Κύριο Θέμα: Ὁ Παπαδιαμάντης καί ὁ Καζαντζάκης - Ἡ Ἀνατολή καί ἡ Δύση στή Λογοτεχνία μας

Στήν αἴθουσα τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως πραγματοποιήθηκε καί ἐφέτος τό Σάββατο 3-1-98 ἡ καθιερωμένη συνάντηση Φοιτητῶν, Φοιτητριών καί Ἀποφοίτων τῆς Ναυπάκτου.

Μέσα στήν γεμάτη ἀπό νειάτα αἴθουσα καί μέσα σέ ἀτμόσφαιρα ἑορταστική καί οἰκεία, ὁ Σεβασμιώτατος εἰσηγήθηκε τό πολύ ἐνδιαφέρον θέμα: “Ἀνατολή καί Δύση στό ἔργο τοῦ Παπαδιαμάντη καί τοῦ Καζαντζάκη”.

Πρίν προχωρήσει στήν ἀνάπτυξη τοῦ θέματος ὁ Σεβασμιώτατος ἔκανε μιά γενική ἀναφορά στό ἔργο τῶν δύο αὐτῶν λογοτεχνῶν καί στοχαστῶν, ὅπως τούς χαρακτήρισε, ἐπισημαίνοντας τήν ὕπαρξη πολλῶν ὀρθοδόξων στοιχείων στόν Παπαδιαμάντη καί ἀντίθετα πολλῶν δυτικῶν στό ἔργο τοῦ Καζαντζάκη. Χαρακτηριστικά εἶπε ὅτι “εἶναι καί οἱ δύο θεολόγοι κατά κάποιο τρόπο, ὄχι ὅμως μέ τή δογματική σημασία τῆς λέξεως, ἀλλά μέ τήν ἔννοια ὅτι ὁμιλοῦν γιά Θεό. Ὁ Καζαντζάκης θεολογεῖ μέ τρόπο ἀτομικιστικό καί δυτικό, ὁ δέ Παπαδιαμάντης θεολογεῖ γιά τόν Θεό πού συναντᾶ μέσα στήν ἐμπειρία τῆς Ἐκκλησίας, στήν λαϊκή παράδοση καί στούς φιλοκαλικούς Πατέρες”.

Στήν συνέχεια, γιά νά γίνουν κατανοητοί οἱ ὄροι “Ἀνατολή” καί “Δύση” διευκρίνισε ὅτι μέ τούς ὅρους αὐτούς ὑποδηλώνεται ἕνας ἰδιαίτερος τρόπος ζωῆς, ἕνας πολιτισμός, μία παράδοση, πού ἀναφέρονται στήν σχέση τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν Θεό, μέ τόν ἑαυτό του καί μέ τόν συνάνθρωπό του.

Τά στοιχεῖα διαφορᾶς Ἀνατολῆς καί Δύσης ἐντοπίσθηκαν, σύμφωνα μέ τήν ἀνάλυση τοῦ Σεβασμιωτάτου, 1) στό θέμα τοῦ Θεοῦ. Σχετικά μέ τό πρόβλημα αὐτό στή Δύση ἐπεκράτησε ἡ μεταφυσική. Γιά τόν δυτικό ἄνθρωπο, τόνισε ὁ Σεβασμιώτατος, ὁ Θεός εἶναι ἀπροσπέλαστος, ἀδυσώπητος, σκληρός, ὀργισμένος μέ τόν ἄνθρωπο. Γι’ αὐτό στή Δύση παρατηρεῖται ἡ ἀγωνιώδης προσπάθεια ἐξιλέωσης τοῦ Θεοῦ, ὑπέρβασης τοῦ τείχους πού τόν χωρίζει ἀπό τόν ἄνθρωπο. Ἀντίθετα στήν ὀρθόδοξη θεολογία ὁ Θεός εἶναι ἄγνωστος, βέβαια, καί ἀμέθεκτος ὡς πρός τήν οὐσία Του, γνωστός ὅμως καί μεθεκτός καί ἐπώνυμος ὡς πρός τίς ἄκτιστες ἐνέργειές Του. Ἔτσι, στήν ὀρθόδοξη Ἐκκλησία μέ τά μυστήρια καί τήν ἀσκητική ζωή ἔχουμε τήν θεραπεία τοῦ ἀνθρώπου, πού γίνεται “κατά χάριν θεούμενος”. 2) Στό θέμα τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς σωτηρίας του, στή Δύση ἐπεκράτησε ἡ θεωρία τοῦ ἀπολύτου προορισμοῦ• ὁ Θεός σώζει τούς ἐκλεκτούς Του σύμφωνα μέ τήν ἀνεξερεύνητη βούλησή Του. Ἀντίθετα στήν Ἀνατολή “ὁ Θεός πάντας θέλει σωθῆναι καί εἰς ἐπίγνωσιν ἀληθείας ἐλθείν”.

