός μέ τόν Χιούμ καί τόν Τζόν Λόκ, ὁ ὁποῖος ὑποστήριζε ὅτι δέν ὑπάρχει τίποτα στή νόηση, ἂν δέν ὑπάρχη πρῶτα στήν αἴσθηση. Ἄλλη ἔκφραση εἶναι ὁ γαλλικός Διαφωτισμός μέ τήν γαλλική αἰσθησιοκρατία καί τόν γαλλικό ἐγκυκλοπαιδισμό, ὅπως ἐκφραζόταν ἀπό τόν Ζάν Ζάκ Ρουσσώ, ὁ ὁποῖος ἐκήρυττε τήν ἐπάνοδο στή φύση καί ὅταν ἔλεγε ἐπάνοδο στήν φύση δέν ἐννοοῦσε νά ἐπανέλθουμε στό φυσικό περιβάλλον, ἀλλά ἐννοοῦσε νά γκρεμισθῆ ἡ μεταφυσική καί νά ἐπανέλθουμε στόν φυσικό κόσμο. Ἐπίσης, ἐκπρόσωπος τοῦ γαλλικοῦ Διαφωτισμοῦ ἦταν ὁ Βολταῖρος. Ἄλλη ἔκφραση τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ ἦταν ὁ Ἰταλικός, ἀλλά ἦταν περισσότερο ἐναντίον τοῦ κλήρου, τότε στήν Ἰταλία καί συγκεκριμένα ἐναντίον τοῦ Πάπα. Καί τέλος ἄλλη ἔκφραση ἦταν αὐτή τοῦ Γερμανικοῦ ἰδεαλισμοῦ μέ τόν Βόλφ καί ἰδιαιτέρως τόν Κάντ.

Ὅλοι αὐτοί στηρίζονταν περισσότερο στήν λογικοκρατία, στήν αἰσθησιοκρατία καί βεβαίως στόν ἀνθρωποκεντρισμό. Καί εἶναι πάρα πολύ σημαντικό ὅτι αὐτό ἐπηρέασε τά πράγματα καί δημιουργήθηκαν ἄλλα ρεύματα στήν συνέχεια, ὅπως ὁ δεϊσμός, ὁ ἀγνωστικισμός καί ἡ ἀθεΐα. Αὐτή ἦταν μιά μεγάλη ἐπανάσταση πού ἔγινε στόν δυτικό χῶρο. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἔζησε καί μαρτύρησε κατά ἀπόκλιση λίγων ἐτῶν μέ τούς ἐκπροσώπους τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ, ἄρα ἔζησε τήν ἴδια περίοδο. Τήν ἴδια ἐκείνη ἐποχή μέσα στό ρωμαίϊκο ὑπόδουλο ἔθνος καί γένος ἀναπτυσσόταν ἕνα ἄλλο κίνημα, μιά ἄλλη ἐπανάσταση τοῦ Ὀρθοδόξου φωτισμοῦ μέ κέντρο τό Ἅγιον Ὅρος, ὅπου ἀναπτύχθηκε ἡ ἡσυχαστική παράδοση καί ἡ φιλοκαλική ζωή.

Εἶναι πάρα πολύ χαρακτηριστικό ὅτι ἕνας Οὐκρανός μοναχός ἐκείνη τήν περίοδο, ὁ ὅσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι, ἀντέδρασε στόν Διαφωτισμό καί κυρίως στόν γερμανικό ἰδεαλισμό, πού πέρασε στήν Ρωσία καί ὁ ἴδιος πῆγε στό Ἅγιον Ὅρος. Ἔμαθε τήν ἑλληνική γλώσσα, σπούδασε τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ καί ὅλους τούς φιλοκαλικούς Πατέρες, ἔζησε περίπου 20 χρόνια στό Ἅγιον Ὅρος, ἀκριβῶς ἐκείνη τήν περίοδο πού ἦταν ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός ἐκεῖ, κατ’ ἀρχάς μέν στήν Ἀθωνιάδα καί ἔπειτα στήν Μονή τοῦ ὁσίου Φιλοθέου, πιθανόν νά συνάντησε αὐτόν τόν μεγάλο ἀσκητή. Ὁ ὅσιος Παΐσιος Βελιτσκόφσκι ἀφοῦ γνώρισε αὐτόν τόν ὀρθόδοξο ἡσυχαστικό παραδοσιακό μοναχισμό, στήν συνέχεια τόν μετέφερε στά μέρη τῆς Ρωσίας, κυρίως στήν Μολδαβία, ὅπου κατηύθυνε καί καθοδηγοῦσε πάνω ἀπό χίλιους μοναχούς καί πάρα πολλούς λαϊκούς καί ἔφερε ἕνα κίνημα ἀναγέννησης στά Βαλκάνια καί ἰδιαιτέρως στόν Ρωσικό χῶρο.

