Φιλοκαλικές Σελίδες

«Δεῖ οὖν τόν μοναχόν...Τό ἔχειν τόν τόπον τῆς οἰκήσεως ἥσυχον. Τό φεύγειν ἀεί τούς ἀνθρώπους καί ἀδιαλείπτως ἐγκαρτερεῖν ταῖς προσευχαῖς καί ταῖς ἀναγνώσεσι...» (Ἁγίου Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, Λόγος Ι΄)

Οἱ ἀνά τούς αἰῶνας ὑψιπέτες τοῦ πνεύματος, ὅσιοι Ἀσκητές, Ἐρημίτες καί Ἡσυχαστές, τά "φιλέρημα τρυγόνια" τῆς Ἐκκλησίας, φλεγόμενοι ἀπό πόθο γιά ἀφιέρωση στόν Θεό καί ἀπορρίπτοντες κάθε εἴδους ἡμίμετρα, ἔσπευσαν νά ἀντικαταστήσουν τήν χορεία τῶν Μαρτύρων, καί ἀντί γιά τό μαρτύριο τοῦ αἵματος νά προσφέρουν στόν Δημιουργό, «θυσίαν αἰνέσεως»[1], «πνεῦμα συντετριμμένον», «καρδίαν καθαράν», «συντετριμμένην καί τεταπεινωμένην»[2], ἡ ὁποία καρδία, κατά τόν πόθο τους, ἔχει πάντοτε ἐνιδρυμένο τόν Θεό μέσα της διά τῆς μνήμης Αὐτοῦ.[3]

Στήν προσπάθεια τῆς «αἰνέσεως», τῆς «συντετριμμένης καί τεταπεινωμένης καρδίας», ἀλλά καί τῆς μνήμης τοῦ Θεοῦ, ἡ Ἐκκλησία, καί ἰδιαιτέρως ἡ μοναχική της Παράδοση, διακρίνεται ἀπό μία ἀσκητική πολυμορφία-πολυφωνία. Ἔτσι, παραλλήλως μέ τήν κοινή ἀκολουθία (τοῦ Ὄρθρου, τῶν Ὡρῶν, τοῦ Ἑσπερινοῦ κτλ.) ἀναπτύχθηκαν καί διάφορα ἄλλα τυπικά πού σκοπό τους εἶχαν εἴτε τήν ἐπιμήκυνση τῆς ἀκολουθίας εἴτε τήν προτροπή καί παραίνεση τῶν ἡσυχαστῶν γιά ἀδιάλειπτο προσευχή. Ἔτσι, ἔχουμε διάφορες παραινέσεις, ὑποτυπώσεις, ἀλλά καί προσευχητάρια τά ὁποῖα ἀναφέρονται πρωτίστως στούς «κατά μόνας ἡσυχάζοντας», ἀλλά δευτερευόντως καί σέ κάθε ἀγωνιστή μοναχό. Τό πιό γνωστό δεῖγμα εἶναι τό Ὡρολόγιον τοῦ «Θηκαρᾶ», ἀκόμη τό «Ψαλτήριον μετά τροπαρίων καί εὐχῶν, ἢτοι τύπος κελλιωτικῆς Ἀγρυπνίας» [4], τό «Προσευχητάριο» τοῦ παπα-Ἰωνᾶ τοῦ Καυσοκαλυβίτη, τό «Συνταγμάτιον» τοῦ Ματθαίου Τζιγάλα, ἡ «Παραίνεσις και διδαχή πρός τούς κατά μόνας ἡσυχάζοντας» ἡ «Ἀκολουθία Ἀσκητική τῆς ἱερᾶς ψαλμωδίας καί προσευχῆς» κ.ἄ.[5].

Ἕνα ἀπό τά πιό εὔγλωττα καί ἐνδιαφέροντα κείμενα αὐτοῦ τοῦ εἴδους εἶναι ἡ «Ὑποτύπωσις ἡμερούσιος εἰς μοναχόν ὑγιῆ καί ἰδιάζοντα». Πρόκειται γιά ἔγγραφο πού βρέθηκε στήν Ἱ.Μ. Προφήτου Ἠλιοῦ Ὕδρας.

