Κύριο θέμα: Ο Παπαδιαμάντης και ο Καζαντζάκης - Ἡ Ἀνατολὴ καὶ ἡ Δύση στὴ Λογοτεχνία μας

Στην αίθουσα του Πνευματικού Κέντρου της Ιεράς Μητροπόλεως πραγματοποιήθηκε και εφέτος το Σάββατο 3-1-98 η καθιερωμένη συνάντηση Φοιτητών, Φοιτητριών και Αποφοίτων της Ναυπάκτου.

Μέσα στην γεμάτη από νειάτα αίθουσα και μέσα σε ατμόσφαιρα εορταστική και οικεία, ο Σεβασμιώτατος εισηγήθηκε το πολύ ενδιαφέρον θέμα: “Ανατολή και Δύση στο έργο του Παπαδιαμάντη και του Καζαντζάκη”.

Πριν προχωρήσει στην ανάπτυξη του θέματος ο Σεβασμιώτατος έκανε μια γενική αναφορά στο έργο των δύο αυτών λογοτεχνών και στοχαστών, όπως τους χαρακτήρισε, επισημαίνοντας την ύπαρξη πολλών ορθοδόξων στοιχείων στον Παπαδιαμάντη και αντίθετα πολλών δυτικών στο έργο του Καζαντζάκη. Χαρακτηριστικά είπε ότι “είναι και οι δύο θεολόγοι κατά κάποιο τρόπο, όχι όμως με τη δογματική σημασία της λέξεως, αλλά με την έννοια ότι ομιλούν για Θεό. Ο Καζαντζάκης θεολογεί με τρόπο ατομικιστικό και δυτικό, ο δε Παπαδιαμάντης θεολογεί για τον Θεό που συναντά μέσα στην εμπειρία της Εκκλησίας, στην λαϊκή παράδοση και στους φιλοκαλικούς Πατέρες”.

Στην συνέχεια, για να γίνουν κατανοητοί οι όροι “Ανατολή” και “Δύση” διευκρίνισε ότι με τους όρους αυτούς υποδηλώνεται ένας ιδιαίτερος τρόπος ζωής, ένας πολιτισμός, μία παράδοση, που αναφέρονται στην σχέση του ανθρώπου με τον Θεό, με τον εαυτό του και με τον συνάνθρωπό του.

Τα στοιχεία διαφοράς Ανατολής και Δύσης εντοπίσθηκαν, σύμφωνα με την ανάλυση του Σεβασμιωτάτου, 1) στο θέμα του Θεού. Σχετικά με το πρόβλημα αυτό στη Δύση επεκράτησε η μεταφυσική. Για τον δυτικό άνθρωπο, τόνισε ο Σεβασμιώτατος, ο Θεός είναι απροσπέλαστος, αδυσώπητος, σκληρός, οργισμένος με τον άνθρωπο. Γι’ αυτό στη Δύση παρατηρείται η αγωνιώδης προσπάθεια εξιλέωσης του Θεού, υπέρβασης του τείχους που τον χωρίζει από τον άνθρωπο. Αντίθετα στην ορθόδοξη θεολογία ο Θεός είναι άγνωστος, βέβαια, και αμέθεκτος ως προς την ουσία Του, γνωστός όμως και μεθεκτός και επώνυμος ως προς τις άκτιστες ενέργειές Του. Έτσι, στην ορθόδοξη Εκκλησία με τα μυστήρια και την ασκητική ζωή έχουμε την θεραπεία του ανθρώπου, που γίνεται “κατά χάριν θεούμενος”.

2) Στο θέμα του ανθρώπου και της σωτηρίας του, στη Δύση επεκράτησε η θεωρία του απολύτου προορισμού· ο Θεός σώζει τους εκλεκτούς Του σύμφωνα με την ανεξερεύνητη βούλησή Του. Αντίθετα στην Ανατολή “ο Θεός πάντας θέλει σωθήναι και εις επίγνωσιν αληθείας ελθείν”.

Ερχόμενος στο κύριο θέμα του ο Σεβασμιώτατος και ανιχνεύοντας τα στοιχεία αυτά στο έργο του Παπαδιαμάντη και του Καζαντζάκη επεσήμανε επτά βασικά σημεία, όπου εντοπίζονται διαφορές αλλά και κάποια κοινά στοιχεία.

1) Ως προς την στάση τους απέναντι στον Θεό. Αρχικά και οι δύο μιλούν στο έργο τους για τον Θεό. Ο Καζαντζάκης περνά από πολλά στάδια αναζήτησης του Θεού. Στο πρώτο στάδιο αυτή η αναζήτηση εκφράζεται από την φράση “Θεέ μου, εσύ θα με σώσεις”, στο δεύτερο από την φράση “Θεέ μου, εγώ θα σε σώσω” και στο τρίτο από την φράση “μαζί θα συνεργασθούμε, μαζί θα σωθούμε, Θεέ μου”. Στην όλη πορεία του διακρίνεται μία αλαζονεία, μία “ύβρις”. Ο Σεβασμιώτατος προσπαθώντας να είναι αντικειμενικός, άφησε να μιλήσουν γι’ αυτόν άνθρωποι που τον γνώρισαν, τον αγάπησαν και τον μελέτησαν, όπως ο Π. Πρεβελάκης, ο Βασίλης Λαούρδας, και ο Κ. Ανδρουλιδάκης, καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Μέσα από τον λόγο τους φαίνεται ότι ο Καζαντζάκης ξεκινώντας από τον Χριστό με επόμενους σταθμούς τον Νίτσε, τον Μπέρξον, τον Βούδα και τον Λένιν, στην εναγώνια αναζήτησή του, δεν λυτρώθηκε. Επηρεασμένος πάρα πολύ από τον Γάλλο βιταλιστή φιλόσοφο Μπέρξον, φτάνει στην αντιλογοκρατία, στην μεταφυσική απαισιοδοξία και αναζητά την λύτρωση μέσα από την λογοτεχνική δημιουργία.

