Κύριο Θέμα: Γ΄ Θεολογικό Συνέδριο Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου - «Δυτική Θεολογία: θεωρία καί πράξη»

Γ΄ Θεολογικό Συνέδριο Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου

«Δυτική Θεολογία: θεωρία καί πράξη»

Τό Σάββατο 30 Σεπτεμβρίου στήν αἴθουσα τοῦ Πνευματικοῦ Κέντρου τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου πραγματοποιήθηκε τό Γ΄Θεολογικό Συνέδριο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως μέ γενικό τίτλο «Δυτική Θεολογία: θεωρία καί πράξη», καί τήν Κυριακή 1 Ὀκτωβρίου στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό Ἁγίου Δημητρίου Ναυπάκτου τελέσθηκε Ἀρχιερατικό Συλλείτουργο, ἐν ὄψει καί τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Ἱεροθέου Α' Ἐπισκόπου Ἀθηνῶν.

Οἱ εἰσηγητές τοῦ Συνεδρίου καί οἱ ἀντίστοιχες εἰσηγήσεις τους ἦταν:

–Δημήτριος Τσελεγγίδης, Καθηγητής Θεολογίας Α.Π.Θ.: «Ἡ δικαιϊκή ἀντίληψη τῆς σωτηρίας κατά τόν Ἄνσελμο Καντερβουρίας καί ὁ χαρισματικός χαρακτήρας τῆς Ὀρθόδοξης Χριστολογίας (Θεολογική ἀντιπαράθεση τῆς ὀρθόδοξης ἀνατολῆς πρός τήν λατινική δύση)»,

–Μητροπολίτης Κεφαλληνίας Δημήτριος: «Λειτουργικά καί Ποιμαντικά θέματα τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας»,

–Ἰωάννης Κουρεμπελές, Καθηγητής Θεολογίας Α.Π.Θ.: «Ἡ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης καί ἡ ἀπελευθέρωση ἀπό τή θεολογία (ἀναφορά στό περί πίστεως καί ρελατιβισμοῦ ζήτημα κατά τόν J. Ratzinger)»,

–Βασίλειος Τσίγκος, Καθηγητής Θεολογίας Α.Π.Θ.: Περί τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ στούς Ἕλληνες Πατέρες καί τήν Δυτική Θεολογία (Μέθοδοι προσέγγισης συγκλίνουσες ἤ ἀποκλίνουσες;),

–Νικόλαος Ξιώνης, Καθηγητής Θεολογίας Ε.Κ.Π.Α.: «Ἑρμηνευτικές προϋποθέσεις τῆς Δυτικῆς Θεολογίας»,

–Γεώργιος Καραμπελιᾶς, Συγγραφέας-πολιτικός ἀναλυτής: «Ἡ παρουσία τοῦ καθολικισμοῦ στήν Ἑλλάδα στήν διάρκεια τῆς Φραγκοκρατίας καί τῆς Τουρκοκρατίας».

Ὅλες οἱ εἰσηγήσεις ἦταν τεκμηριωμένες ἀπό ἱστορικῆς καί θεολογικῆς ἀπόψεως καί ἦταν διατυπωμένες μέ ἐπιστημονικό τρόπο, παρουσιάζοντας καί τήν θεωρία καί τήν πράξη καί συνδυάζοντας τό παρελθόν μέ τό παρόν.

Ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος κήρυξε τήν ἔναρξη καί τήν λήξη τοῦ Συνεδρίου καί προήδρευε τῶν συνεδριῶν. Οἱ λόγοι τοῦ Σεβασμιωτάτου καί οἱ περιλήψεις τῆς κάθε εἰσηγήσεως παρατίθενται στό τέλος τοῦ παρόντος δελτίου.

Ὁ Σεβασμιώτατος κατά τήν ἀπόλυση τοῦ Ἀρχιερατικοῦ Συλλείτουργου, τήν Κυριακή 1η Ὀκτωβρίου, στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, συνόψισε τά γνωρίσματα τῆς Δυτικῆς Θεολογίας, ὅπως ἐξήχθησαν ἀπό τίς εἰσηγήσεις τοῦ Συνεδρίου, ὅτι ἡ Δυτική Θεολογία χαρακτηρίζεται ἀπό τόν ὀρθολογισμό, τόν ἀντιησυχασμό καί τόν ἀκτιβισμό, ἀπό τήν δικαιϊκή ἀντίληψη περί σωτηρίας, ἀπό τήν αἵρεση τοῦ actus purus, ἀπό τίς ἔντονες διαφοροποιήσεις στήν θεωρία καί τήν πράξη τῆς θείας Εὐχαριστίας καί ἐν γένει τῶν μυστηρίων, ἀπό τήν σχετικοκρατία-ρελατιβισμό, καί ἀπό τήν ἐπιθετική καί βίαιη προσπάθεια καθυπόταξης καί προσηλυτισμοῦ τῶν ὀρθοδόξων σέ συγκεκριμένες ἱστορικές περιόδους. Τόνισε τήν ἀξία τοῦ θησαυροῦ τῆς παραδόσεως καί ὅτι ὅποιος τήν γνωρίζει στό βάθος ὑπερβαίνει τόσο τήν φιλελευθερισμό ὅσο καί τόν φονταμενταλισμό.

Ἡ αἴθουσα τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως ἦταν κατάμεστη ἀπό ἀκροατές καθ' ὅλη τήν διάρκεια τοῦ Συνεδρίου, πού παρατάθηκε δύο ὧρες περισσότερο ἀπό τό προγραμματισμένο, δηλαδή μέχρι τίς 3:30 μμ., καί οἱ ὁποῖοι ἄκουσαν προσεκτικά καί μέ ἐνδιαφέρον τίς εἰσηγήσεις, συμμετεῖχαν μέ ἐρωτήσεις καί ἔγινε ἕνας ζωντανός καί ἐνδιαφέρον διάλογος.

