Ὁ συγγραφέας Μητροπολίτης

Σύντομη ἐπισκόπηση τῶν βιβλίων τοῦ Ναυπάκτου Ἱεροθέου (1995-2015)

τοῦ Ἀρχιμ. Καλλινίκου Γεωργάτου, Ἱεροκήρυκος

Εἰσήγηση στό Α΄ Θεολογικό Συνέδριο, Ναύπακτο 3-10-2015

*

Δύσκολο ὄντως τό ἐγχείρημα, νά παρουσιασθοῦν τά ἐκδοθέντα βιβλία τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου κ. Ἱεροθέου τῶν εἴκοσι τελευταίων ἐτῶν σέ εἴκοσι λεπτά, ὅταν μάλιστα κατ' ἔτος ἐκδίδονται τοὐλάχιστον τρία βιβλία! Εἶναι προφανές ὅτι ἡ ἁπλή καί μόνον ἀπαρίθμηση καί ἐπιγραμματική ἀναφορά θά ἐξαντλοῦσε τόν χρόνο μας. Γι' αὐτό καί θά σταθοῦμε ἐπιλεκτικά σέ μερικά ἐνδιαφέροντα σημεῖα τοῦ συγγραφικοῦ καί ἐκδοτικοῦ αὐτοῦ ἄθλου.

Λόγιος θεολόγος Ἱεράρχης

Ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου κ. Ἱερόθεος εἶναι ὁμολογουμένως λόγιος καί θεολόγος Ἱεράρχης μέ μεγάλη συγγραφική παραγωγή, ἡ ὁποία ἄρχισε ἀπό τότε πού ἦταν Ἱεροκήρυκας στήν Ἱερά Μητρόπολη Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας συνεργάτης τοῦ ἀειμνήστου Μητροπολίτου Καλλινίκου, συνεχίσθηκε κατά τήν διάρκεια τῆς ἱεροκηρυκτικῆς ὑπηρεσίας του στήν Ἀρχιεπισκοπή Ἀθηνῶν καί ἀπό τό 1995 καί ἐντεῦθεν κατά τήν διάρκεια τῆς ποιμαντορίας του στήν Ἱερά Μητρόπολη Ναυπάκτου.

Συγγραφέας καί Μητροπολίτης

Μετά τήν ἀνάδειξη τοῦ κ. Ἱεροθέου σέ Μητροπολίτη, συνέβη τό ἑξῆς ἐπιφανειακῶς παράδοξο: Ὅσες περισσότερες μέριμνες, εὐθύνες, κόπους, βάσανα, χρονοβόρες διαδικασίες ἀνέλαβε ὡς Μητροπολίτης, τόσο καί αὐξήθηκε ἡ συγγραφική του δράση.
Ἔχουμε ἀκούσει καί ἀπό ἐπίσημα ἐκκλησιαστικά χείλη, τόσο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη ὅσο καί τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν, τήν ἀπορία: «Μά πότε προλαβαίνετε νά τά γράφετε;».

Ὅταν ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης κ. Βαρθολομαῖος ἐπισκέφθηκε ἐπισήμως τήν Ναύπακτο τό ἔτος 2008, ζήτησε νά δῆ «τό γραφεῖο ὅπου γράφει ὁ Σεβασμιώτατος τά ὡραῖα του βιβλία».

Καί ὅμως, κάποτε εἶχε λεχθῆ: «π. Ἱερόθεε, γράφεις τώρα πού εἶσαι ἐλεύθερος ὡς Ἱεροκήρυκας, ὅταν ὅμως ἀναλάβης διοικητικές εὐθύνες, θά σταματήσης τό γράψιμο». Ἀκόμη παλαιότερα τοῦ εἶχε ἐπισημανθῆ: «Γράφεις τώρα πού εἶσαι νέος, ὅταν ἀρχίσης τήν μεγαλύτερη ποιμαντική δράση καί τίς ἐξομολογήσεις, δέν θά σοῦ μένη καιρός γιά γράψιμο».

Ὅμως ὅπως ἀποδεικνύουν οἱ ἀριθμοί, κυρίως ὅμως ἡ θεματολογία καί τό περιεχόμενο τῶν βιβλίων, ἡ συγγραφική δραστηριότητα τοῦ Μητροπολίτου Ἱεροθέου αὐξήθηκε ἁλματωδῶς, παρά τά ποικίλα ἐκκλησιαστικά καί διοικητικά ζητήματα, ὥστε τήν στιγμή αὐτή τά νέα βιβλία του νά περιμένουν τό ἕνα μετά τό ἄλλο στήν σειρά τήν ἔκδοσή τους, δηλαδή τό ταξίδι τους ἀπό τό τυπογραφεῖο, στά ράφια τῶν βιβλιοπωλείων καί ἀπό κεῖ στήν διάνοια καί στίς καρδιές τῶν ἀναγνωστῶν.

Οἱ ἀριθμοί μᾶς λένε:
33 πολυσέλιδα βιβλία ἀπό τό 1978 μέχρι τά μέσα τοῦ 1995, σέ ἕνα χρονικό διάστημα 17 ἐτῶν.

60 πολυσέλιδα βιβλία ἀπό τά μέσα τοῦ 1995 μέχρι σήμερα, σέ ἕνα χρονικό διάστημα 20 ἐτῶν. Δηλαδή, κατά μέσον ὅρο τρία βιβλία κατ' ἔτος.

[ ... ]

Στά βιβλία αὐτά πρέπει νά προστεθοῦν:

–οἱ ἐπανειλημμένες ἐπανεκδόσεις, ὁρισμένες ἀπό τίς ὁποῖες περιεῖχαν βελτιώσεις,
–τά ἄρθρα καί τά ἀνάτυπα,
–ἡ Ἐκκλησιαστική Παρέμβαση, πού ἀποτελεῖ ἕναν ἄλλον ἐκδοτικό ἆθλο, δεδομένου τοῦ ὅτι ἡ μηνιαία αὐτή δεκαεξασέλιδη ἔκδοση, μεγέθους σελίδος 34X24 ἑκ. καί μέ 22.000 λέξεις ἀνά τεῦχος, καλύπτεται κατά 70% περίπου ἀπό κείμενα τοῦ Μητροπολίτου,
–οἱ ἐπανεκδόσεις παλαιοτέρων βιβλίων, τίς ὁποῖες ἐπιμελήθηκε ἐκ νέου, στήν εἰκοσαετία αὐτή.

Ξεχωριστό καί πολύ μεγάλο εἶναι τό κεφάλαιο τῶν μεταφράσεων, οἱ ὁποῖες γίνονται μέ πρωτοβουλία τῶν μεταφραστῶν καί πολλές φορές ἐν ἀγνοίᾳ τοῦ συγγραφέως.

Συνολικά ἔχουμε 68 μεταφράσεις βιβλίων τοῦ Μητροπολίτου σέ ξένες γλῶσσες, τήν εἰκοσαετία 1995-2015.

Στίς ἀνωτέρω μεταφράσεις δέν περιλαμβάνονται οἱ μεταφράσεις τῶν μεμονωμένων ἄρθρων καί ὁμιλιῶν, καθώς καί πολλά βιβλία πού ἔχουν μεταφρασθῆ, ἀλλά δέν ἔχουν ἀκόμη ἐκδοθῆ.

Συνολικά τά εἴκοσι αὐτά χρόνια, εἴχαμε τίς ἑξῆς μεταφράσεις βιβλίων σέ ξένες γλῶσσες:  16 βιβλία στά ἀγγλικά, 4 στά γαλλικά, 1 στά γερμανικά, 1 στά ἱσπανικά, 5 στά ἀραβικά, 5 στά ρωσικά, 6 στά σερβικά, 3 στά οὐγγρικά, 19 στά ρουμανικά, 3 στά βουλγαρικά, 1 στά Κινεζικά, 1 στά οὐκρανικά, 1 στά τσεχικά, 1 στά γεωργιανά, 1 στά κορεατικά, τό ὁποῖο ἔγινε καί μπέστ σέλλερ θρησκευτικοῦ βιβλίου στήν μακρινή Κορέα.

Ποῦ ὀφείλεται ἡ συγγραφική αὐτή γονιμότητα;

Γιά τό θέμα αὐτό θά καταθέσουμε ἁπλῶς μερικές σκέψεις ὡς μαρτυρία. Δέν εἴμαστε σέ θέση νά κάνουμε ἀνάλυση καί ὁλοκληρωμένη παρουσίαση τοῦ θέματος. Ἄλλωστε, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης στό μήνυμά του πού ἀναγνώσθηκε στήν ἀρχή τοῦ Συνεδρίου, «δέν θά ἦτο δυνατόν ἀσφαλῶς νά ἐκτιμηθῇ καί ἀποτιμηθῇ ἄνευ μελέτης καί ἐμβαθύνσεως τό εὐρύ συγγραφικόν καί θεολογικόν ἐπιστημονικόν ἔργον» τοῦ Σεβασμιωτάτου καί «ἀξιολογοῦμεν ἀκροθιγῶς τό συγγραφικόν ὑμῶν ἔργον ὡς στοιχοῦν τῇ καθ’ ἡμᾶς Ὀρθοδόξῳ Ἁγιοπατερικῇ ἑρμηνευτικῇ παραδόσει ἐν ἐκκλησιαστικῷ φρονήματι καί Ὀρθοδόξῳ ἤθει, οὐχί δέ πολεμικῷ, ὅπερ ἀποπνέουν ἥ τε προσωπική ζωή καί αἱ μελέται ὑμῶν».

