Κύριο ἄρθρο: Τό ἑλληνικό ρωμαίϊκο φιλότιμο

Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἕνα μή κερδοσκοπικό Ἵδρυμα πού ἔχει τήν ἕδρα του στήν Οὐάσιγκτον τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν τῆς Ἀμερικῆς (Oxi Day Foundation), πού ἀσχολεῖται μέ τήν προβολή τῆς ἑλληνικῆς ἱστορίας στήν Ἀμερική, δημιούργησε ἕνα βίντεο μέ τίτλο τό «ἑλληνικό μυστικό». Ἡ Ἰωάννα Φωτιάδη στήν Ἐφημερίδα «Καθημερινή» (26-8-2014) κάνει ἀνάλυση αὐτοῦ τοῦ βίντεο καί παρουσιάζει ποιό εἶναι τό μυστικό τῶν Ἑλλήνων πού κρύβεται κάτω ἀπό τήν ἑλληνική ἱστορία.

Στό βίντεο αὐτό λέγεται ὅτι οἱ σύγχρονοι ἄνθρωποι γνωρίζουν τούς ἀρχαίους Ἕλληνες ἐπειδή ἐπινόησαν τήν δημοκρατία καί τήν σύγχρονη ἰατρική, ἀλλά ὑπάρχουν καί πολλά ἄλλα πού εἶναι δημιουργήματα τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων, ὅπως ἡ ἐλευθερία τοῦ λόγου, ὁ διαχωρισμός τῶν ἐξουσιῶν, τά ἀτομικά δικαιώματα, τό συνταγματικό πολίτευμα. Ὑπάρχουν καί σύγχρονα γεγονότα πού δείχνουν τήν προσφορά τῶν Ἑλλήνων, ὅπως ἡ ἀναχαίτιση τοῦ Χίτλερ καί τό θάρρος τῶν Ζακυνθινῶν πού ἔσωσαν τήν ἑβραϊκή κοινότητα τοῦ νησιοῦ. Ὅμως, τό σημαντικό εἶναι τό «μυστικό» τό ὁποῖο δημιούργησε ὅλα αὐτά τά παλαιά καί σύγχρονα γεγονότα. Λέγεται ὅτι «ἴσως τό μυστικό τους εἶναι τό φιλότιμο».

Μετά τήν παρουσίαση τοῦ θέματος ἀπό τόν ἀφηγητή, στήν συνέχεια διάφοροι Ἑλληνοαμερικανοί δίνουν τόν ὁρισμό τοῦ φιλότιμου. Ἐπισημαίνεται ὅτι ἡ λέξη φιλότιμο εἶναι μιά «ἀμετάφραστη λέξη», ἀλλά μπορεῖ κανείς νά δώση ἑρμηνευτικές ἀναλύσεις. Φιλότιμο «εἶναι ἡ τέλεια λέξη» (George Stephanopoulos)· «εἶναι μιά λέξη πού συνοψίζει ἕναν ὁλόκληρο τρόπο ζωῆς» (Antonis Diamataris)· «φιλότιμο σημαίνει ὅτι δρᾶς βάσει τῆς δικῆς σου αἴσθησης καθήκοντος» (Ἀνδρέας Δρακόπουλος)· «δέν εἶναι μιά λέξη πού εὔκολα μεταφράζεται, γιατί συμπυκνώνει πολλά διαφορετικά νοήματα» (Παῦλος Γερουλάνος)· «φιλότιμο σημαίνει αὐτοθυσία» (William Antholis)· «ἐνσαρκώνεται στή θυσία τῶν 300 στίς Θερμοπύλες» (π. Ἀλέξιος Σκαρλοῦτσος)· «τό φιλότιμο εἶναι νά ζεῖς γιά κάτι ἀνώτερο ἀπό τόν ἑαυτό σου» (Ἀριάνα Χάφινγκτον).

Τό φιλότιμο εἶναι ἀπαραίτητο καί στήν Χριστιανική-πνευματική ζωή. Ὁ ἀγώνας πρέπει νά γίνεται ἀπό ἀγάπη στόν Θεό καί στούς συνανθρώπους.