Στό Συνέδριο παρέστησαν καί ἀπηύθυναν χαιρετισμό:

Ὁ Μητροπολίτης Καρπενησίου κ. Γεώργιος ὑπογράμμισε τήν σημασία τοῦ Συνεδρίου, τόνισε τό στοιχεῖο τοῦ ὀρθολογισμοῦ, ὡς χαρακτηριστικό τῆς δυτικῆς θεολογίας καί εὐχήθηκε γιά τήν καλή ἐπιτυχία.

Ὁ Δήμαρχος Ναυπακτίας κ. Παναγιώτης Λουκόπουλος: Συνέδεσε τίς θεολογικές διαφορές μας μέ τήν Δύση μέ τήν πολιτική κατάσταση στό Νέο Ἑλληνικό Κράτος, καί εἶπε ὅτι ἡ ἀλλοίωση καί διάβρωση πού ἔγινε στά πολιτικά καί πολιτιστικά ἤθη ἄργησε νά γίνει στήν Ἐκκλησία, στήν θρησκευτική παράδοση τοῦ λαοῦ, τοὐλάχιστον μέχρι πρό τινος.

Ὁ Βουλευτής Αἰτωλοακαρνανίας κ. Δημήτριος Κωνσταντόπουλος, εὐχαρίστησε γιά τήν πρόσκληση καί χαρακτήρισε τό θέμα τοῦ Συνεδρίου «ἐξαιρετικοῦ καί πολύπλευρου ἐνδιαφέροντος». Εἶπε ὅτι ὁ Σεβασμιώτατος «ἔχει νά ἐπιδείξη σημαντικό πνευματικό ἔργο» καί ἀφοῦ ὑπενθύμισε τίς δύο διακρίσεις τοῦ Σεβασμιωτάτου πού δίνουν ἰδιαίτερο κύρος στήν ὀργάνωση τοῦ Θεολογικοῦ Συνεδρίου ἀπό τήν Ἱ. Μητρόπολη, ἤτοι τήν ἀναγόρευσή του σέ ἐπίτιμο διδάκτορα τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν καί τήν ἀνακήρυξή του σέ τακτικό καθηγητή στό Διδακτο¬ρικό Πρόγραμμα Ὀρθοδόξων Σπουδῶν τοῦ «Ἀντιοχειανοῦ Οἴκου Σπουδῶν» στήν Ἀμερική, ὑπογράμμισε, μεταξύ ἄλλων: «Ἀξίζουν συγχαρητήρια στήν Ἱερά Μητρόπολη Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου καθώς καί στόν Σεβασμιώτατο πού τολμοῦν. Πολλοί οἱ διάλογοι μέ ἐκπροσώπους ἀπό τά δυτικά δόγματα. Σκοπός μας πρέπει νά εἶναι νά κατανοήσουμε καλύτερα αὐτόν μέ τόν ὁποῖο διαλεγόμαστε καί σέ αὐτό μπορεῖ νά συνεισφέρει τό συνέδριο. Εἶναι πολύ σημαντικό νά καταλάβουμε πῶς ἀναπτύχθηκαν ἱστορικά, κοινωνικά, πολιτικά τά δυτικά δόγματα. Τό συνέδριο ἀναδεικνύει ταυτόχρονα ζητήματα μείζονος σημασίας γιά τήν παράδοση καί τόν ἑλληνικό πολιτισμό. Ἡ ὀρθοδοξία ἄλλωστε εἶναι ἑδραίωμα καί κραταίωμα τῆς χώρας μας. Ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι παράδοση ἀγάπης. Δέν εἶναι φονταμενταλιστική. Δέν εἶναι ρατσιστική. Γι' αὐτό καί εἶναι ἀνοιχτή στό διάλογο καί ἀντίθετη σέ κάθε ἔννοια ἰσοπέδωσης».

Ὁ Περιφερειάρχης Δυτικῆς Ἑλλάδος κ. Ἀπόστολος Κατσιφάρας εἶπε ὅτι τά συνέδρια τῆς Ἱ. Μητροπόλεως ἔχουν ἐπιτυχία γιατί ἀσχολοῦνται μέ σύγχρονα θέματα, ὅπως εἶναι τό φετινό θέμα, τό ὁποῖο συνδέεται ἄμεσα μέ τήν ταυτότητα τῆς Νέας Ἑλλάδος, ἀφοῦ γιά νά γνωρίσουμε ποιοί εἴμαστε πρέπει νά γνωρίσουμε καί ποιοί εἶναι οἱ ἄλλοι. Συνεχάρη τόν Σεβασμιώτατο γιατί τό ἔργο αὐτό γίνεται μέ γνώση καί μέ νηφαλιότητα μακριά ἀπό λαϊκισμούς πού χρησιμοποιοῦν τήν ἱστορία μας, καί σημείωσε ὅτι «ὁ Σεβασμιώτατος ἔχει πάντα κάτι νά μᾶς πεῖ».

Ἡ Ἀντιπεριφερειάρχης κ. Χριστίνα Σταρακᾶ ἐξέφρασε τήν χαρά της γιά τήν παρουσία της σέ ἕνα συνέδριο πού ἔχει γίνει πλέον θεσμός μέ ὑψηλό ἐπίπεδο ποιότητας. Χαρακτήρισε τόν Σεβασμιώτατο θρησκευτικό ἡγέτη, πού ἐκτός ἀπό τήν πολυμάθειά του, μέ τόν λόγο του καθοδηγεῖ τούς ἀνθρώπους, καί εὐχήθηκε καλή ἐπιτυχία.

Τό Συνέδριο ἀναμεταδόθηκε ἀπευθείας ραδιοφωνικά ἀπό τόν Ραδιοφωνικὸ Σταθμὸ «Πειραϊκή Ἐκκλησία» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πειραιῶς, καί θά ἀναμεταδοθῆ τηλεοπτικά ἀπό τόν Τηλεοπτικό Σταθμό «Λύχνος» τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Πατρῶν καί διαδικτυακά ἀπό τό κανάλι τῆς «Πεμπτουσίας». Τήν τεχνική ὑποστήριξη παρεῖχε ὁ κ. Δημήτριος Ἰωάννου.

*

Τό ἀπόγευμα τοῦ Σαββάτου τελέσθηκε πανηγυρικός Ἑσπερινός στόν Ἱερό Μητροπολιτικό Ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου.