Κατ' ἀρχάς πρέπει νά δώσουμε τήν μαρτυρία, ὅτι ἡ συγγραφική ἰδιότητα τοῦ κ. Ἱεροθέου δέν ξεχωρίζεται ἀπό τήν ἀρχιερατική καί τήν ποιμαντική, οὔτε ἀκόμη ἀπό τήν διοίκηση. Συγγράφει ὡς Ἀρχιερέας καί Ποιμένας, Ἀρχιερατεύει ὡς θεολόγος καί Ποιμένας, Ποιμαίνει θεολογικά, διοικεῖ ὡς Ἀρχιερέας καί θεολόγος. Αὐτό σέ πρακτικό ἐπίπεδο σημαίνει, ὅτι ἡ συγγραφή γίνεται παράλληλα μέ τίς θεῖες Λειτουργίες, τά Μυστήρια καί τίς ἀκολουθίες, παράλληλα μέ τά κηρύγματα σέ κάθε λατρευτική σύναξη καί κάθε Δευτέρα στό Ποίμνιό του σ' αὐτόν ἐδῶ τόν χῶρο, παράλληλα μέ τήν καθημερινή παρουσία στά Γραφεῖα τῆς Μητροπόλεως, παράλληλα μέ τήν προσωπική μέριμνα γιά τά Ἱδρύματα, παράλληλα μέ τήν συμμετοχή σέ κάθε ἐκδήλωση τῆς πόλεως ὅπου καλεῖται νά παρευρεθῆ καί νά πῆ τόν λόγο του, παράλληλα μέ τίς ὁμιλίες σέ παιδιά καί νέους ὅποτε καλεῖται, παράλληλα μέ τίς περιοδεῖες του εἴτε στά ὀρεινά χωριά μας εἴτε στό ἐξωτερικό γιά ὁμιλίες κ.ο.κ.

Συνήθως, γίνεται διάκριση μεταξύ θεολόγων καί Ἀρχιερέων, μεταξύ συγγραφέων καί διοικητῶν, μεταξύ πρακτικῶν καί θεωρητικῶν, μεταξύ νηπτικῶν καί κοινωνικῶν τύπων κλπ. Ὅμως, ὅταν ὅλα αὐτά λειτουργοῦν μέ θεολογικά κριτήρια καί κάτω ἀπό ὀρθόδοξες προϋποθέσεις, μέσα στό Πνεῦμα τοῦ Θεοῦ, δέν ὑφίσταται διάκριση καί ἀντίθεση, ἀλλά σύνθεση καί συλλειτουργία. Ἀκόμη καί σέ ἕνα πρόσωπο. Στήν παράδοση μας ὁ Ἀρχιερεύς εἶναι καί πατέρας εἶναι καί θεολόγος, καί μοναχός καί προσευχόμενος, εἶναι καί Ἐπίσκοπος καί διοικητής, χωρίς διασπάσεις καί ἀποκλείσεις.

Μετά τήν εἰσαγωγική αὐτή παρατήρηση, θά παραθέσουμε κατά τήν κρίση μας κάποιους λόγους-αἰτίες πού βοηθοῦν στήν ἑρμηνεία τῆς αὐξανόμενης συγγραφικῆς παραγωγῆς μέσα σέ ἕνα περιβάλλον πολυμέριμνο καί πολυβάσανο.

Κατ' ἀρχάς εἶναι φανερόν ὅτι ὑπάρχει ἕνα φυσικό συγγραφικό χάρισμα, τό ὁποῖο καλλιεργήθηκε ἐπιμελῶς καί προσφέρθηκε στήν Ἐκκλησία.

Ἀκόμη, ὑπάρχουν τά πνευματικά αἴτια, τά ὁποῖα δέν δυνάμεθα νά ἀγγίξουμε, ἁπλῶς ὑποπτευόμαστε καί τά ὁποῖα μποροῦμε νά ὀνομάσουμε μέ δύο λέξεις κλειδιά: «μαθητεία» καί «ἔμπνευση».

«Μαθητεία» εἶναι τό μυστήριο τῆς παραδόσεως, κατά τό ὁποῖον ὁ παραδίδων παραδίδει τό παραδιδόμενο στόν παραλαμβάνοντα, μέσα τό μυστήριο τῆς ὑπακοῆς.

«Ἔμπνευση», εἶναι τό μυστήριο τῆς θεολογίας, κατά τό ὁποῖο ὁ προσευχόμενος θεολογεῖ καί ὁ θεολόγος προσεύχεται, διακρίνων τά πνεύματα ἤ ἐκ τοῦ Θεοῦ ἐστί.  

Δέν μποροῦμε νά ἐπεκταθοῦμε περισσότερο κατά τήν ὁμιλία αὐτή στά «μυστήρια» αὐτά.

Πάντως, ὁ Σεβασμιώτατος ἔχει πεῖ γιά τά συγγράμματά του: «Γράφω γιά ὅ,τι ἀγαπῶ καί δέν γράφω γιά κάτι, ἄν δέν τό ἀγαπήσω».

Ὁ Γέροντας Σωφρόνιος τοῦ εἶχε πεῖ σέ μιά ἀπό τίς ἐπισκέψεις του στό Μοναστήρι του στήν Ἀγγλία: «τώρα νά προσεύχεσαι καί ἀργότερα ἡ προσευχή θά γίνη θεολογία καί ἡ θεολογία θά γίνη διδασκαλία».

Ὁ ἴδιος ὁ συγγραφέας ἔχει γράψει γιά τόν ἡσυχαστή ἅγιο Παΐσιο Βελιτσκόφσκι: «Ὁ ὅσιος Παΐσιος βρῆκε τόν δρόμο τοῦ ἡσυχασμοῦ καί τῆς νοερᾶς προσευχῆς, ὁπότε ἡ καρδιά του γέμισε ἀπό τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ, καί στήν συνέχεια ξεχύλισε αὐτή ἡ ζωή στήν διδασκαλία πρός τούς μοναχούς πού ἔτρεχαν ἀπό παντοῦ γιά νά ἀκούσουν τήν θεία σοφία πού ἔβγαινε ἀπό τό στόμα του, κυρίως, ὅμως ἀπό τήν καρδιά του» (Λόγοι καί διάλογοι - 2010).

Ἄς μή ξεχνᾶμε ὅτι ὁ συγγραφέας ἔχει τήν εὐχή τοῦ Γέροντός του ἀειμνήστου Μητροπολίτου Ἐδέσσης Καλλινίκου, ὁ ὁποῖος ὅταν ἔλαβε τό πρῶτο βιβλίο του τοῦ εὐχήθηκε νά τά «ἑκατοστήση».

Ὅμως, ἡ ἔμπνευση δίδεται ἀνάλογα μέ τήν ἐργασία τοῦ ἀνθρώπου. Δέν ἀρκεῖ μόνον νά ζητᾶ κάποιος φωτιά (δηλαδή ἔμπνευση), ὅταν δέν ἔχη ὑλικό γιά νά ἀνάψη. Τό ὑλικό αὐτό, γιά τόν Σεβασμιώτατο, εἶναι ἡ ἐν γένει μόρφωσή του, οἱ προφορικές διδασκαλίες ἁγίων Γερόντων, οἱ ἐπιστημονικές μελέτες τῶν πατερικῶν καί ἀσκητικῶν-νηπτικῶν κειμένων ἀπό τήν νεανική του ἡλικία μέ πνεῦμα μαθητείας καί ἡ ἀδιάκοπη μέχρι σήμερα μελέτη κειμένων καί βιβλίων, μάλιστα δέ θεολογικῶν καί ἐπιστημονικῶν διατριβῶν οἱ ὁποῖοι πάντα προσφέρουν κάτι νέο στήν γνώση. Ἀλλά ἐπίσης καί ἡ ἀνάγνωση τοῦ βιβλίου τῆς καθημερινῆς ζωῆς, τοῦ βιβλίου τῆς ἱστορίας, τοῦ βιβλίου τοῦ ἀνθρώπινου πόνου, τοῦ βιβλίου τῶν ἀναζητήσεων τῶν ἀνθρώπων, τά βιβλία τῶν καρδιῶν τῶν ἀνθρώπων τοῦ ποιμνίου του, ὅσων ἀνοίγονται πρός τόν Ποιμένα, γιά νά τίς θεραπεύση. Αὐτά τά βιβλία ἀποτελοῦν ἐπίσης καθημερινή μελέτη του καί πολύτιμες πηγές τοῦ ἔργου του.