Ὁ Γερμανός φιλέλληνας Andreas Deffner ἔγραψε τό 2012 ἕνα βιβλίο μέ τίτλο «Φιλότιμο, περιπέτειες, καθημερινότητα καί κρίση στήν Ἑλλάδα» καί δίνει τό περιεχόμενο τοῦ φιλότιμου μέ συνταγή: Τό φιλότιμο κάνουν: «δυό-τρεῖς θετικές σκέψεις, ἕνα λίτρο αἴσθηση γιά τή ζωή, 500 γραμμάρια φιλοξενία, μιά ὁλόκληρη ὥριμη φιλία χωρίς φλούδα, δέκα σταγόνες ἐξυπηρετικότητα, λίγη ὑπερηφάνεια, ἀξιοπρέπεια καί αἴσθηση καθήκοντος».

Στό Ἐγχειρίδιο μοναδικῶν λέξεων, πού εἶναι προϊόν μιᾶς πανευρωπαϊκῆς συνάντησης νέων πού ἔγινε πρό μηνῶν στήν Ἔδεσσα δίνεται ὁ ἑξῆς ὁρισμός γιά τό «φιλότιμο». «Φιλότιμο εἶναι νά βάζεις τούς ἄλλους καί τίς ἀνάγκες τους πάνω ἀπό σένα καί νά τίς ἱκανοποιεῖς χωρίς νά περιμένεις ἀντάλλαγμα».  Γιά τό φιλότιμο μιλοῦσε συνεχῶς ὁ π. Παΐσιος ὁ Ἁγιορείτης. Στίς πολλές συναντήσεις πού εἶχα μαζί του διέκρινα ὅτι ἔκανε συχνά λόγο γιά τήν «ἀρχοντική ἀγάπη», τήν «λεβεντιά», τήν «παλληκαριά» καί τό «φιλότιμο». Στό ἄρθρο αὐτό θά περιορίσω τόν λόγο στό φιλότιμο, ὅπως τό ἀναλύει ὁ π. Παΐσιος στίς συζητήσεις πού ἔκανε μέ τίς μοναχές τοῦ Ἡσυχαστηρίου τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Σουρωτῆς.

Κατ’ ἀρχάς ἐντοπίζει «ὅτι ἡ λέξη "φιλότιμο" δέν ὑπάρχει σέ καμιά ἄλλη γλώσσα», πού σημαίνει ὅτι «οἱ Ἕλληνες μπορεῖ νά ἔχουν μερικά κουσούρια, ἀλλά ἔχουν καί δύο δῶρα ἀπό τόν Θεό: τό φιλότιμο καί τήν λεβεντιά· ὅλα τά πανηγυρίζουν».  Ἔπειτα, ἀναλύει πῶς ὁ ἴδιος θεωρεῖ καί ἑρμηνεύει τό φιλότιμο στό «δικό του λεξικό»: «Φιλότιμο εἶναι τό εὐλαβικό ἀπόσταγμα τῆς καλωσύνης· ἡ πολύ-πολύ εὐγνώμων ἀγάπη πού εἶναι ὅλο καλωσύνη καί ταπείνωση. Εἶναι ἡ λαμπικαρισμένη ἀγάπη τοῦ ταπεινοῦ ἀνθρώπου πού δέν βάζει καθόλου τόν ἑαυτό του σέ ὅ,τι κάνει καί ἡ καρδιά του εἶναι γεμάτη πνευματική λεπτότητα, εὐαισθησία καί εὐγνωμοσύνη πρός τόν Θεό καί πρός τίς εἰκόνες τοῦ Θεοῦ, τούς συνανθρώπους του». Τό φιλότιμο «δέν ἔχει ὅρια». «Εἶναι μιά συνεχής μεγάλη παλαβομάρα... Πνευματική παλαβομάρα», «τό φιλότιμο ἔχει καί διάκριση καί εὐαισθησία καί ἀρχοντιά... Ὅλα τά ἔχει».