Ἡ Ἱερά Μονή Προφήτου Ἠλιοῦ Ὕδρας ἐκτίσθη, στήν σημερινή της μορφή, ἀπό τόν ἱερομόναχο Ἱερόθεο Γεωργίου, γνωστό Ἁγιορείτη πνευματικό, ὁ ὁποῖος ἔδρασε τήν ἐποχή τῆς «ἔριδας τῶν κολλύβων». Ἡ μονή πρό τοῦ Ἱεροθέου δέν φαίνεται νά εἶχε κάποια ἰδιαίτερη ἀκτινοβολία οὔτε πνευματικά, ἀλλά οὔτε καί κτιριακά. Ὁ ἱερομόναχος Ἱερόθεος Γεωργίου εἶναι οὐσιαστικά νέος κτήτωρ τῆς μονῆς.

Ὁ Ἱερόθεος σχετίστηκε στό Ἅγιον Ὄρος μέ τόν ζωγράφο παπα-Παρθένιο Σκοῦρτο, ὑπῆρξε ὑποτακτικός τοῦ ἱερομονάχου Διονυσίου τοῦ Σιατιστέως καί φίλος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου. Ὁ γέρων Ἱερόθεος συκοφαντήθηκε καί διώχθηκε ἀπό τό Ἅγιον Ὄρος ὑπό τῶν λεγομένων «ἀντικολλυβάδων». Μετά ἀπό περιπλάνηση ἀρκετῶν χρόνων σέ διάφορα νησιά τοῦ Αἰγαίου, κατέληξε μαζί μέ τήν πολυπληθῆ συνοδεία του στήν νῆσο Ὕδρα. Ἐκεῖ κατοίκησε στό ἤδη ὑπάρχον μονύδριο τοῦ Προφήτου Ἠλιοῦ, τό ὁποῖο στίς ἡμέρες του γνώρισε μεγάλη πνευματική ἀκμή. Πρόκειται γιά ἕναν ἁγίας βιοτῆς ἱερομόναχο, ὁ ὁποῖος διέτριβε ἐν ἡσυχίᾳ καί προσευχῇ, μελετώντας τά συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων καί κυρίως τῶν λεγομένων νηπτικῶν. Ὅπως φαίνεται ἀπό τόν βίο του, εἶναι ἀναγνώστης τῆς σύγχρονής του ἐκδοτικῆς προσπάθειας τῶν Ἁγίων Μακαρίου Νοταρᾶ καί Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου.[6]

Ἡ «Ὑποτύπωσις ἡμερούσιος εἰς μοναχόν ὑγιῆ καί ἰδιάζοντα» εἶναι τό 24ωρο τυπικό ἑνός κελλιώτη - ἡσυχαστῆ. Στό τυπικό αὐτό προβλέπεται ἡ κατανομή τοῦ μοναχικοῦ κανόνος ἑνός μεγαλόσχημου μοναχοῦ, μέ 300 μετάνοιες καί κομποσχοίνια, διεσπαρμένο μέσα στήν διάρκεια τῆς ἡμέρας καί συμπλεκόμενο μέ τήν κοινή ἑπταδική ἀκολουθία, τά ἀναγνώσματα ἀπό τόν «Θηκαρᾶ», τήν μελέτη καί τήν «εὐχή».

Τό κυρίως κείμενο χωρίζεται σέ τρία τμήματα. Στό πρῶτο τμῆμα, στήν κορυφή τοῦ ἐγγράφου, προηγεῖται ὁ σταυρός καί ἀκολουθεῖ ὁ τίτλος. Στό δεύτερο, καί μεγαλύτερο τμῆμα τοῦ ἐγγράφου, σέ μία ἑνιαία παράγραφο ἐκτυλίσσεται τό 24ωρο ἀσκητικό πρόγραμμα καί στό τρίτο τμῆμα παραδίδεται μία καταληκτήρια παραίνεσις. Στά ἀριστερά τοῦ κυρίως τμήματος καταγράφονται ἀριθμοί μετανοιῶν καί στό τέλος τό ἄθροισμά τους. Κάτω ἀπό τήν ἀρίθμηση τῶν μετανοιῶν ἔχουμε τήν ὡριαία διάρκεια κάθε ἀκολουθίας καί στό τέλος τά συνολικά ἀθροίσματα ὡρῶν προσευχῆς, μελέτης, ἐργασίας κτλ.