Ἐρχόμενος στό κύριο θέμα τοῦ ὁ Σεβασμιώτατος καί ἀνιχνεύοντας τά στοιχεῖα αὐτά στό ἔργο τοῦ Παπαδιαμάντη καί τοῦ Καζαντζάκη ἐπεσήμανε ἑπτά βασικά σημεῖα, ὅπου ἐντοπίζονται διαφορές ἀλλά καί κάποια κοινά στοιχεῖα.

1) Ὡς πρός τήν στάση τούς ἀπέναντι στόν Θεό. Ἀρχικά καί οἱ δύο μιλοῦν στό ἔργο τους γιά τόν Θεό. Ὁ Καζαντζάκης περνᾶ ἀπό πολλά στάδια ἀναζήτησης τοῦ Θεοῦ. Στό πρῶτο στάδιο αὐτή ἡ ἀναζήτηση ἐκφράζεται ἀπό τήν φράση “Θεέ μου, ἐσύ θά μέ σώσεις”, στό δεύτερο ἀπό τήν φράση “Θεέ μου, ἐγώ θά σέ σώσω” καί στό τρίτο ἀπό τήν φράση “μαζί θά συνεργασθοῦμε, μαζί θά σωθοῦμε, Θεέ μού”. Στήν ὅλη πορεία τοῦ διακρίνεται μία ἀλαζονεία, μία “ὕβρις”. Ὁ Σεβασμιώτατος προσπαθώντας νά εἶναι ἀντικειμενικός, ἄφησε νά μιλήσουν γι’ αὐτόν ἄνθρωποι πού τόν γνώρισαν, τόν ἀγάπησαν καί τόν μελέτησαν, ὅπως ὁ Π. Πρεβελάκης, ὁ Βασίλης Λαούρδας, καί ὁ Κ. Ἀνδρουλιδάκης, καθηγητής τοῦ Πανεπιστημίου Κρήτης. Μέσα ἀπό τόν λόγο τούς φαίνεται ὅτι ὁ Καζαντζάκης ξεκινώντας ἀπό τόν Χριστό μέ ἑπόμενους σταθμούς τόν Νίτσε, τόν Μπέρξον, τόν Βούδα καί τόν Λένιν, στήν ἐναγώνια ἀναζήτησή του, δέν λυτρώθηκε. Ἐπηρεασμένος πάρα πολύ ἀπό τόν Γάλλο βιταλιστή φιλόσοφο Μπέρξον, φτάνει στήν ἀντιλογοκρατία, στήν μεταφυσική ἀπαισιοδοξία καί ἀναζητᾶ τήν λύτρωση μέσα ἀπό τήν λογοτεχνική δημιουργία. Ὁ Παπαδιαμάντης, ἀντίθετα, δέν ἔχει τήν δυτική προβληματική. Δέχεται τόν Θεό τῆς ἀποκαλύψεως, ὅπως ἐκφράζεται στήν ὀρθόδοξη Ἐκκλησία.

2) Ὡς πρός τήν συμπεριφορά, τήν στάση τους πρός τούς ἀνθρώπους.  Ὁ Καζαντζάκης ἐκφράζει τόν πουριτανισμό τῆς Δύσης διαχωρίζοντας ἀπόλυτά τους ἀνθρώπους σέ καλούς καί κακούς μέ ἐξωτερικά κριτήρια. Ἀντίθετα, ὁ Παπαδιαμάντης στέκεται μέ πολλή συμπάθεια καί διάκριση καί βλέπει κυρίως τήν μετάνοια.

3) Ὡς πρός τόν μοναχισμό, ὁ Καζαντζάκης διαμορφώνει μία δυτικότροπη ἀντίληψη καί αὐτή ἐκφράζει στόν “Φτωχούλη του Θεού” (ὁ μοναχισμός πού σώζει τήν Ἐκκλησία). Ὁ Παπαδιαμάντης ἀπό τήν ἄλλη πλευρά γνωρίζει τόν ὀρθόδοξο μοναχισμό, πού ὑφίσταται ὄχι γιά νά σώση τήν Ἐκκλησία, ἀλλά γιά νά σωθῆ ἐν αὐτή.

4) Ὡς πρός τόν τρόπο ζωῆς, ὁ Καζαντζάκης ἔζησε ἔντονα κοινωνική ζωή μέ ταξίδια, ἐνασχόληση μέ τήν πολιτική, φιλοδοξίες γιά εἴσοδο στήν Ἀκαδημία. Ὁ Παπαδιαμάντης ἔζησε λιτά, ἀσκητικά, μέ τόν λαό, μέ τίς ἀγρυπνίες, τούς Κολυβάδες, ἀποφεύγοντας τούς δημόσιους ἐπαίνους.