Ἀρκεῖ νά σκεφθῆ κανείς ὅτι μαθηταί τοῦ ὁσίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκι ἵδρυσαν τήν Ἱερά Μονή Ὄπτινα τῆς Ρωσίας, στήν ὁποία μονή πήγαινε ὁ μεγάλος λογοτέχνης Ρῶσος Ντοστογιέφσκι, ὁ Νικολάι Γκόγκολ κ.ἄ. Καί ὅταν διαβάση κανείς τούς «ἀδελφούς Καραμαζώφ», θά διαπιστώση τότε στό πρόσωπο τοῦ ἀββᾶ Ζωσιμᾶ ὁ Ντοστογιέφσκι παρουσίαζε τόν ἅγιο Ἀμβρόσιο, τόν μαθητή τοῦ Ὁσίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκι. Ἔτσι ὁ ὅσιος Παΐσιος ἔκανε μιά μεγάλη ἐπανάσταση στήν Ρωσία, στά Βαλκάνια καί συνέχεια στήν Δύση.

Ἐκείνη ἀκριβῶς τήν περίοδο στό Ἅγιον Ὅρος ἀσκεῖται ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης, ὁ ὁποῖος μαζί μέ τόν ἅγιο Μακάριο ἐπίσκοπο Κορίνθου, τόν λεγόμενο Νοταρᾶ, καί μελετοῦν τήν ἡσυχαστική παράδοση. Καί αὐτή ἡ ἡσυχαστική παράδοση, ἡ λεγόμενη φιλοκαλική παράδοση ἐπηρέασε λογοτέχνες, ὅπως γιά παράδειγμα τόν Παπαδιαμάντη, τόν Ἀλέξανδρο Μωραϊτίδη καί ἄλλοι πολλοί λογοτέχνες ἔχουν ἐπηρεασθῆ ἀπό αὐτήν τή φιλοκαλική παράδοση καί ἀναγέννηση.

Τά εἶπα αὐτά, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, ὄχι γιά νά κάνω ἱστορία, ἀλλά ἀκριβῶς γιά νά προσδιορίσω αὐτό τό ὁποῖο εἶπα στήν ἀρχή, ὅτι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ζῆ αὐτήν τήν περίοδο στό Ἅγιον Ὅρος. Δέν γνωρίζει πολλά πράγματα γιά τόν δυτικό Διαφωτισμό, πιθανόν κάτι νά γνωρίζη ἀπό τόν Εὐγένιο Βούλγαρη, ὁ ὁποῖος ἐσπούδασε στήν Δύση, ἐμαθήτευσε στήν δυτική φιλοσοφία καί ἦταν δάσκαλος τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ἀλλά ἰδιαιτέρως ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἐξέφραζε αὐτό τό νηπτικό καί ἡσυχαστικό πνεῦμα τῆς Ὀρθοδόξου παραδόσεως. Μερικοί ἀπό τόν χῶρο μας, ἐπειδή ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἔδινε ἐντολή γιά νά κτίζουν σχολεῖα καί νά μάθουν τά παιδιά τήν ἑλληνική γλώσσα καί τήν ἑλληνική ἱστορία νομίζουν ὅτι εἶναι ἐκπρόσωπος τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ, εἶχε περάσει αὐτό τό διάστημα ὁ νεοελληνικός Διαφωτισμός μέ μετριοπαθῆ μορφή. Ὅμως κάνουν πολύ μεγάλο λάθος, γιατί ἂν διαβάση κανείς τίς διδαχές τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ θά διαπιστώση ὅτι γνωρίζει πάρα πολύ καλά αὐτό τό ρεῦμα τοῦ ὁσίου Παϊσίου Βελιτσκόφσκι, τό ρεῦμα τῆς ἡσυχαστικῆς παραδόσεως. Μέσα σέ αὐτήν τήν προοπτική ἵδρυε τά σχολεῖα.