Ο Παπαδιαμάντης, αντίθετα, δεν έχει την δυτική προβληματική. Δέχεται τον Θεό της αποκαλύψεως, όπως εκφράζεται στην ορθόδοξη Εκκλησία.

2) Ως προς την συμπεριφορά, την στάση τους προς τους ανθρώπους.

Ο Καζαντζάκης εκφράζει τον πουριτανισμό της Δύσης διαχωρίζοντας απόλυτα τους ανθρώπους σε καλούς και κακούς με εξωτερικά κριτήρια. Αντίθετα, ο Παπαδιαμάντης στέκεται με πολλή συμπάθεια και διάκριση και βλέπει κυρίως την μετάνοια.

3) Ως προς τον μοναχισμό, ο Καζαντζάκης διαμορφώνει μία δυτικότροπη αντίληψη και αυτή εκφράζει στον “Φτωχούλη του Θεού” (ο μοναχισμός που σώζει την Εκκλησία). Ο Παπαδιαμάντης από την άλλη πλευρά γνωρίζει τον ορθόδοξο μοναχισμό, που υφίσταται όχι για να σώση την Εκκλησία, αλλά για να σωθή εν αυτή.

4) Ως προς τον τρόπο ζωής, ο Καζαντζάκης έζησε έντονα κοινωνική ζωή με ταξίδια, ενασχόληση με την πολιτική, φιλοδοξίες για είσοδο στην Ακαδημία. Ο Παπαδιαμάντης έζησε λιτά, ασκητικά, με τον λαό, με τις αγρυπνίες, τους Κολυβάδες, αποφεύγοντας τους δημόσιους επαίνους.

5) Κοινό χαρακτηριστικό των δύο η παρουσία του πόνου στη ζωή τους. Είπε χαρακτηριστικά ο Σεβασμιώτατος “πολέμησαν και οι δύο με τον εαυτό τους, με την σάρκα τους, με τον παλαιό άνθρωπο”. Διαφορετική όμως η διέξοδος: ο ένας φθάνει στην ύβρη, στην αλαζονεία, στην υπέρβαση του Θεού. Ο άλλος βλέπει τα πάθη του και καταφεύγει στον Θεό.

6) Κοινό επίσης χαρακτηριστικό η επανάσταση κατά του κατεστημένου θρησκευτικού, εκκλησιαστικού για τον Καζαντζάκη, κοινωνικού, θα λέγαμε, για τον Παπαδιαμάντη. Δεν καταδέχθηκε κανενός είδους βόλεμα και συμβιβασμό.

7) Τέλος ο τρόπος που απέθαναν, ο ένας ζητώντας νερό και υποδηλώνοντας έτσι την δίψα που τον έκαιγε σ’ όλη του την ζωή για ζωή... ενώ ο άλλος ψάλλοντας και έχοντας μια αίσθηση αναξιότητας, αγάπης του Θεού, και ζητώντας τις πρεσβείες του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου.

Συνοψίζοντας ο Σεβασμιώτατος διαπίστωσε ότι ο μεν Καζαντζάκης είναι μπλοκαρισμένος μέσα στην δυτική παράδοση και προοπτική, ενώ ο Παπαδιαμάντης είναι εντεταγμένος στην ορθόδοξη παράδοση και προοπτική.

Στη συνέχεια ετέθησαν ερωτήσεις στις οποίες απάντησε ο Σεβασμιώτατος και ακολούθησε συζήτηση.

Στην εκδήλωση παρέστη ο πατήρ Θεόκλητος Διονυσιάτης ο οποίος και κλήθηκε από τον Σεβασμιώτατο να απευθύνη στους συγκεντρωθέντες λόγους οικοδομής και παρακλήσεως. Ο π. Θεόκλητος, αναφερόμενος στον Καζαντζάκη, είπε ότι τον διακατείχε ο δαίμων, όχι με την αρχαία σημασία, για δε τον Παπαδιαμάντη ότι τα έργα του έχουν μεν κάποια αξία, αλλά για τις μικρότερες πνευματικές ηλικίες. Ο ίδιος αναγκάστηκε να γράψη κάποτε για τον Παπαδιαμάντη, ως αντίδραση στην σκέψη ορισμένων να προτείνουν την αγιοποίησή του. Θεώρησε ότι η συζήτηση για τους δυο αυτούς λογοτέχνες μπορεί να γίνεται εφ’ όσον υπάρχει ποιμαντική ανάγκη, αλλά είναι άνευ ιδιαίτερης αξίας για όσους έχουν προχωρήσει σε ανώτερα στάδια πνευματικής ζωής.

Ήταν επίσης παρών και ο Δήμαρχος Ναυπάκτου κ. Ν. Ρέππας.

Ακολούθησε απονομή υποτροφιών από το ίδρυμα Γ. και Μ. Αθανασιάδη - Νόβα στους αριστεύσαντες φοιτητές Μούρτο Ιωάννη, Παπακωστοπούλου Χρυσάνθη και Κουτσοβούλου Κωνσταντίνα, σε καθένα από τους οποίους το ίδρυμα χορήγησε το χρηματικό ποσό των 200.000 δραχμών.

Η όλη εκδήλωση έκλεισε με την παραδοσιακή βασιλόπιττα και πλούσια δεξίωση που ετοιμάστηκε με πολλή αγάπη από κυρίες που συμπαραστέκονται στο έργο της Ιεράς Μητροπόλεως.

Μ.Σ.