Τήν Κυριακή 1 Ὀκτωβρίου τελέσθηκε Ἀρχιερατικό Συλλείτουργο, προεξάρχοντος τοῦ Σεβ. Μητροπολίτη Κεφαλληνίας Δημητρίου, ὁ ὁποῖος καί κήρυξε τόν θεῖο λόγο, καί μέ τήν συμμετοχή τοῦ Θεοφιλ. Ἐπισκόπου Κερνίτσης Χρυσάνθου. Πρίν τήν ἀπόλυση ὁ Σεβασμιώτατος κ. Ἱερόθεος συνόψισε τά πορίσματα τοῦ Συνεδρίου καί τέλος δέχθηκε τίς εὐχές γιά τήν ὀνομαστική του ἑορτή.

* * *

Στήν συνέχεια ἀκολουθοῦν ἡ προσφώνηση καί οἱ καταληκτήριες σκέψεις τοῦ Μητροπολίτου, καθώς ἐπίσης καί σύντομες περιλήψεις τῶν εἰσηγήσεων.

Προσφώνηση
τοῦ Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

«Χαιρετίζω ὅλους τούς παρόντας στό Θεολογικό αὐτό Συνέδριο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου καί δοξάζω τόν Θεό πού μᾶς δίνει αὐτήν τήν εὐκαιρία τῆς συναντήσεως καί ἐνασχολήσεώς μας μέ ἕνα τόσο σημαντικό θέμα, κυρίως νά ὁμιλήσουμε γιά θεολογικά ζητήματα.

Τό παρόν Συνέδριο εἶναι τό Γ΄ τῆς σειρᾶς αὐτῆς. Τά δύο προηγούμενα ἀναφέρονταν στήν «Θεολογία καί Ποιμαντική», σέ «Ἐκκλησιολογικά θέματα» καί τό παρόν Γ΄ Συνέδριο ἔχει ὡς θέμα «Δυτική θεολογία, θεωρία καί πράξη». Ἕνα παλαιότερο Συνέδριο ἀναφερόταν στό ἔργο καί τήν διδασκαλία τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη.

Τό θέμα εἶναι σημαντικότατο. Τί σημαίνει, ὅμως, «δυτική θεολογία»;

Ὁ ὅρος δυτικός καί ἀνατολικός κατ’ ἀρχάς προσδιορίζεται γεωγραφικά, ἦταν ὁ χῶρος πού ἀνήκει στό δυτικό καί τό ἀνατολικό τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας ἤ ἀλλιῶς τό δυτικό τμῆμα πού εἶναι ἡ Εὐρώπη, ἡ Ἀμερική, καί τό ἀνατολικό τμῆμα πού χαρακτηρίζεται ὡς ἐγγύς Ἀνατολή (Μέση) καί ἄπω Ἀνατολή. Ἔπειτα, προσδιορίζεται καί θεολογικά, διότι ἀναπτύχθηκε καί στά δύο τμήματα μιά ἰδιαίτερη θεολογία, ὅπως χαρακτηρίζεται καί πολιτιστικά, διότι ἀναπτύχθηκε ἕνας ἰδιαίτερος πολιτισμός.

Παραμένοντας σέ αὐτόν τόν συγκεκριμένο χῶρο τῶν Βαλκανίων πού ζοῦμε πολλές φορές διερωτώμαστε τί ἀκριβῶς εἴμαστε, δυτικοί ἤ ἀνατολικοί. Νομίζω μιά ἀπάντηση πού μποροῦμε νά δώσουμε στό θέμα αὐτό εἶναι αὐτή πού ἔδωσε ὁ ἅγιος Σάββας, Ἀρχιεπίσκοπος Σερβίας, ἱδρυτής τῆς Ὀρθοδόξου Σερβικῆς Ἐκκλησίας, ὁ ὁποῖος ἔζησε ἀπό τό 1169 ἕως τό 1235. Εἶπε:

"Στήν ἀρχή εἴχαμε σαστίσει. Ἡ Ἀνατολή μᾶς θεωροῦσε ὅτι ἀνήκουμε στήν Δύση, ἐνῶ ἡ Δύση μᾶς κατέτασσε στήν Ἀνατολή. Μέσα στήν σύγχυση αὐτή τῶν ἰδεῶν μερικοί ἀπό ἐμᾶς ἐκτίμησαν λανθασμένα τήν θέση μας καί ἰσχυρίζονταν μεγαλοφώνως ὅτι δέν ἀνήκουμε σέ καμμία πλευρά. Ἐνῶ ἀπό τούς ὑπόλοιπους μερικοί ἔλεγαν ὅτι ἀνήκουμε ἀποκλειστικά στήν μία πλευρά καί οἱ ἄλλοι στήν ἀντίθετη. Ἐγώ ὡστόσο λέγω ὅτι ἡ Μοίρα μᾶς ἔταξε νά εἴμαστε γιά τήν Δύση ἡ Ἀνατολή καί γιά τήν Ἀνατολή ἡ Δύση καί νά ἀναγνωρίζουμε πάνω ἀπό τίς κεφαλές μας μόνον τήν ἐπουράνιο Ἱερουσαλήμ καί ἐδῶ στήν γῆ κανέναν".

Αὐτή εἶναι ἡ ταυτότητά μας. Εἴμαστε ἡ Δύση τῆς Ἀνατολῆς καί ἡ Ἀνατολή τῆς Δύσης καί πάνω ἀπό τίς κεφαλές μας ἀναγνωρίζουμε μόνον τήν ἐπουράνια Ἱερουσαλήμ καί κανέναν ἄλλον ἐδῶ στήν γῆ.

Βεβαίως, ἐνῶ ὁ ὅρος Ἀνατολή καί Δύση ἐξετάζεται ἀπό πλευρᾶς γεωγραφικῆς, ἐν τούτοις ἀπό πλευρᾶς θεολογικῆς καί πολιτιστικῆς ὑπάρχει μιά πολιτιστική ὤσμωση καί ἀλληλεπίδραση, γιατί αὐτό πού χαρακτηρίζουμε δυτική θεολογία εὐδοκιμεῖ καί σέ ἀνατολικά μέρη καί αὐτό πού χαρακτηρίζεται ἀνατολική θεολογία βιώνεται καί στήν Δύση.

