Κύριο ἄρθρο: Κωνσταντινούπολη - Ἁθήνα

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Πρόσφατα διάβασα ἕνα σημαντικό βιβλίο μέ τίτλο: “Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί ὁ ἀλύτρωτος ἑλληνισμός τῆς Μακεδονίας, Θράκης, Ἠπείρου μετά τό Συνέδριο τοῦ Βερολίνου 1878”, τό ὁποῖο συνέγραψε ὁ κ. Χρῆστος Καρδάρας.

Στήν πραγματικότητα τό βιβλίο αὐτό ἀναφέρεται στήν στάση τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου κατά τήν διάρκεια τῆς πρώτης Πατριαρχίας τοῦ Ἰωακείμ τοῦ Γ’ (1878 - 1884) πάνω στά προβλήματα πού ἀντιμετώπισε ὁ ἀλύτρωτος ἑλληνισμός τῆς Μακεδονίας, τῆς Θράκης καί τῆς Ἠπείρου στά τέλη τοῦ 19ου αἰῶνος. Ὁ Πατριάρχης Ἰωακείμ ὁ Γ’ ἦταν ἕνας μεγάλος Πατριάρχης, ὁ ὁποῖος, πρίν ἐκλεγῆ στόν Πρωτόθρονο θρόνο τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἦταν Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης καί ἐγνώριζε τά προβλήματα τῆς περιοχῆς.

Δέν εἶναι εὔκολο νά μεταφέρη κανείς ἐδῶ τα βασικά συμπεράσματα τοῦ ἀξιόλογου αὐτοῦ βιβλίου. Ἐκεῖνο πού θά ἤθελα νά ὑπογραμμίσω εἶναι ὅτι τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, τόσο στήν περίοδο ἐκείνη πού ἀναφέρεται στό βιβλίο, ὅσο καί πρίν καί μετά ἀπό αὐτήν διαπνεόταν καί διαπνέεται ἀπό τό οἰκουμενικό πνεῦμα τοῦ ἑλληνισμοῦ καί τῆς Ὀρθοδοξίας, καί δέν περικλείεται σέ μικροεθνικές ἐνέργειες καί ἐκδηλώσεις.
Αὐτό εἶναι σημαντικό νά λέγεται, γιατί πράγματι μεταξύ της Πρωτεύουσας τοῦ ἐλεύθερου Ἑλληνικοῦ Κράτους, τήν Ἀθήνα, καί τήν Κωνσταντινούπολη ὑπῆρχε διαφορά ἀπόψεων πάνω σε θέματα πολιτικῆς καί ἐθνικῆς ζωῆς.
Θά ἤθελα στήν συνέχεια νά παρουσιάσω ἕνα μικρό τμῆμα ἀπό τό βιβλίο αὐτό, πού δείχνει αὐτήν τήν διαφορετική τοποθέτηση, πού ἔχει μεγάλη σημασία καί γιά τήν σύγχρονη ζωή. Γράφει ὁ κ. Χρῆστος Καρδάρας γιά τήν διαφορετική ἰδεολογική ταυτότητα μεταξύ της Ἀθήνας καί τῆς Κωνσταντινούπολης:

“... ὁ βασικός στόχος τῆς πολιτικῆς τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους ἦταν νά ταυτιστεῖ τό κράτος μέ τό ἔθνος. Γιά τήν ὑλοποίηση τοῦ στόχου αὐτοῦ ἐπεδίωκε τήν ἐπέκταση τῶν συνόρων του μέχρι τά σημεῖα ἐκεῖνα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας, στά ὁποῖα ὑπερτεροῦσε τό ἑλληνικό στοιχεῖο. Ἀντίθετά το Πατριαρχεῖο καί τό ἑλληνικό στοιχεῖο τῆς Κωνσταντινούπολης, ἤδη ἀπό τούς προεπαναστατικούς χρόνους, διαπνέονταν ἀπό τό οἰκουμενικό ἰδεῶδες του Βυζαντίου. Σύμφωνα μέ αὐτό ὁ Ἑλληνισμός, ἀφοῦ πρῶτα γινόταν ἡ κυρίαρχη δύναμη μέσα στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία, τελικά θά ἀπέβαινε οὐσιαστικός κληρονόμος της, μεταμορφώνοντας τήν σέ “ὀθωμανικό κράτος τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους”.