Γιά παράδειγμα σέ μιά ὁμιλία του ὁ ἅγιος Κοσμᾶς συνιστᾶ στούς Χριστιανούς:
«Νά σπουδάζετε καί ἐσεῖς, ἀδελφοί μου, νά μανθάνετε γράμματα ὅσον ἠμπορεῖτε καί, ἂν δέν ἐμάθετε οἱ πατέρες, νά σπουδάζετε τά παιδιά σας, νά μανθάνουν τά ἑλληνικά, διατί καί ἡ Ἐκκλησία μας εἶναι εἰς τήν ἑλληνικήν καί ἂν δέν σπουδάξης εἰς τό ἑλληνικόν, ἀδελφέ μου, δέν ἠμπορεῖς νά καταλάβης ἐκεῖνα ὁποῦ ὁμολογᾶ ἡ Ἐκκλησία μας. Καλύτερα, ἀδελφέ μου, νά ἔχης σχολεῖον ἑλληνικόν, παρά νά ἔχης βρύσες καί ποτάμια. Καί ὡσάν τό μάθης τό παιδί σου τά γράμματα, ἀδελφέ μου, τότε λέγεται ἄνθρωπος, μά ἂν δέν τό μάθης τά γράμματα, εἶναι ὡσάν τό γουρουνόπουλον».

Ἐδῶ φαίνεται μέ ποιά προοπτική ὁ ἅγιος ἀνοίγει σχολεῖα, ὄχι ἁπλῶς γιά νά μάθουν τήν ἑλληνική γλώσσα, τήν ἑλληνική ἱστορία, ἀλλά γιατί τό σχολεῖο ἀνοίγει τίς ἐκκλησίες, τό σχολεῖο ἀνοίγει τά μοναστήρια.

Καί σέ μιά ἄλλη ὁμιλία του πάλι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ρώτησε τούς Χριστιανούς ἄν τοῦ δίνουν τά παιδιά τους, καί ἐκεῖνοι τοῦ εἶπαν: «Χάρισμά σου, ἅγιε τοῦ Θεοῦ». Καί τότε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς λέγει: «Καλά, παιδιά μου, μοῦ ἐχαρίσατε τά παιδιά σας, ἀμή νά ἰδοῦμεν ἔχετε σχολεῖο ὁπού νά διαβάζουν, νά μανθάνουν γράμματα τά παιδιά σας; -Δέν ἔχομε, ἅγιε τοῦ Θεοῦ». Καί ἀπαντᾶ ὁ ἅγιος: «Τέτοια παιδιά ἀγράμματα μοῦ ἐχαρίσατε; Τί τά θέλω; Χάρισμά σας. Παιδιά ὡσάν τά γουρουνόπουλα νά ἔχω δέν τό καταδέχομαι, διατί εἶμαι ὑπερήφανος. Χάρισμά σας. Ὡσάν θέλετε χαρίσετέ μου καί ἕνα σχολεῖον ἐδῶ εἰς τήν χώραν σας νά μανθάνουν τά παιδιά μας γράμματα, νά ἠξεύρουν ποῦ περιπατοῦνε καί τότε νάν τά εὔχωμαι νά ζήσουν, νά προκόψουν». Καί συνεχίζει: «Ἀμή δέν εἶναι καλά νά βάλετε ὅλοι σας νά κάμετε ἕνα ρεφενέ, νά βάλετε καί ἐπιτρόπους νάν τό κυβερνοῦν τό σχολεῖον, νά βάνουν διδάσκαλον νά μανθάνουν ὅλα τά παιδιά καί πλούσια καί φτωχά χωρίς νά πληρώνουν;». Καί στή συνέχεια προσδιορίζει ἀκριβέστατα τό σκοπό τῆς παιδείας καί τό σκοπό τῶν σχολείων. Γιατί τά σχολεῖα; «Ἀπό τό σχολεῖον μανθάνομεν τό κατά δύναμιν τί εἶναι Θεός, τί εἶναι Ἁγία Τριάς, τί εἶναι ἄγγελοι, ἀρχάγγελοι, τί εἶναι δαίμονες, τί εἶναι Παράδεισος, τί εἶναι Κόλασις, τί εἶναι ἁμαρτία, ἀρετή. Ἀπό τό σχολεῖον μανθάνομεν τί εἶναι Ἁγία Κοινωνία, τί εἶναι Βάπτισμα, τί εἶναι τό ἅγιον Εὐχέλαιον, ὁ τίμιος Γάμος, τί εἶναι ψυχή, τί εἶναι κορμί, τά πάντα ἀπό τό σχολεῖον τά μανθάνομεν, διατί χωρίς τό σχολεῖον περιπατοῦμεν εἰς τό σκότος. Καλύτερα νά ἔχης εἰς τήν χώραν σου σχολεῖον ἑλληνικόν παρά νά ἔχης βρύσες καί ποταμούς, διατί ἡ βρύσις ποτίζει τό σῶμα, τό δέ σχολεῖον ποτίζει τήν ψυχήν, τό σχολεῖον ἀνοίγει τές ἐκκλησίες, τό σχολεῖον ἀνοίγει τά μοναστήρια. Ἀνίσως καί δέν ἤτανε σχολεῖα, ποῦ ἤθελα ἐγώ νά μάθω νά σᾶς διδάσκω;». Καί καταλήγει: «Ἐγώ, Χριστιανοί μου, ἔφθειρα τήν ζωή μου εἰς τήν σπουδήν σαράντα πενῆντα χρόνους, ἐγώ ἐδιάβασα καί περί ἱερέων καί περί ἀσεβῶν, –προφανῶς ἐννοεῖ τόν δυτικό Διαφωτισμό– καί περί ἀθέων καί περί αἱρετικῶν, τά βάθη τῆς σοφίας ἐρεύνησα. Ὅλες οἱ πίστες εἶναι ψεύτικες, κάλπικες, ὅλες τοῦ Διαβόλου».