Τό φιλότιμο συνδέεται μέ τήν αὐταπάρνηση καί εἶναι τό ἀντίθετο τῆς φιλαυτίας. «Ἄν εἶναι καθαρό τό φιλότιμο πού ἔχει (ὁ ἄνθρωπος), ἔχει αὐταπάρνηση... Ὅπου ὑπάρχει φιλαυτία δέν ὑπάρχει φιλότιμο, γιατί ὁ ἐχθρός τοῦ φιλότιμου εἶναι ἡ φιλαυτία».  Ὅσοι διακρίνονται γιά τήν φιλοτιμία λέγονται καί εἶναι φιλότιμοι ἄνθρωποι. «Οἱ φιλότιμοι λειώνουν ἐσωτερικά ἀπό εὐγνωμοσύνη πρός τόν Θεό, τήν ὁποία ἐκδηλώνουν μέ κάθε πνευματικό τρόπο, σάν παιδιά τοῦ Θεοῦ». Ὅταν δέχωνται χαρές καί δοκιμασίες στήν ζωή τους «δοξάζουν τόν Θεό γι’ αὐτές». «Οἱ φιλότιμοι εἶναι ἀρχοντικές ψυχές. Ὑποφέρουν καί ἀπό τήν παραμικρή καλωσύνη πού τούς κάνουν οἱ ἄλλοι καί προσπαθοῦν νά τήν ἀνταποδώσουν, ἀλλά ὅ,τι καί ἄν κάνουν ποτέ δέν αἰσθάνονται ὅτι μπόρεσαν νά τήν ἀνταποδώσουν καί ποτέ δέν τήν ξεχνοῦν». Ὅμως, «ὁ φιλότιμος, κουτός δέν εἶναι· ἀδικημένος μπορεῖ νά εἶναι, ἀλλά ἔχει τόν Χριστό μέσα του, γιατί ὁ πιό ἀδικημένος εἶναι ὁ Χριστός».

Ὁ φιλότιμος ἄνθρωπος εἶναι εἰλικρινής, εἶναι ἁπλός καί ταπεινός. «Ὁ φιλότιμος ἄνθρωπος ἔχει εἰλικρίνεια, δέν ὑπολογίζει τόν ἑαυτό του, εἶναι ἁπλός, ἔχει ταπείνωση. Ὅλα αὐτά δίνουν ἀνάπαυση καί στόν ἴδιο, ἀλλά εἶναι αἰσθητά καί στόν ἄλλον· ἔχει καί ἐπικοινωνία ἐσωτερική μέ τόν ἄλλον, καί τόν καταλαβαίνει».  Ὑπάρχει διαφορά μεταξύ τοῦ δυτικοῦ καί τοῦ ὀρθοδόξου ἀνθρώπου στό θέμα αὐτό, γιατί ὁ δυτικός-εὐρωπαῖος ἄνθρωπος κινεῖται μέ κέντρο τήν λογική, ἐνῶ ὁ ὀρθόδοξος κινεῖται μέ τήν καρδιά. «Ἐξέτασε νά δῆς πόσο δουλεύεις στήν πνευματική ζωή μέ τήν λογική καί πόσο μέ τήν καρδιά· πόσο κινεῖσαι ἀπό τήν εὐρωπαϊκή συνέπεια καί πόσο ἀπό τό ὀρθόδοξο φιλότιμο». Ἡ συνέπεια «εἶναι ἐγωισμός», ἐνῶ τό φιλότιμο εἶναι «ἀρχοντική ἀγάπη». «Κουράζει, ὅταν μπαίνη ὁ ἐγωισμός, γιατί τότε ὁ ἄνθρωπος πιέζει τόν ἑαυτό του. Ὅταν ὅμως μπαίνει τό φιλότιμο, ὁ ἀγώνας γίνεται μέ τήν καρδιά, καί τότε δέ κουράζει, γιατί τήν γλυκαίνει τό φιλότιμο». «Ὅταν ὁ ἄνθρωπος ἀγωνίζεται πνευματικά μέ φιλότιμο, νιώθει ἐσωτερική ἀγαλλίαση, γιατί ὁ Θεός τοῦ δίνει πνευματική εὐχαρίστηση». Ἔτσι, ἄλλο εἶναι ἡ εὐρωπαϊκή συνέπεια πού συνδέεται μέ τήν λογική, καί ἄλλο τό ὀρθόδοξο φιλότιμο πού προέρχεται ἀπό τήν καρδιά.