Πάντως, ἡ ἀπάντηση στό ἐρώτημα τί εἴμαστε ἐμεῖς οἱ Ὀρθόδοξοι Ἕλληνες νομίζω μπορεῖ νά λεχθή ὅτι εἴμαστε «ἡ καθ’ ἡμᾶς ἀνατολή», δηλαδή δέν εἴμαστε οὔτε δυτικοί οὔτε ἀνατολίτες, ἀλλά εἴμαστε αὐτό πού προσδιορίζουμε ἐμεῖς ὡς Ὀρθόδοξη ἀνατολή, δηλαδή ἀκολουθοῦμε τήν θεολογία τῶν ἁγίων Πατέρων μας, ἀντίθετα ἡ θεολογική Δύση εἶναι ἡ ἀπομάκρυνση ἀπό τήν διδασκαλία τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων.

Ἔτσι, ὅταν ὁμιλοῦμε γιά δυτική θεολογία ἐννοοῦμε μιά θεολογική ἑρμηνεία τοῦ Θεοῦ, τοῦ ἀνθρώπου καί τοῦ κόσμου πού διαφοροποιεῖται ἀπό τήν θεολογία τῶν Πατέρων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων.

Πιό συγκεκριμένα. Τόν 11ο μέχρι τόν 13ο αἰώνα στήν δύση ἀναπτύχθηκε μιά ἰδιαίτερη θεολογία πού χαρακτηρίσθηκε ὡς σχολαστική θεολογία, ὁ ὁποῖος ἔλαβε τόν τίτλο ἀπό τίς Πανεπιστημιακές σχολές πού ἱδρύθηκαν τότε, ἀφοῦ τήν ἐποχή ἐκείνη αὐτοί πού σήμερα ὀνομάζουμε φοιτητές λέγονταν σχολαστικοί. Τό σημαντικό εἶναι ὅτι ἡ δυτική θεολογία χρησιμοποιοῦσε μιά καινοφανή μέθοδο γνώσεως τοῦ Θεοῦ καί τοῦ ὑλικοῦ κόσμου, πού εἶχε ὡς κέντρο τήν λογική καί μάλιστα τόν λεγόμενο ὀρθολογισμό. Δέν εἴμαστε ἐναντίον τοῦ ὀρθοῦ λόγου, ἀλλά ἐναντίον τοῦ ὀρθολογισμοῦ, ὅταν ὁ ὀρθός λόγος τίθεται ὡς μέτρον ἐρεύνης ἀκόμη καί τοῦ Θεοῦ, οὔτε εἴμαστε ἐναντίον τῆς λογικῆς, ἀλλά ἐναντίον τῆς λογικοκρατίας.

Ἡ σχολαστική θεολογία μέ τήν φεουδαλιστική ἑρμηνευτική ἀντίληψή της δημιούργησε πολλές ἀνακατατάξεις στόν δυτικό χῶρο, ἤτοι τόν ἀνθρωπισμό, τήν μεταρρύθμιση, τόν διαφωτισμό, τόν ρομαντισμό, τόν γερμανικό ἰδεαλισμό, τόν ὑπαρξισμό καί τήν μεταπατερικότητα ἤ πλουραλισμό. Ἐπί πλέον καί ἡ ρωσική θεολογία τοῦ 19ου αἰῶνος ἐπηρεάσθηκε ἀπό αὐτά τά θεολογικά καί φιλοσοφικά ρεύματα, μέ ἀποτέλεσμα ὅλες αὐτές οἱ ἀντιλήψεις νά περάσουν καί στήν προεπαναστατική, κυρίως στήν μεταεπαναστατική Ἑλλάδα καί ἔχουμε τήν δυτική θεολογία μέσα στήν ζωή μας.

Στό Συνέδριο αὐτό θά ἐξετασθοῦν μερικά ἀπό αὐτά τά ρεύματα πού μᾶς ἔχουν ἐπηρεάσει τόσο ὡς θεωρία ὅσο καί ὡς πράξη.

Οἱ εἰσηγητές εἶναι ἐκλεκτοί καί γνῶστες τῶν θεμάτων πού θά ἀναπτύξουν, γι’ αὐτό θά τούς παρακολουθήσουμε μέ ἐνδιαφέρον.

Θά ἦταν πολύ καλό νά κρατήσετε σημειώσεις, νά καταγράψετε τίς ἐρωτήσεις πού σᾶς δημιουργοῦνται κατά τήν ἀκρόαση τῶν εἰσηγήσεων, τίς ὁποῖες θά ἀποστείλετε στό Προεδρεῖο γιά κάθε εἰσήγηση, κατά τήν ὥρα πού προβλέπει τό πρόγραμμα, γιατί μέ τόν τρόπο αὐτόν τά θέματα θά κατανοηθοῦν καλύτερα.

Ὅταν πρόκειται νά ὁμιλήσουν οἱ εἰσηγητές θά δώσω μερικά χαρακτηριστικά βιογραφικά στοιχεῖα τους, ἀλλά ἀπό τήν θέση αὐτή θέλω νά τούς εὐχαριστήσω θερμά γιά τήν ἀποδοχή τῆς προσκλήσεώς μας καί τόν κόπο πού κατέβαλαν γιά νά ἔλθουν στήν Ναύπακτο καί νά εἰσηγηθοῦν τά θέματά τους. Ἐπίσης, συγχαίρω καί ὅλους ἐσᾶς πού ἤλθατε στήν Ἡμερίδα αὐτή καί πιστεύω ὅτι θά προσλάβετε μερικές νέες γνώσεις, οἱ ὁποῖες θά λειτουργήσουν ὡς ἀντισώματα στό πνευματικό καί θεολογικό ἀνοσολογικό σύστημα τοῦ ὀργανισμοῦ μας.

Δέν θά παραλείψω τούς συνεργάτες μου, Κληρικούς καί λαϊκούς, οἱ ὁποῖοι βοήθησαν γιά νά πραγματοποιηθῆ καί τό παρόν Συνέδριο.