5) Κοινό χαρακτηριστικό των δύο ἡ παρουσία τοῦ πόνου στή ζωή τους. Εἶπε χαρακτηριστικά ὁ Σεβασμιώτατος “πολέμησαν καί οἱ δύο μέ τόν ἑαυτό τους, μέ τήν σάρκα τους, μέ τόν παλαιό ἀνθρωπο”. Διαφορετική ὅμως ἡ διέξοδος: ὁ ἕνας φθάνει στήν ὕβρη, στήν ἀλαζονεία, στήν ὑπέρβαση τοῦ Θεοῦ. Ὁ ἄλλος βλέπει τά πάθη του καί καταφεύγει στόν Θεό.

6) Κοινό ἐπίσης χαρακτηριστικό ἡ ἐπανάσταση κατά τοῦ κατεστημένου θρησκευτικοῦ, ἐκκλησιαστικοῦ γιά τόν Καζαντζάκη, κοινωνικοῦ, θά λέγαμε, γιά τόν Παπαδιαμάντη. Δέν καταδέχθηκε κανενός εἴδους βόλεμα καί συμβιβασμό.

7) Τέλος ὁ τρόπος πού ἀπέθαναν, ὁ ἕνας ζητώντας νερό καί ὑποδηλώνοντας ἔτσι τήν δίψα πού τόν ἔκαιγε σ’ ὅλη του τήν ζωή γιά ζωή... ἐνῶ ὁ ἄλλος ψάλλοντας καί ἔχοντας μιά αἴσθηση ἀναξιότητας, ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, καί ζητώντας τίς πρεσβεῖες τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Προδρόμου.  Συνοψίζοντας ὁ Σεβασμιώτατος διαπίστωσε ὅτι ὁ μέν Καζαντζάκης εἶναι μπλοκαρισμένος μέσα στήν δυτική παράδοση καί προοπτική, ἐνῶ ὁ Παπαδιαμάντης εἶναι ἐντεταγμένος στήν ὀρθόδοξη παράδοση καί προοπτική.

Στή συνέχεια ἐτέθησαν ἐρωτήσεις στίς ὁποῖες ἀπάντησε ὁ Σεβασμιώτατος καί ἀκολούθησε συζήτηση.

Στήν ἐκδήλωση παρέστη ὁ πατήρ Θεόκλητος Διονυσιάτης ὁ ὁποῖος καί κλήθηκε ἀπό τόν Σεβασμιώτατο νά ἀπευθύνη στούς συγκεντρωθέντες λόγους οἰκοδομῆς καί παρακλήσεως. Ὁ π. Θεόκλητος, ἀναφερόμενος στόν Καζαντζάκη, εἶπε ὅτι τόν διακατεῖχε ὁ δαίμων, ὄχι μέ τήν ἀρχαία σημασία, γιά δέ τόν Παπαδιαμάντη ὅτι τά ἔργα τοῦ ἔχουν μέν κάποια ἀξία, ἀλλά γιά τίς μικρότερες πνευματικές ἡλικίες. Ὁ ἴδιος ἀναγκάστηκε νά γράψη κάποτε γιά τόν Παπαδιαμάντη, ὡς ἀντίδραση στήν σκέψη ὁρισμένων νά προτείνουν τήν ἁγιοποίησή του. Θεώρησε ὅτι ἡ συζήτηση γιά τούς δυό αὐτούς λογοτέχνες μπορεῖ νά γίνεται ἐφ’ ὅσον ὑπάρχει ποιμαντική ἀνάγκη, ἀλλά εἶναι ἄνευ ἰδιαίτερης ἀξίας γιά ὅσους ἔχουν προχωρήσει σέ ἀνώτερα στάδια πνευματικῆς ζωῆς.

Ἦταν ἐπίσης παρών καί ὁ Δήμαρχος Ναυπάκτου κ. Ν. Ρέππας.

Ἀκολούθησε ἀπονομή ὑποτροφιῶν ἀπό τό ἵδρυμα Γ. καί Μ. Ἀθανασιάδη - Νόβα στούς ἀριστεύσαντες φοιτητές Μοῦρτο Ἰωάννη, Παπακωστοπούλου Χρυσάνθη καί Κουτσοβούλου Κωνσταντίνα, σέ καθένα ἀπό τούς ὁποίους τό ἵδρυμα χορήγησε τό χρηματικό ποσό τῶν 200.000 δραχμῶν.

Ἡ ὅλη ἐκδήλωση ἔκλεισε μέ τήν παραδοσιακή βασιλοπίττα καί πλούσια δεξίωση πού ἑτοιμάστηκε μέ πολλή ἀγάπη ἀπό κυρίες πού συμπαραστέκονται στό ἔργο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως.

Μ.Σ.