Ἔτσι, ἡ συγγραφική παραγωγή ὀφείλεται καί στά πολλά ποιμαντικά, πνευματικά, κοινωνικά, ἐπιστημονικά καί ποικίλα ἄλλα ἐρεθίσματα πού συλλαμβάνουν τά εὐαισθητοποιημένα πνευματικά του αἰσθητήρια καί στίς πολλές προκλήσεις πού δέχεται ὡς Ἱεράρχης τῆς Ἐκκλησίας γενικότερα, ὡς Ποιμενάρχης τῆς Ναυπάκτου εἰδικότερα, ὡς Πνευματικός Πατέρας καί καθοδηγητής, ἀλλά καί ὡς συγγραφέας καί θεολόγος πανορθοδόξου ἀναγνωρίσεως.

Ὁ Οἰκουμενικός Πατριάρχης ἔχει πεῖ: «θέλω νά πῶ καί ἕναν λόγο θαυμασμοῦ πρός τόν ἅγιον Ναυπάκτου γιά τήν πολυμέρειάν του. Ἐγώ προσωπικῶς κάθε φορά πού παίρνω ἕνα σύγγραμμά του ἤ τήν Ἐφημερίδα τῆς Μητροπόλεώς του ἤ ὅταν βλέπω ἄρθρα του εἰς τόν Ἀθηναϊκόν Τύπον, θαυμάζω κυριολεκτικῶς τήν πολυμέρειάν του καί τήν ἐγκυκλοπαιδικήν του μόρφωσιν, ἀλλά καί τό θεολογικόν του βάθος καί γι' αὐτά τόν συγχαίρω ἐξ ὅλης καρδίας καί προσωπικῶς καί ἐκ μέρους τοῦ Οἰκουμενικοῦ μας Πατριαρχείου».

Μεγάλη σημασία ὡς πρός τήν ποιότητα τῶν βιβλίων τοῦ Σεβασμιωτάτου καί τό εὔληπτο τοῦ περιεχομένου τους εἶναι ἡ ἀπαράβατος ἀρχή τοῦ συγγραφέα, πρῶτα ὁ ἴδιος νά κατανοῆ καλά, νά «χωνέψη» καλά τό θέμα μέ τό ὁποῖο ἀσχολεῖται, καί ἔπειτα νά κάνη τά πάντα γιά νά γίνη αὐτό κατανοητό ἀπό τόν ἁπλό ἀναγνώστη, κατά τό ἀρχαῖον ρητό: «τό σοφόν σαφές». Ὁ ἴδιος λέγει, ὅτι ὅταν ἕνα βιβλίο εἶναι δυσνόητο, σημαίνει ὅτι οὔτε ὁ συγγραφέας κατανοεῖ ὅσα γράφει.

Ὡς πρός τό ἐρώτημα ποῦ βρίσκει τόν χρόνο, ἄς σημειωθῆ ὅτι ὁ ἴδιος ἐκμεταλλεύεται κάθε χρονική στιγμή. Γιά παράδειγμα τό διάστημα μισῆς ὥρας μεταξύ μιᾶς Ἀκολουθίας καί μιᾶς ἐκδηλώσεως, εἶναι χρόνος ἱκανός γιά νά γραφῆ κάτι πού τόν ἀπασχολεῖ. Ἐπίσης, ἰδιαιτέρως παραγωγικός συγγραφικά εἶναι ὁ χρόνος τοῦ ταξιδιοῦ μέ τό αὐτοκίνητο σέ διάφορα μέρη. Σέ ἕνα ταξίδι στήν Ἀθήνα θά ἔχη διαβάσει ἕνα βιβλίο, θά ἔχη διορθώσει ἕνα ἄλλο νέο βιβλίο του, θά ἔχη συμβουλευθῆ κάποια σοβαρή πηγή κ.ο.κ.

Στό ταξίδι ἐπιστροφῆς μέ τό ἀεροπλάνο ἀπό μιά ἐπίσκεψή του σέ ξένη χώρα γιά ὁμιλίες καί διαλέξεις, θά ἔχη γράψει τό ὁδοιπορικό τοῦ ταξιδιοῦ ἤ τίς ἐντυπώσεις του ἤ κάποιο ἄρθρο σχετικά μέ τά ὅσα ἔζησε.

Ἀκόμη καί οἱ ὧρες παρακολούθησης μιᾶς ἐκδήλωσης ἤ συμμετοχῆς του σέ ἕνα συμβούλιο, γίνονται ὧρες ἔμπνευσης καί κυοφορίας συγγραφικῶν προτάσεων.

Ἔχουμε σχηματίσει τήν πεποίθηση ὅτι γιά κάποιους ἀνθρώπους, ἀκόμη καί ἡ ὥρα τοῦ ὕπνου εἶναι ὥρα ἐμπνεύσεως καί ἐργασίας πνευματικῆς.

Τά ἀνωτέρω πρέπει νά συνδυασθοῦν μέ τήν μεγάλη ἱκανότητα πού χαρίζει ἡ ἡσυχαστική ζωή στό νά συγκεντρώνη κανείς τόν νοῦ του, τήν προσοχή του, σέ αὐτό πού κάνει καί νά ἐργάζεται ἀπερίσπαστος.

Σημαντικοί γιά τό θέμα μας εἶναι καί κάποιοι λόγοι ἄλλων ἐκκλησιαστικῶν προσώπων γιά τόν συγγραφέα:  

Ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν κ. Ἱερώνυμος παρατηρεῖ στό σημερινό μήνυμά του: «ἡ σοβαρή ἐνασχόλησή του μέ τόν θησαυρό τῆς πατερικῆς γραμματείας, ἡ ἀνάδειξη καί προβολή τῆς ὀρθοδόξου πνευματικότητας, καθώς καί ἡ ἀρχιερατική του δράση στήν ἐπαρχία του, προσδίδουν στήν ποιμαντορία του μυσταγωγικά χαρακτηριστικά καί στήν θεολογική του ἐνασχόληση τή σοφία τῆς ποιμαντικῆς πράξης, τῆς ἱερῆς ἀγωνίας τοῦ πατέρα γιά κάθε ψυχή, γιά τόν πολύμορφο ἀγώνα κάθε ἀνθρώπου».

Ὁ Πατριάρχης τῆς Ρουμανίας κ. Δανιήλ ἔχει εὐστόχως παρατηρήσει, ἀπό τότε πού ἦταν Μητροπολίτης Μολδαβίας, ὅτι ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ἱερόθεος συνδυάζει τήν ποιμαντική μέ τήν θεολογία, πράγμα πολύ σημαντικό καί ἀναγκαῖο γιά τήν Ἐκκλησία.

Πρόσφατα ὁ Ἡγούμενος τῆς Ἱ. Μονῆς Βατοπαιδίου π. Ἐφραίμ παρατήρησε ἐνώπιον τῆς Ἀδελφότητος καί τῶν προσκυνητῶν τῆς Ἱερᾶς Μονῆς ὅτι: «Ὁ Σεβασμιώτατος ἅγιος Ναυπάκτου εἶναι ἐκ τῶν ὀλίγων πού συνδυάζουν τήν ἀκαδημαϊκή γνώση μέ τήν ἐμπειρική θεολογία».

Ὄντως, στά βιβλία τοῦ Μητροπολίτη Ναυπάκτου συνδυάζεται ἡ Θεολογία μέ τήν Ποιμαντική. Ὄντως συνδυάζεται ἡ ἀκαδημαϊκή μέ τήν ἐμπειρική θεολογία.

Αὐτό αἰσθητά καί ἐμπειρικά καί πρακτικά ἄν θέλετε γίνεται ἀντιληπτό καί κατά τόν ἑξῆς τρόπο: Διαβάζοντας κανείς τά βιβλία τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου, διακρίνει τήν σαφῆ καί εὐκρινῆ λογική διάταξη καί ταξινόμηση τῆς ὕλης, ὑποστηριζομένης μέ ἔγκυρες παραπομπές καί βιβλιογραφία. Συγχρόνως, ὅμως, αἰσθάνεται ὅτι μπορεῖ καί νά προσευχηθῆ καρδιακά διαβάζοντας, γιατί παρά τήν λογική ταξινόμηση τῆς ὕλης καί τήν χρήση συλλογισμῶν, δέν ἀφίπταται ἡ καρδιακή αἴσθηση.

Ἀξιοσημείωτο ἐπίσης εἶναι τό γεγονός ὅτι, ἄν καί ὁρισμένες φορές οἱ ἀφορμές γιά τήν συγγραφή τῶν κειμένων καί τῶν βιβλίων μπορεῖ νά εἶναι «πολεμική», ἐν τούτοις τά βιβλία εἶναι θεραπευτικά καί ἑνοποιητικά.

Ἔχει παρατηρηθῆ, ἐπίσης, (ἀπό τήν Ἡγουμένη μιᾶς Ἱερᾶς Μονῆς τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος,) ὅτι ὁ λόγος τοῦ Μητροπολίτου γίνεται τελευταῖα ὅλο καί πιό δυνατός, γιατί εἶναι λόγος πού προφέρεται πάνω ἀπό τόν Σταυρό.  