Καλή ἐπιτυχία».

Οἱ περιλήψεις τῶν εἰσηγήσεων:

–Δημήτριος Τσελεγγίδης, «Ἡ δικαιϊκή ἀντίληψη τῆς σωτηρίας κατά τόν Ἄνσελμο Καντερβουρίας καί ὁ χαρισματικός χαρακτήρας τῆς Ὀρθόδοξης Χριστολογίας (Θεολογική ἀντιπαράθεση τῆς ὀρθόδοξης ἀνατολῆς πρός τήν λατινική δύση)»:
«Ὁ Ἄνσελμος Καντερβουρίας (1033-1109) ἀποτελεῖ μία ἀπό τίς πλέον ἐξέχουσες μορφές τῆς Λατινικῆς Δύσεως. Μέ τήν διδασκαλία του γιά τήν «ἱκανοποίηση» τῆς θείας δικαιοσύνης εἰσήγαγε στόν Δυτικό ἐκκλησιαστικό χῶρο ἕναν νέο τρόπο θεολογικῆς σκέψεως, πού παίρνει τά πρότυπά της ἀπό τόν σύχρονο φιλοσοφικό καί πολιτιστικό περίγυρό της. Δημιούργησε ἕνα λογοκρατούμενο σύστημα καί ἔγινε θεμελιωτής μιᾶς ἰδιότυπης σωτηριολογικῆς θεωρίας, πού δέν στηρίζεται οὔτε στήν ἁγία Γραφή οὔτε στήν Ἁγιοπατερική θεολογία.

Ὡς "Πατέρας" τοῦ Σχολαστικισμοῦ, καθιέρωσε τήν λογοκρατία καί εἰσήγαγε μία νέα μέθοδο, ἡ ὁποία ἔχει οὐσιαστικά φιλοσοφικό καί ὄχι θεολογικό προσανατολισμό. Παράλληλα χρησιμοποίησε δικαιϊκές κατηγορίες σκέψεως στήν σωτηριολογία του, ἡ ὁποία προσέλαβε ἔτσι νομικό καί ἠθικό χαρακτῆρα.

Ἡ διδασκαλία του γιά τήν "ἱκανοποίηση" τῆς θείας δικαιοσύνης ἀπετέλεσε τό κέντρο, τόν ἄξονα καί τήν μόνη βάση ἑρμηνείας τῆς σωτηριολογίας του, ἐνῶ ὁ θάνατος τοῦ Χριστοῦ ἔγινε γι' αὐτόν ὁ συγκεκριμένος τρόπος μέ τόν ὁποίον αὐτή πραγματώνεται.

Ἡ σωτηριολογία του, μονομερῶς ἐπικεντρωμένη στόν θάνατο τοῦ Χριστοῦ, διαφέρει οὐσιαστικά ἀπό τήν σωτηριολογία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία προσδίδει σωτηριολογική σημασία σέ ὅλα τά γεγονότα τῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ».

–Μητροπολίτης Κεφαλληνίας Δημήτριος, «Λειτουργικά καί Ποιμαντικά θέματα τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας»: 

«Ὁ Σεβασμιώτατος ἀναφέρθηκε σέ λειτουργικά καί ποιμαντικά προβλήματα πού παρατηροῦνται στόν Ρωμαιοκαθολικισμό, τά ὁποῖα δέν εἶναι εὐρέως γνωστά στούς Ὀρθοδόξους. Τά σημαντικότερα ἀπό αὐτά εἶναι ὅτι οἱ κληρικοί τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν δέν εἶναι ὅλοι ἴδιοι, κι αὐτό ὄχι ὡς πρός τόν βαθμό τῆς ἱερωσύνης, ἀλλά ὡς πρός τήν μορφή τῆς «διακονίας» του. Χωρίζονται σέ δύο κατηγορίες: στούς ἐφημερίους, ποιμένες τῶν ἐνοριῶν, καί στούς διπλωμάτες. Ἕνας κληρικός (διάκονος, πρεσβύτερος ἤ ἐπίσκοπος) μπορεῖ νά εἶναι ποιμένας ἤ μπορεῖ νά εἶναι διπλωμάτης. Μπορεῖ δηλαδή νά ἀσχολεῖται μέ τήν διαποίμανση τοῦ λαοῦ ἤ μέ τίς ὑπηρεσίες καί ἀποστολές τοῦ κράτους τοῦ Βατικανοῦ, τό ὁποῖο, ὡς κράτος, ἔχει ὅλη τήν ἀπαραίτητη ὀργανωτική δομή, ἡ ὁποία πρέπει νά στελεχώνεται ἀπό κληρικούς.

Ὁ Σεβασμιώτατος μίλησε, ἐπίσης, γιά τίς ἰδιομορφίες στήν τέλεση τῆς θ. λειτουργίας, στό πῶς καί ἀπό ποιά ἡλικία κοινωνοῦν, γιά τίς ἀτομικές λειτουργίες, ἔδωσε ὅμως ἰδιαίτερη ἔμφαση στήν δυνατότητα πού ἔχουν οἱ διάκονοι νά τελοῦν μυστήρια (βάπτισμα καί χρίσμα), πράγμα ἀδιανόητο γιά τούς Ὀρθοδόξους.

Ἔκλεισε τήν εἰσήγησή του παρατηρώντας, ὅτι καί ἄν ἀκόμη συμφωνήσουμε μέ τούς Ρωμαιοκαθολικούς στά δογματικά θέματα, ὑπάρχουν τόσες διαφοροποιήσεις σέ λειτουργικά καί ποιμαντικά θέματα πού ἡ συμφωνία σέ αὐτά μαζί τους εἶναι μιά πολύ δύσκολη ὑπόθεση».