Οἱ φιλότιμοι διακρίνονται ἀπό πνευματική εὐαισθησία. Ἐπειδή ζοῦν σέ μιά κοινωνία πού οἱ ἄνθρωποι διακρίνονται ἀπό τήν ἔλλειψη φιλότιμου, αὐτοί προτιμοῦν νά ἀδικοῦνται ἑκουσίως, γιατί ἀποβλέπουν στήν ἐσωτερική εἰρήνη καί τήν εὐλογία τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι, ὁ φιλότιμος ἄνθρωπος δείχνει «τό φιλότιμό του στούς ἀνάποδους ἀνθρώπους». «Οἱ φιλότιμοι καί οἱ εὐαίσθητοι ἀδικοῦνται ἑκουσίως ἀπό τίς παραχωρήσεις πού κάνουν ἀπό ἀγάπη στούς ἄλλους ἤ ἀπό τήν πονηρία τῶν ἄλλων, ἀλλά ποτέ δέν περιμένουν οὔτε ἐπιδιώκουν νά δικαιωθοῦν σ’ αὐτήν τήν μάταιη ζωή. Σέ τούτη τήν ζωή οἱ φιλότιμοι τά πληρώνουν ὅλα, ἀλλά λαμβάνουν καί τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ, καί στήν ἄλλη ζωή θά ἔχουν μεγάλο μισθό» (Γέροντος Παϊσίου Ἁγιορείτου λόγοι, τόμ. Ε΄, Ἱερόν Ἡσυχαστήριον «Εὐαγγελιστής Ἰωάννης ὁ Θεολόγος», Σουρωτή Θεσσαλονίκης, 2006, σελ. 255-262).

Δυστυχῶς, σήμερα οἱ ἄνθρωποι ἀπέβαλαν τό φιλότιμο. «Λείπει ἡ καλή διάθεση, τό φιλότιμο» (Β, 40). «Σήμερα ἡ ζωή μας ἔγινε ἄχαρη καί δύσκολη, γιατί λιγόστεψε ὁ ἡρωϊσμός, τό φιλότιμο. Ἀκόμη καί πνευματικοί ἄνθρωποι σκέφτονται μπακαλίστικα» (Γ΄, 119). Ὅλα τά ἑρμηνεύουν καί τά ἐξετάζουν μέσα ἀπό τό συμφέρον καί τό προσωπικό ὄφελος, ὅ,τι κάνουν, τό μεταφράζουν σέ ἀμοιβή.

Τό φιλότιμο συνδέεται μέ τήν θυσία καί τήν προσφορά, τήν αὐταπάρνηση. Ὅμως, αὐτά τά χαρακτηριστικά μειώθηκαν σήμερα. «Οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι σήμερα δέν γεύτηκαν τήν χαρά τῆς θυσίας καί δέν ἀγαποῦν τόν κόπο. Μπῆκε ἡ τεμπελιά, τό βόλεμα, ἡ πολλή ἄνεση. Ἔλειψε τό φιλότιμο, ἡ θυσία» (Α΄, 237). Οἱ γονεῖς δέν μεγαλώνουν τά παιδιά τους μέ τό φιλότιμο. «Δέν καλλιεργοῦν τό φιλότιμο στά παιδιά, ὥστε νά χαίρονται ὅταν στεροῦνται» (Α΄, 243). Γι’ αὐτό πρέπει «νά φύγη τό βόλεμα τοῦ ἑαυτοῦ μας. Νά δουλεύη τό φιλότιμο. Νά ὑπάρχει τό πνεῦμα τῆς θυσίας» ( Β΄, 207).

Τό φιλότιμο εἶναι ἀπαραίτητο καί στήν Χριστιανική-πνευματική ζωή. Ὁ ἀγώνας πρέπει νά γίνεται ἀπό ἀγάπη στόν Θεό καί στούς συνανθρώπους. «Ἡ πίστη μας πρέπει νά ἔχη φιλότιμο καί ἀπό ‘κεῖ ξεκινᾶ ὁ φιλότιμος ἀγώνας. Καί ὅσο ἀγωνίζεται κανείς φιλότιμα τόσο αὐξάνει καί ἡ πίστη, αὐξάνει καί ἡ ἀγάπη. Πολύ βοηθάει στόν φιλότιμο αὐτόν ἀγώνα νά σκέφτεται ὁ ἄνθρωπος τίς εὐεργεσίες τοῦ Θεοῦ» (Β΄, 273).