Θεματολογία

Θά μποροῦσε νά χαρακτηρισθῆ ἀπεριόριστη. Βεβαίως, ὁ προσανατολισμός εἶναι θεολογικός, ποιμαντικός, ἡσυχαστικός, θεραπευτικός, ἀλλά ἐπίσης ἀσχολεῖται μέ θέματα ἱστορικά, βιοηθικά, φιλοσοφικά, κοινωνικά, ἐθνικά, πολιτικά (ὄχι κομματικά) κ.ἄ.

[ ... ]

Τήν ἰδιαιτέρως πλούσια θεματολογία μπορεῖ κανείς νά διαπιστώση διαβάζοντας καί μόνο τά περιεχόμενα τῶν βιβλίων τῆς σειρᾶς Ἐνιαύσια.

Οἱ ἀφιερώσεις τῶν βιβλίων

Σημαντικές εἶναι καί οἱ ἀφιερώσεις τῶν βιβλίων τοῦ Σεβασμιωτάτου, γιατί φανερώνουν καί τίς παραδοσιακές καί πνευματικές του ρίζες καί τήν εὐγνώμονα διάθεσή του. Σημειώνονται κατωτέρω οἱ ἀφιερώσεις τῶν βιβλίων τῆς τελευταίας εἰκοσαετίας, ἀφοῦ ὑπογραμμισθῆ ὅτι οἱ ἀφιερώσεις τῶν πρώτων του βιβλίων ἦταν ἐξίσου ἤ καί περισσότερο σημαντικές.

Δεσποτικές Ἑορτές: Τῷ Δεσπότῃ Χριστῷ

Ὑπαρξιακή Ψυχολογία καί Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία: Στούς διακριτικούς πνευματικούς πατέρας, τούς θεραπευτάς τοῦ λαοῦ τοῦ Θεοῦ, οἱ ὁποῖοι «νύκτα καί ἡμέραν… μετά δακρύων νουθετοῦν ἕνα ἕκαστον» προσφέροντας Λόγο ζωῆς.

Ὅσοι Πιστοί: Τῷ Σεβασμιωτάτῳ Μητροπολίτῃ Ἰωαννίνων Κυρίῳ Θεοκλήτῳ χειροτονήσαντί με Ἀρχιερέα ἀνατίθημι.

Ἐντεύξεις καί Συνεντεύξεις: Ἀφιεροῦται τοῖς ἐντευξομένοις.

Εἰκονοφιλικό καί εἰκονοκλαστικό πνεῦμα: Στούς προκατόχους μου ἀρχιερεῖς τῆς Ἱερᾶς Ἐπισκοπῆς, Μητροπόλεως καί Ἀρχιεπισκοπῆς Ναυπάκτου τούς διαπρέψαντας στίς Οἰκουμενικές καί Τοπικές Συνόδους καί κλεΐσαντας μέ τά ἰδιαίτερα χαρίσματά τους τήν τοπική Ἐκκλησία τῆς Ναυπάκτου «εἰς μνημόσυνον αἰώνιον».

Κόσμημα τῆς Ἐκκλησίας: Ἀφιεροῦται τῷ βιογραφουμένῳ Μακαριστῷ Μητροπολίτῃ Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας Κυρῷ Καλλινίκῳ χρεωστικῶς, ὀφειλετικῶς, υἱϊκῶς καί εὐγνωμόνως δι’ ὅσα ἔπραξε ὑπέρ τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ βιογραφοῦντος.
Μεταξύ δύο αἰώνων: «τῷ δέ βασιλεῖ τῶν αἰώνων, ἀφθάρτῳ, ἀοράτῳ, μόνῳ σοφῷ Θεῷ, τιμή καί δόξα εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων• ἀμήν» (Α' Τιμ. α', 17).

Ταυτότητα καί ταυτότητες: Στήν δοξασμένη καί πονεμένη Ρωμηοσύνη.

Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος: Ἀφιεροῦται στό Πάνσεπτο Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί τούς Προκαθημένους Πατριάρχες ὅπως καί στούς συγκυρηναίους αὐτῶν πού ἔδωσαν τήν μαρτυρία τῆς ὀρθοδόξου πίστεως καί πολλοί ἀπό αὐτούς ὑπέστησαν τό μαρτύριο.

Ὁ Ὀρθόδοξος μοναχισμός: Στόν Σεβασμιώτατον Μητροπολίτης Θηβῶν καί Λεβαδείας κ. Ἱερώνυμον πού ἀγαπᾶ τόν μοναχισμό καί προστατεύει τίς Ἱερές Μονές τῆς Ἐπισκοπῆς του μεταξύ τῶν ὁποίων καί τήν Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας).

Ἐκκλησιαστικοί Ἀναβαθμοί: Στόν ἀγωνιστή καί ἱεροπρεπῆ ἀείμνηστον Ἱεράρχη Δρυϊνουπόλεως, Πωγωνιανῆς καί Κονίτσης Κυρό Σεβαστιανό, πού μέ τόν τρόπο τῆς κοιμήσεώς του ἔδειξε τό μεγαλεῖο τῆς ψυχῆς του, εὐγνωμόνως ἀφιερώνω τό παρόν γιά ὅσα μέ εὐεργέτησε κατά τά μαθητικά καί φοιτητικά μου ἔτη.

Τά Συνοδικά καί Πατριαρχικά κείμενα: Στόν ἀείμνηστον Ἀρχιεπίσκοπον Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος κυρό Σεραφείμ τόν ἀπό Ἰωαννίνων μέ ἀγαθή ἀνάμνηση ἀπό τά Ἰωάννινα καί τήν Ἀθήνα, τό ψαλτήρι καί τόν ἄμβωνα.

Ἡσυχία καί Θεολογία: Στούς τρεῖς νέους «δέκτες, φύλακες καί μεταδότες τῆς παρακαταθήκης τῆς Ἱερᾶς Παραδόσεως» π. Παΐσιον τόν ἁγιορείτην - π. Πορφύριον τόν Καυσοκαλυβίτην - π. Σωφρόνιον τόν ἡσυχαστήν πού βίωσαν τό Μυστήριον τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ καί ἔπαθαν, ἔμαθαν καί δίδαξαν.

Βιοηθική καί Βιοθεολογία: Στούς γονεῖς μου Σωτήριο καί Εὐτυχία.

Θρησκεία καί Ἐκκλησία στήν κοινωνία: Τῇ Α.Θ.Π. τῷ Ἀρχιεπισκόπῳ Κωνσταντινουπόλεως Νέας Ρώμης καί Οἰκουμενικῷ Πατριάρχῃ Κυρίῳ Κυρίῳ Βαρθολομαίῳ ταπεινόν ἀντιπελάργημα.

Εἰς μνημόσυνον: Εὐγνώμων προσφορά στόν ἀείμνηστο Ἀρχιμ. π. Βενέδικτο Πετράκη φλογερόν Ἱεροκήρυκα Ἰωαννίνων καί Ἀγρινίου καί Πνευματικό Πατέρα τῶν γονέων μου, τῆς θείας μου καί ἐμοῦ καί ἀνάμνηση στά ἀδέλφια μου μέ τά ὁποῖα εἴχαμε κοινές ἐμπειρίες.

«Οἶδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ...»: Στήν Ἀδελφότητα τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Τιμίου Προδρόμου Essex Ἀγγλίας «τά τῆς μάνδρας (τοῦ π. Σωφρονίου) ταπεινά πρόβατα» καί στόν εὐλογημένο τόπο «τόν σμικρόν, πτωχόν καί ἀσήμαντον μέν, ἀλλ’ ἐν δάκρυσι πολλοῖς, καί ἐκ βάθους στεναγμοῖς καί αἵματι καί ἱδρῶτι ἱδρυθέντα».

Παλαιόν ὄφλημα: Στήν ἀείμνηστη Γερόντισσα Φωτεινή πνευματικό τέκνο τοῦ μακαριστοῦ Σεβαστιανοῦ ἡ ὁποία δίδαξε πολλούς μέ τήν ζωή της, τήν διακονία της καί τήν κοίμησή της.

Ἡ Ἰατρική ἐν Πνεύματι ἐπιστήμη: Στόν μακαριστό Ἀρχιμ. π. Ἐπιφάνιο Θεοδωρόπουλο πού θεράπευσε πλῆθος Χριστιανῶν καί ἄφησε μνήμη σοφοῦ καί ὁσίου Κληρικοῦ μέ εὐγνωμοσύνη γιά τήν ἀδιάπτωτη φιλοθεΐα του καί τήν ἀκένωτη φιλοστοργία του.

Παλαιά καί Νέα Ρώμη: Στήν Θεολογική Σχολή τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης πού μέ γαλακτοτρόφησε στήν ἐπιστήμη τῆς Θεολογίας καί στό Τμῆμα Κοινωνικῆς Θεολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν πού μέ ἀναγόρευσε σέ ἐπίτιμο διδάκτορα εὐγνωμόνως.