–Ἰωάννης Κουρεμπελές, «Ἡ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης καί ἡ ἀπελευθέρωση ἀπό τή θεολογία (ἀναφορά στό περί πίστεως καί ρελατιβισμοῦ ζήτημα κατά τόν J. Ratzinger)»:

«Στήν εἰσήγηση αὐτή ἀναλύεται ὁ κριτικός λόγος τοῦ J. Ratzinger κατά τήν ἀναφορά του στήν ἰδεολογική δομή τῆς "πολιτικῆς θεολογίας". Δεδομένου ὅτι ἡ "θεολογία" αὐτή οἰκοδομήθηκε πάνω σέ μία ὀριζόντια σωτηριολογική ἄποψη καί ἐπειδή αὐτή ἡ ἄποψη συνεχίζει μέ τή σύγχρονη φιλοσοφία τοῦ ρελατιβισμοῦ, ἡ εἰσήγηση αὐτή ἀναδεικνύει τή συνάντηση τῆς "πολιτικῆς θεολογίας" μέ τόν ρελατιβισμό ὡς σύστημα ἰδεολογικῆς δράσης. Ἀναδεκνύει, ἐντέλει, ἡ εἰσήγηση τήν ἀποθεολογικοποίηση ὡς δομικό στοιχεῖο τοῦ θρησκευτικοῦ ρελατιβισμοῦ καί τόν ὁλοκληρωτικό του ἰδεαλισμό.

Σέ αὐτό τό πλαίσιο κριτικοῦ λόγου συζητοῦνται ἀπό θεολογική ἄποψη θέματα θεολογικοῦ ρελατιβισμοῦ, ὅπως, τό σοβαρότερο, ἡ ἐξασθένιση δηλαδή τῆς Χριστολογίας σέ ἔργα "χριστιανῶν θεολόγων" καί ἡ ἀνορθοπραξία τῆς "ρελατιβιστικῆς θεολογίας", ἡ ὁποία παραγκωνίζει τή σύνδεση τῆς πράξης μέ τήν ὀντολογία τῆς θεολογίας.

Στό πλαίσιο τῶν ἀναλύσεων πού ἐπιδεικνύει ὁ J. Ratzinger φαίνεται σαφῶς ἕνας πλατύς χῶρος γιά τήν ἄσκηση γόνιμου διαλόγου μέ τή γραφή του. Ἀποδεικνύεται ἄλλωστε ἔτσι γιατί, ἔχοντας νωρίς ἀντιπαρατεθεῖ μέ σοβαρό θεολογικό λόγο στόν "θεολογικό ρελατιβισμό", ἀφιερώνεται κατόπιν ὀργανωμένα στή συγγραφή χριστολογικοῦ λόγου, ὥστε νά ἀντιμετωπίσει στήν θεολογική πράξη τό κενό πού ἐξαπλώθηκε στή Δύση μέ τήν ἀπαξίωση τῆς Χριστολογίας».

–Βασίλειος Τσίγκος «Περί τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ στούς Ἕλληνες Πατέρες καί τήν Δυτική Θεολογία (Μέθοδοι προσέγγισης συγκλίνουσες ἤ ἀποκλίνουσες;)»:

«Πολλοί θεωροῦν ὅτι στό ζήτημα περί τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ στούς Ἕλληνες Πατέρες καί τή Δυτική θεολογία δέν ὑπάρχει μεταξύ τους οὐσιαστική διαφοροποίηση καί διάσταση ἀπόψεων, ὅπως συμβαίνει σέ ἄλλα θέματα. Ὅμως ἡ παρουσίαση καί ἑρμηνεία ἐνδεικτικῶν κειμενικῶν μαρτυριῶν, ἀμφοτέρων τῶν πλευρῶν, καταδεικνύει ὅτι δέν συμπίπτουν καί δέν συγκλίνουν στήν ἴδια μέθοδο. Ἀντιθέτως, ἀκολουθοῦν δύο διαφορετικές, σαφέστατα ἀποκλίνουσες μεθόδους προσέγγισης, γεγονός πού καθορίζει τό περιεχόμενο, τήν ὁρολογία καί τήν προοπτική τους».

–Νικόλαος Ξιώνης, Καθηγητής Θεολογίας Ε.Κ.Π.Α.: «Ἑρμηνευτικές προϋποθέσεις τῆς Δυτικῆς Θεολογίας»:

«Ἡ θεολογία, ἐπειδή δέν εἶναι μία ἁπλή ἰδεολογία ἤ "θεώρηση" τῆς πίστεως πού διαμορφώνεται ἀπό θεωρητικές ἀρχές καί ἀξιωματικές προτάσεις, ἔχει συγκεκριμένες προϋποθέσεις καί κριτήρια. Τά ἐν λόγῳ κριτήρια δέν λειτουργοῦν περιοριστικά γιά τή θεολογία, ἀλλά ἀντιθέτως τήν ἀπεγκλωβίζουν ἀπό τά ὅρια τῆς νοητικῆς καί ἐκφραστικῆς ἱκανότητος τοῦ ἀνθρώπου καθώς καί ἀπό τή σχετικότητα τῶν ἐξωτερικῶν ἱστορικῶν δεδομένων κάθε ἐποχῆς, ἀναδεικνύοντας μέ αὐτόν τόν τρόπο τή διαχρονικότητα τοῦ περιεχομένου τῆς ἀληθείας λόγῳ καί ἔργῳ. Ἔτσι ἀπαραίτητη καί ἀναγκαία προϋπόθεση γιά τήν κατανόηση τοῦ δόγματος δέν εἶναι ἡ μέσῳ τῆς στοχαστικῆς καί διαλεκτικῆς φιλοσοφικῆς σκέψεως προσέγγιση τοῦ μυστηρίου τῆς ἀποκαλύψεως τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ, ἀλλά ἡ ἐμπειρία τοῦ ἀποκεκαλυμμένου Θεοῦ ἐντός τῆς μυστηριακῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας.