Δέν θά παραθέσουμε ἐδῶ τό πλῆρες κείμενο τοῦ χειρογράφου[7], ἀλλά θά ἀρκεστοῦμε σέ κάποιες ἐπισημάνσεις ἐπί τοῦ κειμένου:

Ἡ χρονολόγηση τοῦ χειρογράφου θά πρέπει νά τοποθετηθῆ τό νωρίτερο τό 1795, καθώς ὁ συντάκτης τῆς «Ὑποτυπώσεως» προτρέπει τόν «ἰδιάζοντα» μοναχό σέ «μία ὥραν εὐχὴν καὶ μελέτην εἰς τὰ τέσσαρα ἔσχατα» . Ἡ φράση «τά τέσσαρα ἒσχατα» μᾶς παραπέμπει στό βιβλίο «Θύρα τῆς μετανοίας, ἤτοι βίβλος κατανυκτική καί ψυχωφελεστάτη περιέχουσα τά τέσσαρα Ἒσχατα τοῦ Ἀνθρώπου[8], Θάνατον, Κρίσιν, Ἃδην καί Παράδεισον». Ἡ βίβλος συνετέθη «παρά τινος σοφοῦ Ἀνδρός[9], καλλωπισθεῖσα δέ νῦν , καί διορθωθεῖσα μετ' ἐπιμελείας διά συνδρομῆς τῆς Σκήτεως τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τῆς ἐν τῷ Ἁγίῳ Ὂρει τοῦ Ἂθω...» καί ἐξεδόθη «πρῶτον νῦν τύποις ... δια δαπάνης τοῦ Τιμιωτάτου καί Φιλοχρίστου ἐν Πραγματευταῖς Κυρίου Δημητρίου Πελοποννησίου Καριτζιώτου. Εἰς κοινήν τῶν Ὀρθοδόξων ὠφέλειαν». Στό τέλος τοῦ βιβλίου προστίθεται καί διήγησις θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου καθώς καί ὀκτώηχοι κανόνες εἰς τόν αὐτόν Ἅγιον, δύο ἐκ τῆς ἀκολουθίας τοῦ Μηναίου καί ἕξι νέοι.

Πιστεύουμε ὅτι στήν φράση: «καλλωπισθεῖσα δέ νῦν, καί διορθωθεῖσα μετ' ἐπιμελείας διά συνδρομῆς τῆς Σκήτεως τοῦ Ἁγίου Δημητρίου» κρύβεται ἡ ἀνάμειξη τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου καθώς, ὅπως ὁ ἴδιος μᾶς πληροφορεῖ σέ μία ὑποσημείωση τοῦ Συναξαριστῆ, στίς 26 Ὀκτωβρίου, οἱ νέοι αὐτοί κανόνες ἀνήκουν στόν ἴδιο, ἀλλά ἐτέθησαν στήν βίβλο ἀνωνύμως. (βλ. ὑποσημ. 8). Ἀκόμη θεωροῦμε σχεδόν βέβαιο πώς ἡ διόρθωση καί ὁ καλλωπισμός δέν θά ἔλαθε τῆς προσοχῆς τῆς μεγαλυτέρας φυσιογνωμίας τῆς Βατοπεδινῆς Σκήτεως τήν ἐποχή ἐκείνη, τοῦ Ἱερομονάχου Διονυσίου τοῦ Σιατιστέως, ἀλλά καί τοῦ ὑποτακτικοῦ του Ἱερομονάχου Ἱεροθέου, κτήτορος τῆς Ἱ. Μ. Προφήτου Ἠλιοῦ Ὕδρας, στήν ὁποία καί εὑρέθη τό χειρόγραφο τῆς «Ὑποτυπώσεως». Ὁ γέρων Διονύσιος λογικά ἐκοιμήθη περί τό 1794, ἐνῶ τό βιβλίο «Θύρα τῆς μετανοίας» ἐξεδόθη τύποις τό 1795, ἀλλά, ὅπως εἶναι φυσικό, ἕνα βιβλίο καί μάλιστα τήν ἐποχή ἐκείνη ἑτοιμαζόταν ἱκανό χρόνο πρό τῆς ἐκδόσεώς του.