Λόγοι καί Διάλογοι: Στούς μεταφραστές τῶν βιβλίων μου σέ ἄλλες γλῶσσες μέ εὐγνωμοσύνη καί ἐγκάρδιες εὐχές.

Ἐμπειρική Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας Α΄: Στόν π. Γεώργιον Μεταλληνόν καί τόν κ. Ἀθανάσιον Σακαρέλλον «συμμαθητάς» στήν διδασκαλία τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη τόν ὁποῖον ἀγάπησαν πολύ ὡς δάσκαλο τῆς ὀρθοδόξου παραδόσεως.

Ἐμπειρική Δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας Β΄: Στήν μακαριστή Γερόντισσα Φωτεινή μαθήτρια τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη πού ἔζησε καί κοιμήθηκε μέ ἔμπνευση καί ἀπολαμβάνει κατά τήν καρδία της στήν οὐράνια Λειτουργία.

Μεταφράσεις, Μυστήρια καί ἄσκηση: Στόν ἱερομόναχο π. Κωνσταντῖνον Κατσάνον πού μέ βάπτισε καί στούς ἀναδόχους μου Θεόδωρον Τριβλῆν καί Ἀλέξανδρον Γοργόλην.

π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ἕνας κορυφαῖος ...: Στούς γονεῖς τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη Σάββα καί Εὐλαμπία πού γέννησαν καί ἀνέδειξαν ἕναν τέτοιο θεολόγο στήν Ἐκκλησία μέ τήν ἀγάπη τους, τίς προσευχές τους καί τήν Καππαδοκική ἀσκητική ζωή τους καί στόν π. Γεώργιο Φλωρόφσκι τόν «μέντορά του» πού τόν ἔμαθε νά «σκέφτεται μέ ὀρθόδοξο τρόπο».

Μεταπατερική Θεολογία καί Ἐκκλησιαστική Πατερική Ἐμπειρία: Στόν ἀείμνηστο Καθηγητή Πατρολογίας Παναγιώτη Χρήστου πού μέ εἰσήγαγε στήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί στήν μελέτη στίς βιβλιοθῆκες καί τήν ζωή τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί στόν ἀείμνηστο Ἁγιορείτη Ἀρχιμ. Σπυρίδωνα (Ξένον) Νεοσκητιώτη γιά τίς ποικίλες εὐεργεσίες του, ἰδίως ἐπειδή ἔγινε θύρα καί ὁδηγός γιά νά πορευθῶ στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί νά γνωρίσω τούς ἐμπειρικούς θεολόγους εὐγνωμόνως καί εὐχετικῶς.

Θεολογία γεγονότων: Στόν σεβαστό Γέροντα π. Ἀναστάσιο Κουδουμιανό πνευματικό ἀντίδωρο στό θεολογικό δῶρο τῆς πολλῆς ἀγάπης του.

Σύνοδος οὐρανοῦ καί γῆς: Στόν μακαριστό Ἀρχιμ. π. Γεώργιο Καψάνη Ἡγούμενο τῆς Ἱερᾶς Μονῆς Ὁσίου Γρηγορίου Ἁγίου Ὄρους μέ σεβασμό, ἀγάπη καί εὐχαριστίες, γιά τήν μεγάλη του προσφορά στήν Ἐκκλησία, τό Ἅγιον Ὄρος, τόν μοναχισμό, τήν θεολογία καί σέ μένα.

Ἀποστολή καί Ἱεραποστολή στήν Μέση Ἀνατολή: Στούς Ρωμηούς Ὀρθοδόξους τῆς Μέσης Ἀνατολῆς καί στούς Καθηγητές καί φοιτητές μου τῆς Μπελεμεντείου Θεολογικῆς Σχολῆς τοῦ Πατριαρχείου Ἀντιοχείας στόν Βόρειο Λίβανο μέ ἀγαθή ἀνάμνηση καί θερμότατες προσευχές.

Καλλίνικος Μητροπολίτης Ἐδέσσης, μιά "ὁσία μορφή":  Στούς «εὐλογημένους Χριστιανούς» τῆς Ἱ. Μητροπόλεως Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας, ὅπως ἔλεγε ὁ μακαριστός Ἱεράρχης Καλλίνικος, καί σέ ὅσους τόν ἀγάπησαν.

Θεολογία καί ποιμαντική: Στούς Κληρικούς, μοναχούς καί λαϊκούς τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου στούς ὁποίους ἀπευθύνθηκαν τά κείμενα αὐτά.

Θεολογικές περιοδεῖες: Στούς πραγματικούς κατά πνεῦμα Ρωμηούς πού βρίσκονται σέ ὅλη τήν γῆ, οἱ ὁποῖοι πεινοῦν καί διψοῦν τήν δικαιοσύνη τοῦ Θεοῦ καί ἀγαποῦν τήν ἐπιφάνεια τῆς δόξης Αὐτοῦ.

Ἀναγνωστικό κατήχησης: Στόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ἐδέσσης, Πέλλης καί Ἀλμωπίας κ. Ἰωήλ συναδελφό καί παραδελφό ἐν Κυρίῳ μέ φιλαδελφία καί ἀγαθή φιλία.

Ἐκκλησιαστική ἱστορία καί θεολογία διά τοῦ Τύπου: Στούς τρεῖς Ἀρχιεπισκόπους Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος Σεραφείμ, Χριστόδουλο καί Ἱερώνυμο μέ τούς ὁποίους συνεργάσθηκα στενά καί ἀποδοτικά ὡς Συνοδικός Σύνεδρος καί πολλές φορές ὡς ἐκπρόσωπος Τύπου τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου καί τῆς Ἱεραρχίας σέ κρίσιμες περιόδους.

Ὠφέλεια ἐκ τῶν βιβλίων

Τά βιβλία εἶναι καρποί τῆς ζωῆς καί τῆς ἐργασίας ἑνός ἀνθρώπου, καί ἡ ἀξία τους τεκμαίρεται ἀπό τούς δικούς τους καρπούς.

Νομίζουμε ὅτι ἡ ἀξία τῶν βιβλίων τοῦ Σεβασμιωτάτου ἐπιβεβαιώνεται:  

Ἀπό τήν μεγάλη κυκλοφορία τους. Καί αὐτό χωρίς νά γίνωνται εἰδικές παρουσιάσεις τῶν βιβλίων, χωρίς νά γίνεται ὁποιαδήποτε διαφημηστική καμπάνια, χωρίς τήν διαμεσολάβηση μεγάλων ἐκδοτικῶν οἴκων πού ἔχουν τούς μηχανισμούς προώθησης. Τά βιβλία ἐκδίδονται ἀπό τήν Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας), ἐνῶ τά ἐξώφυλλα καλλιτεχνεῖ ἀνιδιοτελῶς ὁ ἁγιογράφος καί πνευματικό παιδί τοῦ Μητροπολίτου Γιάννης Γερεμτζές καί ἄλλα τά ἐπεξεργάζονται οἱ μοναχές τῆς Ἱερᾶς Μονῆς.

Ἄς ὑπογραμμισθῆ ὅτι τά ἔσοδα ἀπό τά βιβλία προσφέρονται ἀπό τόν συγγραφέα στήν Ἱερά Μονή πού τά ἐκδίδει, καί ἔτσι ἀποτελοῦν τό ἐργόχειρο μέ τό ὁποῖο ζοῦν οἱ Μοναχές.

Ἀπό τίς πολλές μεταφράσεις τους.
Ἀπό τήν ἀναγεννητική τους δύναμη.
Ἀπό τήν ἔμπνευση πού δίνουν γιά θεολογική καί ἀσκητική ζωή.
Ἀπό τήν παρηγοριά καί παράκληση, πού δίνουν σέ μοναχούς καί ἐγγάμους, σέ νέους καί προβεβηκότες.
Ἀπό τό γεγονός ὅτι ἐνεργοῦν ἀποδεδειγμένα τήν θεραπεία ἀνθρώπων, ἀπό πνευματικά, ἀπό ψυχολογικά, ἀκόμη καί ἀπό βιολογικά προβλήματα. Εἴμαστε μάρτυρες πολλῶν σχετικῶν ἐπωνύμων παραδειγμάτων.

Δίνουν ἔμπνευση γιά ἱερατικές κλήσεις: Ἕνα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, πού ἀξίζει νά μνημονευθῆ σέ αὐτήν τήν ἐπέτειο: Τό πρῶτο βιβλίο τῆς εἰκοσαετίας, τό πρῶτο πού ἐξέδωσε ὁ Σεβασμιώτατος ὡς Μητροπολίτης Ναυπάκτου, ἐπιτέλεσε τό ἑξῆς καταγεγραμμένο θαυμαστό γεγονός: Τήν 21η Μαΐου συνέβη τό φονικό ἀτύχημα στό ὁποῖο φονεύθηκαν ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου Νικόδημος καί ὁ ὁδηγός τοῦ ἄλλου ὀχήματος. Ὁ υἱός τοῦ φονευθέντος ὁδηγοῦ, ὁ ὁποῖος ἐπέβαινε ἐπίσης στό αὐτοκίνητο, ἀντί νά στραφῆ ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας, ἔγινε Κληρικός. Αὐτό ἔγινε μετά τήν ἀνάγνωση τῆς ἐπιστολῆς τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου Ἱεροθέου καί τήν ἀνάγνωση τοῦ πρώτου βιβλίου τῆς εἰκοσαετίας πού μόλις εἶχε ἐκδοθῆ, «Ὑπαρξιακή ψυχολογία καί Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία», τό ὁποῖο ἐπίσης τοῦ ἀπέστειλε ὁ Σεβασμιώτατος.