Ἕνα γεγονός πού ἀποδεικνύει τή μεγάλη ἀπήχηση τῶν ἀπόψεων αὐτῶν στούς ἀνώτερους κύκλους τῶν ὁμογενῶν της Κωνσταντινούπολης, ἦταν τό σχέδιο τοῦ βαθύπλουτου ὁμογενοῦς Γεωργίου Ζαρίφη, πού ἀποκάλυψε τόν Ἰούλιο τοῦ 1878 στόν Ἄγγλο Πρέσβη A.H. Layard. Τό σχέδιο αὐτό πρέβλεπε τήν ἕνωση τῆς Ἑλλάδας καί τῆς Τουρκίας γιά τήν ἵδρυση αὐτοκρατορίας κατά τό πρότυπό της Αὐστροουγγαρίας. Εἶναι προφανές ὅτι οἱ ὁμογενεῖς της Κωνσταντινούπολης διαπνέονταν ἀπό τό οἰκουμενικό ἰδεῶδες, πού ἐπεδίωκε τήν ἀνασύσταση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας καί τό ὁποῖο μποροῦσε νά πραγματοποιηθεῖ μόνο μέ τή σύμπραξη τῆς Πύλης.

Τελικά, μέ τήν ἵδρυση τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους, ἡ ἐθνική ἰδέα μπόρεσε νά ἐπιβληθεῖ στήν οἰκουμενική. Ὅμως τό οἰκουμενικό ἰδεῶδες συνέχισε ὅλο το 19οαι. νά ἀποτελεῖ τό βασικό ἄξονα τῆς πολιτικῆς τοῦ Πατριαρχείου, τό ὁποῖο μέ πνεῦμα χριστιανικῆς συναδέλφωσης καί δικαιοσύνης προσπαθοῦσε νά σταθεῖ μακριά ἀπό τό “φυλετισμό” καί τίς ἐθνικιστικές διαμάχες, πού εἶχαν προκύψει ἀνάμεσα στό ποίμνιό του.

Εἶναι φανερό λοιπόν ὅτι ἡ πανορθόδοξη οἰκουμενική πολιτική τοῦ Πατριαρχείου δέν τοῦ ἐπέτρεπε διακρίσεις μεταξύ των ὀρθοδόξων ἐθνικῶν ὁμάδων τῆς δικαιοδοσίας του. Ἐξάλλου σύμφωνα μέ τό σύστημα τῶν “ Millet”, πού εἶχε υἱοθετήσει ὁ ὀθωμανικός κρατικός μηχανισμός ἀπό τό 1454, καί τά ὁποῖα στηρίζονταν σέ αὐστηρά θρησκευτικούς καί ὄχι σέ φυλετικούς ἤ γλωσσικούς δεσμούς, ὅλοι οἱ ὀρθόδοξοί των Βαλκανίων, τῆς Μικρᾶς Ἀσίας καί τῶν ἀραβικῶν ἐπαρχιῶν τῆς αὐτοκρατορίας ἀνῆκαν στήν ἑλληνορθόδοξη κοινότητα (Millet-i Rum ἤ Rum Milleti) τῆς ὁποίας προΐστατο ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ὡς πνευματικός καί ἐθνικός ἀρχηγός τῆς (Milletbasi: Ἐθνάρχης).

Ἔτσι ὁ Πατριάρχης ἦταν ὑπεύθυνος ἐνώπιόν της Πύλης ὄχι μόνο γιά τίς ἐκκλησιαστικές ἀλλά καί γιά τίς ἐκπαιδευτικές καί τίς κοινωνικές δραστηριότητες τοῦ Rum Milleti.

Οἱ κυβερνήσεις τῆς Ἀθήνας ὅμως παραβλέποντας τήν εὐαίσθητη θέση καί τίς πολλαπλές ὑποχρεώσεις πού ἐπέβαλε στό Πατριαρχεῖο τό σύστημα αὐτό τῆς ὀθωμανικῆς διακυβέρνησης, ἐπεδίωξαν νά τό καταστήσουν ὄργανο τῆς ἐξωτερικῆς τους πολιτικῆς. Ἦταν ἀναπόφευκτο λοιπόν νά ξεσπάσει διαμάχη ἀνάμεσα στά δύο κέντρα τοῦ Ἑλληνισμοῦ, μέ βασικότερο σημεῖο διαφωνίας τήν πρωτοκαθεδρία στήν χάραξη τῆς ἐθνικῆς πολιτικής”.