Τό ἀσκητικό πρόγραμμα πού προτείνεται στό μοναχικό αὐτό ἐγχειρίδιο διακρίνεται ἀπό μία "πολυφωνία". Ὁ ἡσυχαστής προτρέπεται νά μεταχειριστῆ κατά τήν διάρκεια τοῦ 24ώρου σχεδόν ὅλες τίς μοναχικές πρακτικές, ἤτοι τήν ψαλμώδηση-ἀνάγνωση τῆς κοινῆς ἀκολουθίας «Ἀδελφέ, ἐγειρόμενος τοῦ ὕπνου, ψάλε τὸ Τρισάγιον, τὸ Ἐξεγερθέντες καὶ τὸν Ν’ ψαλμόν... εἶτα, τὸ Μεσονυκτικόν, ... τὸν Ἄμωμον σὺν τοῖς λοιποῖς», τίς μετάνοιες «...ἐγειρόμενος, ποίησον 30 μετανοίας τῷ Χριστῷ καὶ 10 τῇ Παναγίᾳ», τήν εὐχή «...εἶτα κάθισον 1 ὥραν εἰς τὴν εὐχήν», τήν μελέτη «...μισὴ ὥρα ἀνάγνωσιν, μίαν ὥρα δουλειά», τήν ἀνάγνωση τοῦ Ψαλτηρίου «Τρίτη Ὣρα, ἕνα Κάθισμα Ψαλτήρι», τήν ἀνάγνωση διαφόρων κατανυκτικῶν προσευχῶν, κυρίως ἀπό τό Ὡρολόγιον τοῦ Θηκαρᾶ «ἀρχή, Τρισάγιον, τὰς εὐχὰς τοῦ Θηκαρᾶ...» κ.ἄ. Αὐτό γίνεται σκοπίμως, καθώς εἶναι γνωστόν ὅτι ὁ μεγαλύτερος ἐχθρός τῶν ἡσυχαστῶν εἶναι ἡ ἀκηδία. Ὁ συγγραφέας τοῦ τυπικοῦ στοιχίζεται μέ τήν προτροπή τοῦ Μ. Βασιλείου στούς «κατά πλάτος ὅρους» του· «Χρησιμεύειν δέ λογίζομαι τήν ἐν ταῖς προσευχαῖς καί ψαλμῳδίαις κατά τάς ἐπικεκριμένας ὣρας διαφοράν τε καί ποικιλίαν· καί κατ' ἐκεῖνο, ὃτι ἐν μέν τῇ ὁμαλότητι πολλάκις που καί ἀκηδιᾷ ἡ ψυχή καί ἀπομετεωρίζεται, ἐν δέ τῇ ἐναλλαγῇ καί τῷ ποικίλῳ τῆς ψαλμῳδίας καί τοῦ περί ἑκάστης ὣρας λόγου νεαροποιεῖται αὐτῆς ἡ ἐπιθυμία καί ἀνακαινίζεται τό νηφάλιον.»[10]
Εἶναι πολύ ἐνδιαφέρουσα ἡ χρήση τοῦ Ὡρολογίου τοῦ Θηκαρᾶ, πού χρησιμοποιεῖται ἀνελλιπῶς πρίν ἀπό κάθε ἀκολουθία. Προηγοῦνται οἱ τεταγμένες μετάνοιες, πού συνήθως εἶναι 40, καί ἀκολουθεῖ τό Τρισάγιο καί ἡ ἀνάγνωση τοῦ Θηκαρᾶ «ἐγειρόμενος, ποίησον 30 μετανοίας τῷ Χριστῷ καὶ 10 τῇ Παναγίᾳ καὶ εὐθὺς Τρισάγιον, Θηκαρᾶ».

Βλέπουμε ὅτι τίς καθημερινές, ἐκτός Δεσποτικῶν ἑορτῶν, Σαββάτου καί Κυριακῆς, ἡ «Ὑποτύπωσις» προβλέπει γιά τόν ἡσυχαστή τό Μέγα Ἀπόδειπνον «καὶ εὐθὺς τὸν Θηκαρᾶ καί, ἐκτὸς Σαββάτου καὶ Κυριακῆς καὶ δεσποτικὰς ἑορτάς (εἰς τὰς ὁποίας, ἀντὶ τῶν μετανοιῶν, εἰς κάθε Στάσιν τῶν 40 μετανοιῶν ποιεῖς ἓν κομβοσχοίνιον προσκυνητόν), τὸ Μέγα Ἀπόδειπνον». Τό ἴδιο τυπικό βλέπουμε καί στόν περίφημο Ἁγιορείτη ἱερομόναχο, παπα-Χαρίτωνα (1836-1906). Φαίνεται νά εἶναι μία προσφιλής συνήθεια στούς Ἀθωνίτες ἡσυχαστές τῶν προηγούμενων αἰώνων, πού εἶναι πολύ πιθανόν νά συνδέεται καί μέ τήν αὐστηρή νηστεία πού τηροῦσαν, καθώς τό Μέγα Ἀπόδειπνον προβλέπεται νά τελῆται τίς περιόδους τῶν αὐστηρῶν νηστειῶν.