Ἡ ἔμπνευση γιά μοναχικές κλήσεις: Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Ὀνομαστός Ἁγιορείτης Ἱερομόναχος ἐκμυστηρεύθηκε στόν Ν.Ι. ὅτι ἔλαβε τήν ἀπόφαση νά μονάση στό Ἅγιον Ὄρος μετά τήν ἀνάγνωση τοῦ βιβλίου «Μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους».

Ἡ καθοδογήση θεολόγων, ποιμένων, μοναχῶν, Κληρικῶν.

Χαρακτηριστικές οἱ πρόσφατες κλήσεις γιά ὁμιλίες πάνω στά βιβλία τοῦ Ν.Ι.:

–Ἀπό τήν Ἁγιορειτική Ἱερά Μονή Βατοπαιδίου, γιά ὁμιλίες-συνάξεις στούς Μοναχούς.
–Ἀπό τόν Μητροπολίτη Ἀμερικῆς τῆς Ἀντιοχειανῆς Ἐκκλησίας, γιά καταρτισμό τῶν Κληρικῶν τῆς Ἐπαρχίας του.
Ἀπό τά θεραπευτικά ἀποτελέσματα τῆς διδασκαλίας του:
–Πρόσφατο τό παράδειγμα ἀπό Μοναστήρι στήν Ρουμανία πού ἱδρύει θεραπευτήριο γιά τούς καρκινοπαθεῖς, τόσο τῆς ἀσθενείας τοῦ καρκίνου ὅσο καί κυρίως τῶν ψυχικῶν καί πνευματικῶν προβλημάτων πού συνδέονται μέ αὐτήν, στό ὁποῖο θά χρησιμοποιήση τήν διδασκαλία μέσα ἀπό τά βιβλία τοῦ Σεβασμιωτάτου.

Ἄς σημειωθῆ ὅτι βιβλία τοῦ Σεβασμιωτάτου (Δεσποτικές ἑορτές, Οἶδα ἄνθρωπον, Ὀρθόδοξος Μοναχισμός, κ.ἄ.) ἀναγινώσκονται σέ τράπεζες Μοναστηριῶν, ἀκόμη καί σέ Μονές τοῦ Ἁγίου Ὄρους.

Σέ ἀκαδημαϊκό ἐπίπεδο, σημειώνεται ἡ βράβευση (1996) ἀπό τήν Ἀκαδημία Ἀθηνῶν τοῦ βιβλίου του Τό πρόσωπο στήν ὀρθόδοξη παράδοση, ἡ ἐκπόνηση διατριβῶν, στήν Ἀμερική, Ρουμανία, Ἑλλάδα, μέ βάση τά βιβλία του, ἡ χρήση ὁρισμένων ἐξ αὐτῶν ὡς διδακτικῶν ἐγχειριδίων σέ Θεολογικές Σχολές καί Ἀκαδημίες, καί ἡ ἀναγόρευση τοῦ Σεβασμιωτάτου σέ ἐπίτιμο διδάκτορα τοῦ Ποιμαντικοῦ Τμήματος τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν (2008).

Κάποιες ἀκόμη ἐνδιαφέρουσες πτυχές τῆς συγγραφῆς. Βιβλία - διατριβές

Πρίν λίγο καιρό παράγοντας ἄλλης Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας παρατήρησε ὅτι ἡ Ἐκκλησία του πρέπει νά γνωρίζη τά θέματα τῆς μελλούσης νά συγκληθῆ Πανορθοδόξου Συνόδου, προκειμένου νά ἑτοιμασθοῦν ἐπ' αὐτῶν μελέτες καί διατριβές! Μέ τόν τρόπο αὐτόν ἤθελαν νά εἶναι καλά προετοιμασμένοι γιά ἕνα τέτοιο γεγονός. Αὐτό ἔχει μεγάλη σημασία καί δείχνει τήν σοβαρότητα ἀντιμετωπίσεως τῶν θεμάτων.

Αὐτό νομίζουμε ὅτι γίνεται καί μέ τά βιβλία πού συνέγραψε ὁ Σεβασμιώτατος Ναυπάκτου, καί συγκεκριμένα τήν εἰκοσαετία πού μελετᾶμε. Πολλά ἐκκλησιαστικά ζητήματα ἀντιμετωπίσθηκαν ἀπό τόν συγγραφέα ὄχι συνθηματολογικά ἤ ἁπλῶς μέ τήν συμβουλή κάποιας βιβλιογραφίας, ἀλλά ἔγιναν ἀφορμές γιά εἰδικές μελέτες του καί τήν ἔκδοση εἰδικῶν βιβλίων, πού θά μποροῦσαν νά χαρακτηρισθοῦν διατριβές.

Βιβλία πρωτοπόρα

Στήν Ἐκκλησία μας δέν ὑφίστανται πρωτοπορίες καί ἀνακαλύψεις, διότι ἡ ἀλήθεια ἀποκαλύφθηκε καί παραδόθηκε «ἅπαξ» στούς Ἀποστόλους τήν ἡμέρα τῆς Πεντηκοστῆς.

Ἁπλῶς, παρουσιάζονται διάφορα νέα ζητήματα καί νέες γνῶμες καί γνώσεις, στίς ὁποῖες καλοῦνται οἱ ζῶντες Ποιμένες καί διδάσκαλοι νά ἀπαντήσουν μέ βάση τήν Ἀποκάλυψη.

Ἀπό τήν ἄποψη αὐτή, ὡς ὀρθόδοξη ἐπαναδιατύπωση τῆς «ἅπαξ παραδοθείσης πίστεως» μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ὑπάρχουν θεολογικά πρωτοπόρα βιβλία. Κατά τήν ἄποψή μου ἀνάμεσα σέ αὐτά μποροῦν νά περιληφθοῦν ἀρκετά ἀπό τά βιβλία τῆς τελευταίας εἰκοσαετίας τοῦ Σεβασμιωτάτου.

Ὁ «γράψας»

Εἶναι χαρακτηριστικό ἕνα γεγονός ἀπό τόν βίο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, κατά τό ὁποῖο ὁ ἅγιος τήν ὥρα πού ἔγραφε τά βιβλία του, ἄκουσε μεγάλο θόρυβο πού ἔκαναν οἱ δαίμονες ἔξω ἀπό τό κελλί του γιά νά τόν ἐμποδίσουν νά γράφη. Καί μεταξύ τῶν δαιμονικῶν κραυγῶν ἄκουσε καί ἕναν δαίμονα νά δείχνη πρός τό μέρος του (τοῦ ἁγίου Νικοδήμου) καί νά κραυγάζη: «ὁ γράψας! ὁ γράψας!».

Ὑπάρχουν μερικά γεγονότα ἀπό τήν ἱστορία συγγραφῆς καί ἐκδόσεως τῶν βιβλίων τοῦ Σεβασμιωτάτου, πού μποροῦμε νά χαρακτηρίσουμε παράλληλα ἤ ἀνάλογα μέ τήν ἱστορία αὐτήν ἀπό τήν ζωή τοῦ ἁγίου Νικοδήμου. Γιά παράδειγμα:
• 15 Δεκεμβρίου 2012, γυρνώντας ἀπό τήν Ἱερά Μονή Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου, ὁ Σεβασμιώτατος συγγραφέας ἔφερε μαζί του στήν Ναύπακτο τά πρῶτα ἀντίτυπα τοῦ τότε ἄρτι ἐκδοθέντος βιβλίου του «Μεταπατερική θεολογία καί Ἐκκλησιαστική Πατερική ἐμπειρία». Σημειωτέον ὅτι τό βιβλίο αὐτό ἐπιστομίζει θεολογικῶς ὅσους προσπαθοῦν μέσα στήν –ἄς μοῦ ἐπιτραπῆ ἡ ἔκφραση– ἀνοησία τους νά ἐπιστομίσουν τούς ἁγίους Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας μας, μιμούμενοι τούς ταλαίπωρους ἐκείνους θορυβοποιούς πού φώναζαν στόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη «ὁ γράψας! ὁ γράψας!». Καί οἱ δέ δαίμονες ἁπλῶς ἐκραύγαζαν, οἱ μέν καί φωνάζουν καί πράττουν ἀποσιωπώντας ἤ ἀλλοιώνοντας τόν λόγο τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, τῶν Φιλοκαλικῶν καί γενικά ὅλων τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας μας. Αὐτό τό βιβλίο, λοιπόν, τοῦ Σεβασμιωτάτου ἔφθασε τό βράδυ τῆς 15ης Δεκεμβρίου στήν Ναύπακτο. Τήν νύχτα τῆς ἰδίας ἡμέρας, σκορπίσθηκαν σέ ὅλη τήν πόλη, ὅπως θά ἐνθυμοῦνται οἱ Ναυπάκτιοι, ἀνώνυμα, πλήν μέ ἐπώνυμο τρόπο γραφῆς, φέϊγ βολάν πού τό περιεχόμενό τους δέν διέφερε διόλου μά διόλου ἀπό τίς δαιμονικές κραυγές!