Ἡ δυτική Ἐκκλησία, ἐξαιτίας προφανῶς τῶν πνευματικῶν καί γλωσσικῶν ἀδυναμιῶν της, δέν μπόρεσε νά ἀπεγκλωβιστεῖ ἀπό τήν ἱστορική διάσταση τῶν πραγμάτων. Αὐτό εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ἡ ἑρμηνεία τῆς θείας ἀποκαλύψεως νά παραμένει δέσμια τῶν κατηγοριῶν καί τῶν ὅρων τῆς οἰκονομίας. Τοῦτο διαπιστώνεται τόσο στήν ἀντιμετώπιση τοῦ γνωστικισμοῦ ὅσο καί στήν ἀνάπτυξη τῆς θεολογικῆς σκέψεως ἀπό τόν ἱ. Αὐγουστίνο καί τόν σχολαστικισμό μέχρι τούς νεότερους καί σύγχρονους θεολόγους Karl Rahner, Hans Uhrs von Balthasar, Moltmann καί Walter Kasper. Ἡ ἱστορία καί ἡ φιλοσοφία ἔγιναν οἱ βασικές προϋποθέσεις τῆς θεολογικῆς σκέψεως γιά τήν ἑρμηνεία καί ἀξιολόγηση τῆς ἀληθείας τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ δόγματος. Ἔτσι ἦταν ἀναπόφευκτη ἡ σύγχυση Θεολογίας καί Οἰκονομίας, ἡ ὁποία ὁδήγησε τελικά στή σύγχυση οὐσίας καί ἐνεργείας καί στήν ἀπόκλιση τῆς ἑρμηνείας τοῦ δόγματος ἀπό τήν πατερική διδασκαλία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας».

–Γεώργιος Καραμπελιᾶς: «Ἡ παρουσία τοῦ καθολικισμοῦ στήν Ἑλλάδα στήν διάρκεια τῆς Φραγκοκρατίας καί τῆς Τουρκοκρατίας»:

Ὑποστήριξε ὅτι οἱ Ἕλληνες Ὀρθόδοξοι εἶναι ἀντιμέτωποι μέ δύο μεγάλους ἐχθρούς πού ἐδῶ καί ὀκτώ αἰῶνες προσπαθοῦν νά τούς καθυποτάξουν, ἤτοι τούς Τούρκους καί τούς Φράγκους, καί γι' αὐτό τό ὑποστατικό τους χαρακτηριστικό ἔχει γίνει ἡ ἀντίσταση. Ἀνέφερε τά ἱστορικά στοιχεῖα τῆς προσπάθειας προσηλυτισμοῦ τῶν Ὀρθοδόξων Ἑλλήνων ἀπό τούς Φράγκους καί ἀναφέρθηκε στούς Πατριάρχες Κύριλλο Λούκαρη καί Κύριλλο τόν Ε', πού ἐξέφρασαν τήν ρωμέϊκη παράδοση καί ἦρθαν ἀντιμέτωποι τόσο μέ τόν Σουλτάνο ὅσο καί μέ τούς Φράγκους καί τούς Ἑνετούς, πού ἐμπόδιζαν κάθε προσπάθεια ἀνάπτυξης τῆς ρωμέϊκης παιδείας καί ἵδρυσης ἐλεύθερου τυπογραφείου. Ὑποστήριξε ὅτι ὁ ἡσυχασμός ἦταν ἕνας πνευματικός τρόπος ἀντίστασης κατά τῶν βαρβάρων καί τῶν αἱρετικῶν, πού δέν χρειαζόταν οὔτε βασιλεία οὔτε ὅπλα γιά νά ἀναπτυχθῆ. Ἐντύπωση ἔκανε ἡ παρατήρησή του ὅτι δέν ὑπάρχει οὔτε ἕνας ρωμαιοκαθολικός Ἕλληνας πού νά διακρίθηκε στόν ἀγώνα καί στήν Ἐπανάσταση τοῦ '21.

*

Καταληκτήριες σκέψεις
τοῦ  Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

«Τό Συνέδριο τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως μας ἔχει τελειώσει. Τό ἐνδιαφέρον ἦταν ἀμείωτο.

Οἱ καταξιωμένοι ἀπό ἐπιστημονικῆς πλευρᾶς εἰσηγητές μᾶς προσέφεραν πολλή γνώση, ἀπό τό περίσσευμα τόσο τῶν σπουδῶν τους ὅσο καί τῆς πίστης τους καί ἄνοιξαν ἕναν ἄλλον ὁρίζοντα στήν σκέψη ὅλων τῶν παρόντων. Μπορεῖ νά μή ἔγιναν ὅλα καταληπτά, ἀλλά ὅλοι συνέλαβαν κάτι ἀπό αὐτά καί ἐντυπωσιάσθηκαν ἀπό πτυχές τῆς θεολογικῆς καί ἐπιστημονικῆς γνώσης.

Εἶναι σημαντικό στίς ἡμέρες μας νά γνωρίζουμε τήν πίστη μας, ἀλλά ταυτόχρονα νά γνωρίζουμε καί τήν σκέψη ὅσων μᾶς περιβάλλουν. Ἰδίως θά πρέπει νά γνωρίζουμε ὅτι αὐτά πού γιά μᾶς εἶναι δεδομένα δέν εἶναι γιά τούς ἄλλους δεδομένα.

Εἴμαστε στήν Εὐρώπη καί ἐρχόμαστε σέ ἐπικοινωνία μέ τούς δυτικούς ἀνθρώπους πού ἔχουν διαφορετική παράδοση.

Ὅσο διαβάζουμε τήν ἱστορία τοῦ δυτικοῦ χώρου, ἀλλά καί καί τήν θεολογία καί φιλοσοφία πού ἐπικράτησαν ἐκεῖ γνωρίζουμε ὅτι ἔγιναν πολλές ἐπαναστάσεις στόν ὁμολογιακό χῶρο. Βλέπουμε πῶς τά θεολογικά ρεύματα ἐπηρέασαν τήν κοινωνία καί τήν ζωή τῶν ἀνθρώπων, πῶς δημιούργησαν ἀνακατατάξεις στόν Χριστιανικό καί ἰδεολογικό τομέα, πῶς ἀνέπτυξαν ἕναν ἰδιαίτερο πολιτισμό. Ὁ δυτικός ἄνθρωπος ἔχει ἕναν ἄλλον ἰδιαίτερο τρόπο ζωῆς, πού ἐκφράζεται στήν οἰκογένεια, στήν κοινωνία, στήν ψυχαγωγία, στόν πολιτισμό.