Ἡ ἀνάγνωση τῶν Χαιρετισμῶν τῆς Θεοτόκου χωρίζεται σέ δύο μέρη «...Πᾶσα πνοή, Δοξολογία· 5 κεφάλαια Ἀποστόλου, 2 Στάσεις Οἶκοι Παναγίας, Ἀπόλυσις», «...Τρίτη Ὣρα, ἕνα Κάθισμα Ψαλτήρι, δύο Στάσεις Οἴκους τῆς Παναγίας, Ἀπόλυσις». Στήν μοναχική παράδοση, καί ἰδιαίτερα τήν Ἁγιορειτική, οἱ Χαιρετισμοί τῆς Θεοτόκου κατέχουν σημαντική θέση. Χαρακτηριστικό τῆς ἀξίας τῶν Χαιρετισμῶν εἶναι ὅτι κάποιοι παλαιοί Ἀθωνίτες ἀπαιτοῦσαν ἀπό τόν δόκιμο μοναχό να τοῦς γνωρίζη ἀπό στήθους πρό τῆς κουρᾶς του.

Μποροῦμε νά κάνουμε μία βάσιμη ὑπόθεση ὅτι οἱ «Οἶκοι τοῦ Χριστοῦ», πού προβλέπει ἡ «Ὑποτύπωσις» «Πρώτη Ὣρα· 5 κεφάλαια Εὐαγγέλιον, μία Στάσις Οἴκους τοῦ Χριστοῦ, Ἀπόλυσις», «Ἕκτη Ὣρα, ἕνα Κάθισμα Ψαλτήρι, μία Στάσις Οἴκους τοῦ Χριστοῦ, Ἀπόλυσις», ἀναφέρονται στό ποίημα τοῦ Ἁγ. Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου [11]. Εἶναι φανερό ὅτι ὁ συντάκτης τοῦ ἡσυχαστικοῦ αὐτοῦ Τυπικοῦ εἶναι κάποιος ἄνθρωπος τοῦ εὐρύτερου περιβάλλοντος τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, εἴτε σύγχρονός του, εἴτε κάποιος μαθητής «φιλοκαλικῆς» συνοδείας.

Οἱ «κανόνες τοῦ Χριστοῦ» πού προβλέπονται κατά τήν διάρκεια τοῦ ἀσκητικοῦ Ὄρθρου «...Ἑξάψαλμον, τὴν Στιχολογίαν καὶ ἕναν Κανόνα τοῦ Χριστοῦ, οἷον βούλει», ἴσως προέρχονται ἀπό τό «Συνταγμάτιον»[12], τοῦ Ματθαίου Τζιγάλα. Γιά τό βιβλίο αὐτό καί τήν χρήση του ἀπό τούς ἡσυχαστές ἔχουμε μαρτυρία στόν βίο τοῦ Γέροντος Ἱεροθέου.[13]

Μία ἄλλη πηγή, ἐκτός τῶν χειρογράφων, ἀπό τήν ὁποία εἶναι πιθανόν νά ἔκαναν ἀνάγνωση τῶν Κανόνων τοῦ Χριστοῦ, εἶναι ἡ «Τριαδική Ὀκτώηχος»[14] τοῦ Ἀγαπίου Λάνδου, καθώς ὁ μοναχός Ἀγάπιος (περί τό 1580-1657) ἦταν ἕνας ἀπό τούς πιό προσφιλεῖς συγγραφεῖς στό Ἅγιον Ὄρος τόν 18ο αἰῶνα στούς φιλοκαλικούς κύκλους καί ὄχι μόνο. Ὁ Ἀγάπιος Λάνδος ὁ Κρής, γνωστός κυρίως ἀπό τό ἔργο του «Ἁμαρτωλῶν Σωτηρία», μεταξύ τῶν ἄλλων ἐξέδωσε τό 1643, πρῶτον τύποις, καί τό Ὡρολόγιον τοῦ «Θηκαρᾶ», πού ὅπως εἴδαμε κατέχει σημαντική θέση στήν διάρθρωση τῆς «Ὑποτυπώσεως». Ἀξίζει νά σημιωθῆ ὅτι ἡ «Τριαδική Ὀκτώηχος», ὁ «Θηκαρᾶς» καί τό Ψαλτήριο βρίσκονται συσταχωμένα, ἐν εἴδει κελλιωτικοῦ Προσευχηταρίου μέ τόν τίτλο «Μέγας Θηκαρᾶς»[15].