Θά μποροῦσε κανείς νά βγάλη πολλά συμπεράσματα ἀπό τήν σημαντική αὐτή παρατήρηση τοῦ συγγραφέως τοῦ βιβλίου πού προαναφέραμε. Ἐκεῖνο, ὅμως, πού μπορεῖ νά σημειώση εἶναι ὅτι πράγματι τό Πατριαρχεῖο, ὄχι μόνο πρίν τήν ἐπανάσταση τοῦ 1821, ἀλλά καί μετά ἀπό αὐτήν διαπνεόταν ἀπό μιά ἄλλη ἀντίληψη, διακατεχόταν ἀπό τήν μεγάλη ἰδέα τῆς Ρωμηοσύνης, τῆς ἐπανασυστάσεως τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, αὐτή πού μάθαμε νά ὀνομάζουμε Βυζάντιο, γιατί ἔτσι μᾶς τό δίδαξαν οἱ δυτικοί. Μέσα ἀπό αὐτήν τήν προοπτική πρέπει νά ἐξετάσουμε πολλές ἐνέργειες τοῦ Πατριαρχείου στήν πρόσφατη ἱστορία. Δέν μπορεῖ νά ταυτισθῆ μέ μικροεθνικές, ἐθνικιστικές καί ρατσιστικές νοοτροπίες.

Δυστυχῶς, ὅμως, μερικοί “ἑλλαδικοί” δέν μπόρεσαν νά ἑρμηνεύσουν μέ αὐτόν τόν τρόπο τίς κατά καιρούς ἐνέργειες τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου καί γι’ αὐτό σκανδαλίζονταν ἀπό τήν στάση τῶν Πατριαρχικῶν. Ἔτσι ἐξηγοῦνται μερικές ἱστορικές ἀναλύσεις πού στρέφονται ἐναντίον τῶν Πατριαρχικῶν ἐνεργειῶν. Πρέπει, ὅμως, νά τό καταλάβουμε ὅτι ὁ ἑλληνισμός δέν μπορεῖ νά περικλεισθῆ καί νά ἐκφρασθῆ πλήρως ἀπό τόν ἑλλαδισμό, καί ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν μπορεῖ νά ἐκτιμηθῆ μέσα ἀπό ἠθικιστική καί φυλετική προοπτική.

Ὅλα αὐτά ἐγράφησαν γιά δυό βασικούς λόγους. Ὁ πρῶτος, γιά νά μήν εἴμαστε ἐπιπόλαιοι, ὅταν πρόκειται νά χαρακτηρίσουμε ἐνέργειες τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ὡς φιλοτουρκικές. Εἶναι κρίμα, καί θά τολμοῦσα νά πῶ ἔγκλημα ἐναντίον τῆς ἀληθείας. Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἔχει μιά ὁλόκληρη ἱστορία ἐθνικῶν ἀγώνων καί προσφορῶν. Ὁ δεύτερος λόγος εἶναι ὅτι οἱ κατά καιρούς ἑλληνικές κυβερνήσεις δέν πρέπει νά δημιουργοῦν προσκόμματα στό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο στήν μεγάλη του ἀποστολή, οὔτε καί νά θέλουν νά τό περικλείσουν σέ μικροσκοπιμότητες. Πρέπει ὅλοι νά καταλάβουμε ὅτι τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἔχει νά ἐπιτελέση μεγάλο ἔργο, καθώς ἐπίσης, ὅτι καί οἱ πολιτικοί μας θά πρέπει νά πάρουν μαθήματα, ὅπως ἔχω γράψει ἄλλοτε, ἀπό τόν τρόπο πού χειρίζονται οἱ Πατριαρχικοί τα διάφορα θέματα, γιατί, ἐνῶ τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο ἔχει κληρονομήσει τήν πείρα μιᾶς μεγάλης παράδοσης, ἡ Ἀθήνα ὑστερεῖ σημαντικά.

Βλέπω τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο μέσα ἀπό τήν προοπτική της Ρωμηοσύνης, δηλαδή τοῦ οἰκουμενικοῦ ἑλληνισμοῦ καί τῆς Ὀρθοδόξου πίστεως. Κάθε ἀλλοίωση αὐτῶν τῶν μεγεθῶν δημιουργεῖ προβλήματα στήν μεγάλη του ἀποστολή. Μέσα ἀπό αὐτήν προοπτική πρέπει ὅλοι νά τό σεβόμαστε.