Μερικοί σύγχρονοι ἐπαινοῦν τόν δυτικό πολιτισμό ἐπειδή στηρίζεται στήν λογική καί τό ἄτομο, καί κρίνουν τόν ὀρθόδοξο πολιτισμό πού στηρίχθηκε στήν ἄσκηση, τόν φωτισμό τοῦ νοῦ, τήν ζωή τῆς καρδιᾶς, δηλαδή τόν ἡσυχασμό καί τούς ἀγῶνες τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, ἀλλά δέν θέλουν νά δοῦν τήν πίκρα, τόν πόνο καί τήν δυσφορία πού προκάλεσαν στήν Δύση οἱ ἀλλοιώσεις τοῦ Χριστιανισμοῦ. Οἱ θρησκευτικοί ἀγῶνες καί πόλεμοι, οἱ ἐπαναστάσεις καί οἱ μεταρρυθμίσεις, ὁ θεολογικός τρόπος σκέψης, ὁ δεϊσμός καί ἡ ἀθεΐα κρύβουν μεγάλη ἀπογοήτευση καί πικρία.

Ὁ Ἄνσελμος Καντερβουρίας μέ τήν σχολαστική του ἀντίληψη γιά τήν ἐνανθρώπηση τοῦ Χριστοῦ, καί τήν φεουδαλιστική νοοτροπία του, ὁ θωμισμός μέ τήν στενότητα τῆς λογικῆς ἀκόμη καί στό θέμα τοῦ Θεοῦ, ὁ σύγχρονος νεοθωμισμός μέ τήν ὑπαρξιακή του ἐπένδυση, ἡ θεολογία τῆς ἀπελευθέρωσης καί ἡ ἀπελευθέρωση ἀπό τήν θεολογία, ἡ ἑνιαία μεθοδολογία γνώσεως τοῦ Θεοῦ, ἡ ἀλλοίωση στήν λειτουργική πράξη, καί οἱ βίαιες ἐπεκτάσεις-σταυροφορίες στόν ἀνατολικό χῶρο, κατά τήν διάρκεια τῆς ὑποδουλώσεως στούς Τούρκους, εἶναι μιά ἰδιαίτερη θεολόγηση τῶν πραγμάτων.

Ἁπλῶς θά ἤθελα νά παραπέμψω σέ μερικά βασικά βιβλία πού δείχνουν αὐτήν τήν πραγματικότητα, ὅπως:

• τοῦ ἁγίου Γρηγορίου Διαλόγου Πάπα Ρώμης μέ τίτλο «Διάλογοι», στό ὁποῖο περιγράφονται οἱ καταστάσεις πού δημιουργήθηκαν στήν Εὐρώπη ἀπό τήν κάθοδο τῶν Γερμανικῶν φύλων∙
• τοῦ Ἀναστασίου Φιλιππίδη μέ τίτλο «Ρωμηοσύνη ἤ βαρβαρότητα», πού δείχνει τί συνέβη ὅταν ἡ Δύση ἀπομακρύνθηκε ἀπό τό Ἀνατολικό τμῆμα τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, δηλαδή ἀκολούθησαν ἡ ἱερά Ἐξέταση, τό δουλεμπόριο, ἡ ἀποικιοκρατία, ὁ ρατσισμός κλπ.∙
• τοῦ Jacques Le Goff μέ τίτλο «Πολιτισμός τῆς Μεσσαιωνικῆς Δύσης», πού περιγράφεται ὁ ἐκβαρβαρισμός τῆς Δύσης∙
• τοῦ Max Weber μέ τίτλο «Ἡ Προτεσταντική ἠθική καί τό πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ», ὅπου περιγράφεται πῶς οἱ Προτεσταντικές θεωρίες ἀνέπτυξαν στήν Εὐρώπη τό πνεῦμα τοῦ καπιταλισμοῦ∙
• τοῦ Marc Bloch «Ἡ φεουδαλιστική κοινωνία», ὅπου περιγράφεται «ἡ διαμόρφωση τῶν σχέσεων ἐξάρτησης, οἱ τάξεις καί ἡ διακυβέρνηση τῶν ἀνθρώπων»
• καί τά ἔργα τῶν εἰσηγητῶν τοῦ Συνεδρίου μας.

Ὅλα αὐτά δέν μπορεῖ κανείς νά τά ἀγνοήση καί βασικά δέν μπορεῖ νά ἀγνοήση ὅτι ἡ θεολογία ἐκφράζεται στήν ἱστορία, ὁπότε μιά ἀλλοιωμένη καί διεστραμμένη θεολογία ἔχει φοβερές συνέπειες στήν ἱστορία.

Εὐχαριστῶ τούς Εἰσηγητές γιά τήν προσφορά τους καί τήν μετάδοση τῆς γνώσης τους. Αἰσθάνθηκα ὅτι ἡ αἴθουσα αὐτή σήμερα ἔγινε ἕνας Πανεπιστημιακός χῶρος, ἕνα ἀνοικτό Πανεπιστήμιο λειτούργησε σήμερα στήν Πόλη μας καί μᾶς ἔδωσαν μεγάλη χαρά.

Εὐχαριστῶ καί τούς συνεργάτες μου πού βοήθησαν γιά τήν διοργάνωση αὐτοῦ τοῦ Θεολογικοῦ Συνεδρίου, ἀλλά καί ὅλους ἐσᾶς πού τό παρακολουθήσατε μέ ἐνδιαφέρον. Ὁ Θεός νά μᾶς φωτίζη νά καταλαβαίνουμε τόν μεγάλο θησαυρό πού ἔχουμε, κατά τόν λόγο τοῦ Ἀποστόλου Παύλου: «Ἔχομεν δέ τόν θησαυρόν τοῦτον ἐν ὀστρακίνοις σκεύεσιν, ἵνα ἡ ὑπερβολή τῆς δυνάμεως ᾖ τοῦ Θεοῦ καί μή ἐξ ἡμῶν» (Β' Κορ. δ΄, 7).

Εὐχαριστῶ πολύ».

Φωτογραφίες  ἀπό τό συνέδριο

Φωτογραφίες ἀπό τόν Ἑσπερινό

Φωτογραφίες ἀπό τήν Λειτουργία