Ὁ Ἀ. Χαλδαιάκης ἐκφράζει τήν ἄποψη ὅτι τό περιεχόμενο τῆς «Ὑποτυπώσεως», «...προδίδει τό καθημερινό πρόγραμμα τῆς ἀσκητικῆς διατριβῆς τοῦ (κτήτορος τῆς Ἱ.Μ. Προφήτου Ἠλιοῦ Ὓδρας) Ἱεροθέου, κατά τόν καιρό πού ἐμόναζε στό ἡσυχαστήριο τοῦ ἁγίου Ὀνουφρίου τῆς μικρᾶς ἁγίας Ἂννης ἢ στά ἐρημονήσια Γιοῦρα»[16]. Συμφωνώντας μέ τήν ἄποψη αὐτή προσθέτουμε ὅτι μπορεῖ νά στηριχθῆ καί χρονολογικά, καθότι ὁ ἱερομόναχος Ἱερόθεος μεταβαίνει στήν Σκήτη τῆς μικρᾶς Ἁγίας Ἄννης τό ἔτος 1795, ἔτος τό ὁποῖο ἐξεδόθη τύποις καί τό βιβλίο «Θύρα τῆς μετανοίας», πράγμα τό ὁποῖο τοῦ ἐπιτρέπει νά μελετᾶ «εἰς τά τέσσαρα ἔσχατα»[17]. Ὁ ἕως τότε κάτοικος τῆς Βατοπεδινῆς Σκήτεως, προφανῶς εἶχε προμηθευθῆ τό βιβλίο, τό ὁποῖο διορθώθηκε «διά συνδρομῆς τῆς Σκήτεως τοῦ Ἁγίου Δημητρίου».

Πολλοί πνευματικοί πατέρες δίνουν κατά καιρούς στά πνευματικά τέκνα τους ἀνάλογες ὑποτυπώσεις. Ὁ σύγχρονός μας Ἅγιος Παΐσιος ὁ Ἁγιορείτης δίνει σέ μαθητή του ἀνάλογο πρόγραμμα. Δέν θά παραθέσουμε ἐδῶ τό τυπικό τοῦ Ἁγίου, παρά μόνον τήν τελική του παραίνεση πρός τόν μαθητή. «Προσπαθεῖστε νά κάμετε ἒστω καί τό ⅕ ἀπ' ὃ,τι σᾶς γράφω, προκειμένου νά μήν σᾶς δημιουργηθῆ ἂγχος, διά νά μήν πάθετε ὃπως τά κακόμοιρα νέα μοσχαράκια, πού ἐάν τά δυσκολέψουν στίς ἀρχές στό ζυγό, μόλις δοῦν τό ζυγό καί καταλάβουν ὃτι θέλουν νά τά ζέψουν στό χωράφι, φεύγουν»[18].

Εἶναι φανερό ὅτι γιά νά ἀκολουθήση κάποιος τό ἡμερήσιο αὐτό ἀσκητικό πρόγραμμα πού προτείνει ὁ συντάκτης τῆς «Ὑποτυπώσεως», θά πρέπει νά ἔχη ἀπόλυτη ἀφοσίωση σέ αὐτό, κέντρο τῆς ζωῆς του τήν προσευχή καί στόχο τήν ἐνοίκηση τοῦ Θεοῦ ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ διά τῆς ἀενάου μνήμης Του.

«Τό δέ λοιπόν τοῦ καιροῦ ἔστω σοι εὐχή σύν μελέτῃ. Γένοιτο· ναί· ἀμήν· γένοιτο».-

Δ.Π.