• 10 Ἰανουαρίου 2013. Εὐάριθμοι πλήν θορυβώδεις ὀπαδοί ἀντιεκκλησιαστικῆς καί παρεκκλησιαστικῆς ὁμάδας συγκεντρωμένοι ἔξω ἀπό τό κτίριο τῆς Μητροπόλεως φώναζαν μέ ντουντοῦκες συνθήματα, σφρυρίζοντας δαιμονιωδῶς μέ σφυρίχτρες, θορυβώντας καί κραυγάζοντας. Μέσα στό γραφεῖο του, πάνω ἀκριβῶς ἀπό τά κεφάλια καί τίς ντουντοῦκες τῶν θορυβοποιῶν, ὁ συγγραφέας Μητροπολίτης, χωρίς νά σηκώση τό βλέμμα του ἀπό τόν ὑπολογιστή, δακτυλογραφοῦσε τήν ὁμιλία του πού θά ἔκανε στούς Ἐκπαιδευτικούς τῆς Ἐπαρχίας μέ τίτλο «Ὁ τέταρτος αἰώνας (στόν ὁποῖον ἔζησαν οἱ Τρεῖς Ἱεράρχες) ὡς ὁ "χρυσοῦς" αἰώνας τῆς Ἐκκλησίας». Τό αὐτό  (ὀχλοκρατικό δαιμονιῶδες σκηνικό) ἐπαναλήφθηκε καί κατά τήν ἐκφώνηση τῆς ὁμιλίας ἐνώπιον τῶν Ἐκπαιδευτικῶν τῆς Ἐπαρχίας, πρός τιμήν τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν.

Ἐπιστολές αἰχμαλωσίας

Εἶναι γνωστόν ὅτι ὁ Ἀπόστολος Παῦλος ἔγραψε ὁρισμένες ἐπιστολές μέσα ἀπό τήν φυλακή τῆς Ρώμης, οἱ ὁποῖες καί ὀνομάζονται ἐπιστολές αἰχμαλωσίας. Τήν παρουσίαση τῶν ἐπιστολῶν αὐτῶν, ὅπως καί ὅλων τῶν ἐπιστολῶν τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καί ἐν γένει τῆς Καινῆς Διαθήκης, εἴχαμε τήν εὐκαιρία οἱ Χριστιανοί τῆς Ναυπάκτου νά ἀκούσουμε ἀπό τόν ἴδιο τόν Μητροπολίτη κ. Ἱερόθεο, κατά τήν διάρκεια τῶν ἀπογευματινῶν ὁμιλιῶν του κάθε Δευτέρα, ἐδῶ, σ' αὐτήν τήν αἴθουσα. Οἱ ἐπιστολές τῆς αἰχμαλωσίας, λοιπόν, χαρακτηρίζονται ἀπό ἔμπνευση, ἀγάπη, τρυφερότητα, ἐλπίδα, πίστη κ.ο.κ. καί πουθενά δέν ὑπάρχει σέ αὐτές σκιά πικρίας, ὀργῆς, ἀθυμίας, φόβου καί ὅλων ὅσων θά ἦταν δικαιολογημένο γιά ἕναν κοσμικό ἄνθρωπο νά ἐκφράση καθώς εἶναι κλεισμένος σέ μιά φυλακή καί μάλιστα ἀδίκως.  

Ἐπίσης, εἶναι γνωστόν ὅτι ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς συνέγραψε τά περισσότερα συγγράμματά του, σύμφωνα μέ παρατήρηση τοῦ καθηγητοῦ Παναγιώτη Χρήστου, ὅταν φυλακίσθηκε ἐπί τέσσερα ἔτη στίς φυλακές τῆς Πόλης. Ὅμως κανείς δέν καταλαβαίνει ὅτι γράφηκαν μέσα στήν φυλακή, ἐνῶ ἀντιθέτως ἀποπνέουν τό ἄρωμα τῆς ἁγιοπνευματικῆς ἡσυχίας.

Αὐτό κατά ἀναλογία συμβαίνει καί μέ πολλά βιβλία τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου. Ἐνῶ οἱ ἐξωτερικές συνθῆκες προκαλοῦν σέ σύγχυση, ταραχή, ἀγανάκτηση, ἐξωτερική δράση, ὁ λόγος τοῦ συγγραφέως παραμένει νηφάλιος καί θεολογικός.