Φαίνεται σαφέστατα, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, ὅτι ὁ ἅγιος Κοσμᾶς πρότεινε τήν δημιουργία τῶν σχολείων καί πρότεινε τήν παιδεία, ὄχι ἁπλῶς γιατί ἦταν ἐπηρεασμένος ἀπό τόν δυτικό Διαφωτισμό, γιατί εἶναι σίγουρο ὅτι δέν ἦταν ὅλοι οἱ διαφωτιστές ἄθεοι, ἀλλά ἦταν ἀγνωστικιστές μερικοί, ἄλλοι ἦταν δεϊστές, μερικοί πίστευαν στόν Θεό, ἀλλά ὅλα αὐτά τά ἔκανε, γιατί εἶχε ἐμπειρίες ἀπό τό ρεῦμα τῆς Ὀρθοδόξου παραδόσεως, τό ὁποῖο συνάντησε στό Ἅγιον Ὅρος.

Καί γιά νά καταλήξω. Ἄλλο εἶναι ὁ δυτικός Διαφωτισμός, ἄλλο εἶναι ὁ Ὀρθόδοξος φωτισμός, τόν ὁποῖο ἐξέφραζε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί στήν συνέχεια ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός. Καί τά προβλήματα πού ἔχουμε στόν τόπο μας, στήν Πατρίδα μας, δέν εἶναι ἁπλῶς οἰκονομικά οὔτε ἁπλῶς γεωπολιτικά –καί πιστεύω περισσότερο εἶναι γεωπολιτικά παρά οἰκονομικά– ἀλλά εἶναι γιατί μέσα στό Γένος μας σαφέστατα κυριαρχοῦν αὐτά τά δυό ρεύματα: τό ρεῦμα τοῦ δυτικοῦ Διαφωτισμοῦ καί τό ρεῦμα τοῦ Ὀρθοδόξου φωτισμοῦ. Δέν εἶμαι ἐναντίον ἄλλων παραδόσεων καί φυσικά πρέπει νά παίρνουμε ὅ,τι καλό στοιχεῖο συναντοῦμε σέ ἄλλες παραδόσεις, ἀλλά δέν πρέπει νά ξεχνοῦμε ποτέ τήν αὐτόχθονη παράδοση, τήν παράδοση τοῦ τόπου μας, τήν παράδοση πού ἐκφράζει ἡ Ἐκκλησία, τήν παράδοση πού ἐκφράζουν οἱ ἅγιοί μας, τήν παράδοση τήν ὁποία ἐκφράζει ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός.

Μέ αὐτήν τήν ἔννοια ἑορτάζουμε τήν μνήμη τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ καί εὐχόμαστε σέ αὐτόν νά μᾶς φωτίζη ὥστε νά παραμένουμε πιστοί στήν διδαχή του, στήν διδασκαλία του, πιστοί στίς ὀρθόδοξες παραδόσεις, τίς ἑλληνορθόδοξες παραδόσεις, πιστοί στήν αὐτόχθονη παράδοση, διότι ἔτσι μποροῦμε νά ἀντιμετωπίσουμε καί ὅλα τά προβλήματα καί ἔτσι μποροῦμε νά ἀποκτήσουμε τήν πραγματική ἐλευθερία, ἡ ὁποία ἐλευθερία δέν εἶναι ἁπλῶς ἐλευθερία ὡς ἀποδέσμευση ἀπό κάτι, ἀλλά ἐλευθερία πρός κάτι. Ἡ ἐλευθερία συνδέεται πάρα πολύ στενά μέ τήν ἀγάπη. Μιά ἐλευθερία χωρίς τήν ἀγάπη εἶναι ἀναρχία καί μιά ἀγάπη χωρίς τήν ἐλευθερία εἶναι δικτατορία. Ὁ συνδυασμός ἐλευθερίας καί ἀγάπης εἶναι αὐτή ἡ οὐσία τῆς παραδόσεως στήν ὁποίαν εἴθε νά παραμείνουμε διά πρεσβειῶν τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Ἀμήν.