[1] ΡϚ΄ Ψαλμός

[2] Ν΄ Ψαλμός

[3] «Καί τοῦτο ἐστί τοῦ Θεοῦ ἐνοίκησις, τό διά τῆς μνήμης ἐνιδρυμένον ἒχειν ἐν ἑαυτῷ τόν Θεόν.»· πρβλ. Μ. Βασίλειος, Ἐπιστολή 2, Γρηγορίῳ Ἑταίρῳ, ΕΠΕ τ.1, σελ. 68
[4] Πρόσφατες ἐκδόσεις Ἱ.Μ. Παντοκράτορος, Ἁγίου Ὂρους. «Θηκαρᾶς. Λόγοι περί πίστεως. Ἑρμηνεία τῶν ὓμνων. Ὡρολόγιον τῶν θείων ὓμνων. Ἀσκητική ἀκολουθία. Χαροποιά πένθη», Ἃγιον Ὂρος 2008 καί «Ψαλτήριον μετά τροπαρίων καί εὐχῶν», Β΄ Ἔκδοσις, Ἅγιον Ὄρος 2014.

[5] πρβλ. Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ, «Ἡ παράδοση τῆς κοινῆς καί τῆς κατ' ἰδίαν προσευχῆς.», σελ. 310 - 325

[6] «Λαμβάνοντας...καί τό πατερικόν ἐκεῖνο ὁπού ὀνομάζεται Εὐεργετινός, διά νά κάμνῃ ἀνάγνωσιν, καί τόσον πολλά τό ἐχάρη καθώς τό εἶδεν, ὁπού τοῦ ἐφάνη ὃτι καθολικά ὁ Θεός τοῦ τό ἒστειλεν.», «Ἀναγινώσκοντας ὁ Θεῖος Ἱερόθεος εἰς τήν νεοτύπωτον καί Ἱεράν Βίβλον τοῦ Ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, ἄναπτεν ἡ ἱερά του ψυχή ἀπό τόν θεῖον πόθον καί τήν ἀγάπην.», «Ἂλλην φοράν πάλιν διαβάζοντας μαζί τούς Νηπτικούς Πατέρας εἰς τήν Φιλοκαλίαν, τοῦ ἒδειχνε τούς τρόπους καί τά σημάδια διά νά λέγῃ τήν εὐχήν· πότε μέ τό στόμα καί πότε μέ τόν νοῦν, προσέχοντας μέσα εἰς τήν καρδίαν του.»· εἰς «Βίος καί πολιτεία Ἱεροθέου τοῦ Μακαρίου Γέροντος», Ἐκδόσεις Τῆνος, Ἱ.Μ. Χρυσοποδαριτίσσης Πατρῶν, σελ. 91, 135, 149

[7] Τό πλῆρες κείμενο βρίσκεται στά ἑξῆς ἔργα: Ἀχιλλέως Γ. Χαλδαιάκη, «Ὁ Γέρων Ἱερόθεος (1762-1814), Ἡ πολιτεία τοῦ κτίτορος τῆς Ἱ. Μονῆς Προφήτου Ἠλιοῦ Ὓδρας καί κριτική ἒκδοση τοῦ Βίου του», σελ. 524-526· Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ, «Ἡ παράδοση τῆς κοινῆς καί τῆς κατ' ἰδίαν προσευχῆς.» σελ. 321-322· Ἱερά Μονή Προφήτου Ἠλιοῦ Ὓδρας, Ἱστορία - Περιγραφή, Ὓδρα 2016, σελ. 24-27

[8] «Σημείωσαι, ὃτι ἡ ἐμή ἀδυναμία ἐφιλοπόνησεν ἓξ νέους κανόνας ἑξαήχους εἰς τόν Ἃγιον τοῦτον Δημήτριον...ἐτυπώθη δέ αὓτη ἀνωνύμως ἐν τῷ τέλει τοῦ νεοτυπώτου βιβλίου τοῦ καλουμένου Θύρα μετανοίας, τοῦ περί τῶν τεσσάρων ἐσχάτων διαλαμβάνοντος.»· Ἁγ. Νικοδήμου, Συναξαριστής τῶν 12 μηνῶν τοῦ Ἐνιαυτοῦ, ἐκδόσεις Ὀρθόδοξη Κυψέλη, τ.Α ΄, σελ. 425, ὑποσημ. 120