Ἡ ἄσκηση πρέπει νά γίνεται μέ φιλότιμο: «Ἄν γίνεται ἀπό φιλότιμο, χαίρεται καί ὁ ἄνθρωπος, χαίρεται καί ὁ Θεός γιά τό φιλότιμο παιδί του. Ἄν σφίγγεται ἀπό ἀγάπη στάζει μέλι στήν καρδιά του. Ἐνῶ ἄν σφίγγεται ἀπό ἐγωϊσμό, βασανίζεται» (Α΄, 161). «Φιλότιμος ἀγώνας μέ ἐλπίδα καί ἐμπιστοσύνη στόν Θεό. Ἡ ἐμπιστοσύνη στόν Θεό καί ἡ ἁπλότητα μέ τόν φιλότιμο ἀγώνα φέρνουν τήν ἐσωτερική εἰρήνη καί σιγουριά, καί τότε γεμίζει ἡ ψυχή ἀπό ἐλπίδα καί χαρά. Χρειάζεται ὑπομονή, φιλότιμο καί πνευματική παλληκαριά γιά νά στεφανωθῆ ὁ ἀθλητής. Ἡ παλληκαριά ξεπηδάει ἀπό τήν φιλότιμη καρδιά» (Β΄, 94).

Τό φιλότιμο εἶναι ἑλληνική ἀρετή, ἀλλά ἐνισχύεται καί ἀπό τήν Ἐκκλησία καί λαμβάνει οὐσιαστικό πνευματικό περιεχόμενο. Ἔτσι, μποροῦμε νά κάνουμε λόγο γιά ἑλληνικό φιλότιμο καί γιά ρωμαίϊκο πνευματικό φιλότιμο.

Ὅποιος εἶναι φιλότιμος καί ἀγωνίζεται μέ ἀγάπη, ἐλευθερία καί θυσιάζεται γιά τόν Θεό καί τούς ἀνθρώπους δέχεται τήν πολλή ἀγάπη τοῦ Θεοῦ. «Εἶναι φοβερό πῶς ἐνεργεῖ στούς φιλότιμους ἡ ἀγάπη τοῦ Θεοῦ» (Δ΄, 76).  Βέβαια, ἡ φιλοτιμία ἔχει καί τούς κινδύνους της, τούς ὁποίους ὁ φιλότιμος πρέπει νά προσέχη. «Τό φιλότιμο καί ἡ εὐαισθησία εἶναι φυσικά χαρίσματα, ἀλλά κατορθώνει δυστυχῶς ὁ διάβολος νά τά ἐκμεταλλεύεται. Ἕναν εὐαίσθητο ἄνθρωπο τόν κάνει συχνά νά μεγαλοποιεῖ τά πράγματα, γιά νά μήν μπορεῖ νά σηκώσει κάποια δυσκολία ἤ νά τήν σηκώνει γιά λίγο καί μετά νά κάμπτεται, νά ἀπογοητεύεται, νά ταλαιπωρῆται καί τελικά νά σακατεύεται. Ἄν ἀξιοποιήσει τήν κληρονομική εὐαισθησία θά γίνει οὐράνια» (Γ΄, 43).

Εἶναι φανερό ὅτι τό φιλότιμο εἶναι ἑλληνική ἀρετή, ἀλλά ἐνισχύεται καί ἀπό τήν Ἐκκλησία καί λαμβάνει οὐσιαστικό πνευματικό περιεχόμενο. Ἔτσι, μποροῦμε νά κάνουμε λόγο γιά ἑλληνικό φιλότιμο καί γιά ρωμαίϊκο πνευματικό φιλότιμο. Ὁ π. Παΐσιος, φορεύς τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως, καί μέ τήν πνευματική πείρα πού διέθετε, ἔδωσε πνευματικό περιεχόμενο στό φιλότιμο, ὁπότε αὐτό ἐκφράζεται ὡς ἀρχοντική ἀγάπη, ὡς ἐθελούσια προσφορά, ὡς πνευματική λεβεντιά, ὡς πραγματική ἀγάπη στόν Θεό καί τούς ἀνθρώπους.–