Ὁρισμένα ἀπό τά βιβλία τῆς 20ετίας

Κατόπιν τῶν ἀνωτέρω, ἤ μᾶλλον ἔχοντας ὑπ' ὄψιν ὅλα τά ἀνωτέρω, ἄς θυμηθοῦμε ἐν τάχει μερικά σημαντικά βιβλία τῆς εἰκοσαετίας 1995-2015:
• Οἱ Δεσποτικές ἑορτές. Ἀποτελεῖ θησαυρό γιά ὅσους ἀγαποῦν τόν Χριστό, γραμμένο μέ βάση τούς Πατέρες καί ἰδιαιτέρως τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, ἀλλά κυρίως θησαυρό γιά τούς Ἱεροκήρυκες. Εἶναι τό τελευταῖο βιβλίο πού ἐκδόθηκε πρίν τήν ἐκλογή τοῦ συγγραφέως σέ Μητροπολίτη Ναυπάκτου. Εἶναι ἀφιερωμένο «στόν Δεσπότη Χριστό» καί κατά τήν παρατήρηση ἑνός ἐκκλησιαστικοῦ ἀνδρός, «ὁ Δεσπότης Χριστός σᾶς ἔκανε δεσπότη (ἐπίσκοπο) τῆς Ἐκκλησίας Του».
• Οἱ νέες ἐκδόσεις τῶν δύο βιβλίων «μπέστ σέλλερ», «Μιά βραδυά στήν ἔρημο τοῦ Ἁγίου Ὄρους», «Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία», σέ νέα ἐπιμελημένη ἔκδοση καί μέ νέο ἐξώφυλλο.
• Ταυτότητα καί ταυτότητες, βιβλίο μελέτης τοῦ ζητήματος πού ἀντιμετώπισε σέ μεγάλη ἔνταση ἡ Ἐκκλησία καί ἡ Πατρίδα μας πρίν 15 χρόνια, δομημένο καί μέ ἐπιστημονικά ἐπιχειρήματα, ἀπαραίτητα γιά ἕναν εὐρύ κοινωνικό διάλογο.  
• Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί Ἐκκλησία τῆς ῾Ελλάδος, καί  51. Συνοδικά καί Πατριαρχικά κείμενα, Συνοδικός Τόμος τοῦ 1850 καί Πατριαρχική Πράξη τοῦ 1928, πού ἀποτελοῦν ἐπιστημονική καί κανονική ἀντιμετώπιση τῆς κρίσης μεταξύ τῶν δύο Ἐκκλησιῶν πρίν μερικά χρόνια.
• Ὁ ὀρθόδοξος μοναχισμός, ὡς προφητική, ἀποστολική καί μαρτυρική ζωή. Βιβλίο ἐμπειρίας καί ποιμαντικῆς εὐθύνης. Ἔγινε ἀνάγνωσμα σέ Ἱερές Μονές, ἐντός καί ἐκτός τῆς Ἑλλάδος.  
• Βιοηθική καί βιοθεολογία, μιά ὀρθόδοξη θεολογική ματιά στά μεγάλα βιοηθικά θέματα τῆς ἐποχῆς μας. Παρουσιάζονται βασικά ἐπιστημονικά στοιχεῖα καί ὅροι –βιοτεχνολογική ἐπανάσταση, μοριακή βιολογία, γενετική μηχανική, κύτταρα καί γενετικό ὑλικό, εὐθανασία, μεταλλάξεις, γενετικές τροποιήσεις κλπ.–, γίνεται ἀναφορά στά μεγάλα βιοηθική ζητήματα πού ἀφοροῦν στήν ἀρχή τῆς ζωῆς, τήν παράταση καί τό τέλος της. Στήν συνέχεια δίνεται ἡ θεολογική ἄποψη γιά τά ζητήματα αὐτά πού ἀπασχολοῦν ἔντονα τήν κοινωνία καί τήν Ἐκκλησία, στήν Ἑλλάδα καί τό ἐξωτερικό.
• «Οἶδα ἄνθρωπον ἐν Χριστῷ», Βίος καί πολιτεία τοῦ Γέροντος Σωφρονίου τοῦ ἡσυχαστοῦ καί θεολόγου. Ἕνα βιβλίο ὕμνος στήν Παράδοση: Πῶς ἕνας μεγάλος ἡσυχαστής παραδίδει τήν παράδοση σέ ἕναν νέο Κληρικό, πού εἶχε τίς ἀνάλογες ἀναζητήσεις.  
• «Ἡ ἰατρική ἐν Πνεύματι ἐπιστήμη», Ἡ πράξη τῆς ὀρθόδοξης ψυχοθεραπείας. Ὅ,τι χρειάζεται ἡ ἐποχή μας. Ὁ 21ος αἰώνας εἶναι αἰώνας τῶν ψυχικῶν καί κοινωνικοσυναισθηματικῶν διαταραχῶν καί ἀσθενειῶν. Ἡ Ὀρθόδοξη Ψυχοθεραπεία εἶναι ἡ πρόταση τῆς Ἐκκλησίας μας στό δράμα τοῦ σημερινοῦ ἀνθρώπου, ἀλλά καί στό δράμα τοῦ παγκόσμιου ἀνθρώπου, ὅπου γῆς καί κάθε ἐποχῆς. Ὁ ἄνθρωπος χρειάζεται θεραπεία γιά νά ὑπερβῆ τήν ἡδονή καί τήν ὀδύνη, νά ἀπαλλαγῆ ἀπό τήν φαντασία, νά ἀποκτήση τήν ἀνιδιοτελῆ ἀγάπη καί νά δῆ τό Φῶς τοῦ Θεοῦ. Καί ἡ Ἐκκλησία εἶναι τό θεραπευτήριο αὐτῆς τῆς θεραπείας.
• Παλαιά καί Νέα Ρώμη, Ὀρθόδοξη καί Δυτική Παράδοση. Ἕνα βιβλίο πού τά περιέχει ὅλα. Ὁ Σεβασμιώτατος θεωρεῖ ὅτι τό βιβλίο αὐτό περιέχει τό σύνολο σχεδόν τῆς βασικῆς θεματολογίας μέ τήν ὁποία ἔχει ἀσχοληθῆ.
• Λόγοι καί διάλογοι, στήν Κύπρο, τήν Ρωσία, τήν Ρουμανία καί τήν Γεωργία. Πολύ δυνατό βιβλίο, ἀπό τήν θεολογικά σοδειά στίς ξένες χῶρες, μέ πρωτογενές ὑλικό ἀπό τήν συζήτηση μέ ὀρθοδόξους ἀδελφούς μας.  
• Ἐμπειρική δογματική τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας, κατά τίς προφορικές παραδόσεις τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, τόμ. Α΄ (Δόγμα - Ἠθική - Ἀποκάλυψη) καί Β΄ (Τριαδικός Θεός, Δημιουργία, Πτώση, Ἐνανθρώπηση, Ἐκκλησία, Μετά Θάνατον Ζωή), τομή στήν διδασκαλία τῆς Δογματικῆς στήν Ἑλλάδα καί ἀνάδειξη τοῦ κορυφαίου δογματικοῦ θεολόγου τῆς Ἐκκλησίας μας στόν 20ό αἰώνα.
• Μεταφράσεις, Μυστήρια καί ἄσκηση, μιά βαθειά θεολογική ματιά στό ἐκ πρώτης ὄψεως ἁπλό ζήτημα τῆς μετάφρασης τῶν κειμένων τῆς λατρείας στήν καθομιλουμένη. Ἐντοπίζονται τά κίνητρα τῆς μεταφραστικῆς κίνησης καί ὑπογραμμίζονται οἱ ὀρθόδοξες προϋποθέσεις μετοχῆς στά Μυστήρια.
• π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ἕνας κορυφαῖος δογματικός θεολόγος τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Ἀναφορά στό θεολογικό ἔργο τοῦ μεγάλου Θεολόγου. Δημοσιεύονται γιά πρώτη φορά καί σχολιάζονται οἱ ἐπιστολές τοῦ π. Ἰωάννου στόν ἄλλο μεγάλο θεολόγο καί «μέντορά» του π. Γεώργιο Φλωρόφσκι, διαγράφεται ἡ πορεία τῆς θεολογικῆς σκέψης του, γίνεται ἀναφορά στόν διάλογό του μέ τόν Π. Τρεμπέλα, παρουσιάζονται οἱ μεταδιδακτορικές μελέτες του, ἡ δογματική του διδασκαλία, ὁ σχολιασμός τοῦ ἔργου του ἀπό τόν Andrew Sopko, τό ἑνοποιητικό του ἔργο καί ἡ ἐργογραφία του. Τέλος γίνεται ἀναφορά στήν δημόσια παρουσίαση τῆς Ἐμπειρικῆς Δογματικῆς.
• Μεταπατερική θεολογία καί ἐκκλησιαστική πατερική ἐμπειρία. Ἕνας ὕμνος στούς Πατέρες καί συγχρόνως ἕνα θεολογικό ξερίζωμα τῆς λύμης τῆς μεταπατερικῆς διδασκαλίας πού ξεκίνησε ἀπό τίς διδασκαλίες τῶν σλαυοφίλων. Πολύ σημαντική ἡ κριτική τῆς ἄποψης περί δύο «ἐκκλησιολογιῶν» καί ἡ παρουσίαση τῶν θεμελίων τῆς ὀρθοδόξου γνωσιολογίας καί θεολογίας. Περιέχει, μεταξύ τῶν ἄλλων, ἕνα σημαντικό κεφάλαιο, ἤτοι χρονικό μιᾶς ἔρευνας» μέ τίς «ἐνστάσεις γιά τήν "ὀντολογία τοῦ προσώπου"», καί ἕνα ἄλλο κεφάλαιο τομή ὡς πρός τήν ἑρμηνεία τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Ἰωάννου, ὡς βιβλίου τῆς θείας Λειτουργίας. Κέντρο τοῦ βιβλίου εἶναι τό Ἀρνίο καί ἡ θεία Λειτουργία καί ὄχι ὁ ἀντίχριστος καί ἡ παραλειτουργία.
•  Σύνοδος οὐρανοῦ καί γῆς, ἀναφορά στήν θεία Λειτουργία, τήν λατρεία, τίς ἐκκλησιαστικές τέχνες, τήν ποιμαντική, τό ἐκκλησιαστικό πολίτευμα καί τίς Συνόδους. Ἐδῶ ὁ συγγραφέας φανερώνει τόν λειτουργό Ἀρχιερέα καί ὁ Ἀρχιερέας συγγράφει. Ἕνας ὕμνος στήν θεία Λατρεία καί τήν θεία Λειτουργία τῆς Ἐκκλησίας μας.
• Ἀποστολή καί Ἱεραποστολή στήν Μέση Ἀνατολή (Λίβανο καί Συρία). Βιβλίο ἱεραποστολικῆς προϋπηρεσίας τοῦ Μητροπολίτου στήν Μέση Ἀναστολή καί ἀφιέρωμα στήν ὀρθόδοξη ρωμέϊκη Μέση Ἀνατολή.
• Καλλίνικος Μητροπολίτης Ἐδέσσης, μιά "ὁσία μορφή". Ἕνα βιβλίο ἀφιέρωμα τοῦ συγγραφέως στόν Γέροντά του ἁγιασμένο Μητροπολίτη Ἐδέσσης κυρό Καλλίνικο.
Ἡ σειρά Ἐνιαύσια, ἕνας μεγάλος πλοῦτος θεμάτων, πού ἴσως δέν ἔχουν ἐκτιμηθῆ ἀπό τό ἀναγνωστικό κοινό, ὅσο τά ἄλλα βιβλία τοῦ Σεβασμιωτάτου, ἄν καί ἔχουν ἀπό μόνα τους μεγάλη ἀξία.
4 Ἐπετειακοί Τόμοι, γιά τήν εἰκοσαετία, γιά τούς ὁποίους θά ὁμιλήση ὁ π. Θωμᾶς Βαμβίνης.
Τέλος, ἄς ἀναφέρουμε ἕνα ἀκόμη μεγαλειῶδες, ἄς μοῦ ἐπιτραπῆ ἡ ἔκφραση, βιβλίο πού βρίσκεται ὑπό ἔκδοση καί εἶναι ἀφιερωμένο στήν Κυρία Θεοτόκο καί πρόκειται νά προκαλέση, κατά τήν ἄποψή μας, μεγάλο πνευματικό ἐνδιαφέρον. Καί ἀπό ὅ,τι γνωρίζουμε ἤδη δέκα νέα βιβλία περιμένουν στήν σειρά γιά τήν ἔκδοσή τους!

Ἐπίλογος

Δέν χωρᾶ ἕνας ποταμός σέ 20ποτήρια, καί δέν χωροῦν 20 χρόνια ἐμπνευσμένης συγγραφῆς σέ 20 λεπτά ἁπλοϊκῆς ὁμιλίας. Θίχθηκαν ἁπλῶς κάποια ἐνδιαφέροντα σημεῖα, μέ τήν ἐλπίδα νά λάβουμε μιά γεύση τοῦ συγγραφικοῦ θεολογικοῦ αὐτοῦ ἄθλου.

Εὐχαριστῶ.