[9] Κατὰ τὸν Μανουὴλ Γεδεών, ὁ «σοφός ἀνήρ» - συγγραφέας τοῦ βιβλίου, εἶναι μὲ κάποια ἐπιφύλαξη, ὁ ἰατροφιλόσοφος Ἰωάννης Κομνηνὸς (1657-1717), ὁ μετέπειτα μητροπολίτης Δρύστρας Ἱερόθεος. Λέει χαρακτηριστικά: «...ὃπερ ἒχω μαθών ὃτι ἒργον ἐστίν Ἰωάννου τοῦ Κομνηνοῦ.»· Μ. Γεδεών, «Ὁ Ἄθως», Κων/πολη 1885, σελ. 225-226, ὑποσημ. 115

[10] Μ. Βασιλείου, Ὅροι κατά πλάτος, Ἐρώτησις Λζ΄, ΕΠΕ 8, σελ. 352

[11] Ἁγ. Νικοδήμου τοῦ Ἁγιορείτου, «Ἀόρατος Πόλεμος», ἒκδοση Σ. Σχοινᾶ, σελ. 191· «Εὐχαί κατ' ἀλφάβητον ἐν εἲδει οἲκων εἰς τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν κανανυκτικαί και ὡραῖαι, ἀρχόμεναι ἀπό τῆς Θεολογίας, και τελευτῶσαι μέχρι τῆς Δευτέρας τοῦ Χριστοῦ Παρουσίας, περιέχουσαι δέ, κατά τάξιν Δοξολογίας, εὐχαριστίας, ἐξομολογήσεις καί Αἰτήσεις.»

[12] «Συνταγμάτιον περιέχον κανόνας τε καί εὐχάς ἱκετηρίους εἰς τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν καί εἰς τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον. Συλλεχθέν μέν ἐκ διαφόρων Βιβλίων, τά πλεῖστα δέ ἀπό τοῦ Ἁγίου Ἐφραίμ.», παρά τοῦ Εὐλαβεστάτου ἐν Ἱερεῦσι Κυρίου Ματθαίου Τζιγάλα τοῦ Κυπρίου, ἒτος 1682.

[13] «Ἂλλοτε πάλιν (ὁ Ἱερόθεος) ἀνεγίνωσκεν τάς κατανυκτικάς εὐχάς τῆς Κυρίας ἡμῶν Θεοτόκου καί τά πένθη ὁπού εὑρίσκονται τυπωμένα εἰς τό Συνταγμάτιον τοῦ Ματθαίου Τζιγάλα.»· εἰς «Βίος καί πολιτεία Ἱεροθέου», σελ. 155

[14] Τριαδική Ὀκτώηχος, ἐν ᾗ εἰσί γεγραμμένοι κανόνες κ.δ. οἱ μέν ὀκτώ πρός τήν Παναγίαν Τριάδα Πατέρα, Υἱόν καί Πνεῦμα τό Ἅγιον. οἱ δέ λοιποί πρός τόν Κύριον ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστόν. 1646.

[15] πρβλ. Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ, «Ἡ παράδοση τῆς κοινῆς καί τῆς κατ' ἰδίαν προσευχῆς.» σελ. 331, ὐποσημ. 1045.

[16] Ἀ. Χαλδαιάκη, «Ὁ Γέρων Ἱερόθεος», σελ. 523-524

[17] Ὁ βιογράφος τοῦ ἱερομονάχου Ἱεροθέου ἀναφέρεται στὴν πνευματική ἐργασία τοῦ Γέροντος, τὴν περίοδο τῆς διαμονῆς του στὸ κελλίον Ἃγιος Ὀνούφριος, τῆς μικρᾶς Ἁγίας Ἂννης. Στὴν πνευματική του μελέτη συναντᾶμε τὰ δύο ἀπό τὰ τέσσαρα ἒσχατα· «Καί ἐνθυμούμενος τόν θάνατον, τήν κόλασιν καί τά ἐκεῖ βασανιστήρια, ἐσύντριβε τήν καρδία του καί ἢρχετον πολλάκις εἰς κατάνυξιν καί δάκρυα.»· εἰς «Βίος καί πολιτεία Ἱεροθέου», σελ. 155

[18] Ἱερομ. Ἰσαάκ, Βίος Γέροντος Παϊσίου τοῦ Ἁγιορείτου, Ἃγιον Ὂρος 2004, σελ. 503-504