Κύριο ἄρθρο: Ἡ ἐπιτυχία καὶ ἡ ἀποτυχία τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821

Μητροπολίτου Ναυπάκτου & Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ὅταν μελετᾶ κανείς τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821, τόσο τήν προετοιμασία της, ὅσο καί τίς ἐπιχειρήσεις, μέ τά ἀποτελέσματά της, τότε παρατηρεῖ ὅτι πράγματι ἐπικρατοῦσαν δύο τάσεις. Ἡ μία ἀναφερόταν στήν ἀπελευθέρωση τοῦ Ρωμαίικου καί σαφῶς κυοφορεῖτο μέσα στήν παράδοση τοῦ Γένους μας καί ἡ ἄλλη ἀναφερόταν στήν ἀπελευθέρωση καί συγκρότηση ἑνός κρατιδίου τοῦ ὁποίου τά ὅρια ἦταν περιορισμένα καί βέβαια διαπνεόταν αὐτή ἡ τάση ἀπό τίς ἀρχές τοῦ δυτικοῦ διαφωτισμοῦ. Σαφῶς ἡ πρώτη τάση ἐκφραζόταν ἀπό ἐκείνους πού διαπνέονταν ἀπό τό πνεῦμα πού καλλιεργοῦσε ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἐνῶ ἡ ἄλλη ἐκφραζόταν κυρίως ἀπό τούς διαφωτιστές. Μέσα ἀπό αὐτό τό πρίσμα μποροῦμε νά κάνουμε λόγο γιά ἐπιτυχία τῆς ἐπανάστασης τοῦ 1821, ὅτι ἀπελευθερώθηκε ἕνα κομμάτι τῆς ἀρχαίας Ρωμαϊκῆς - Ἑλληνικῆς Αὐτοκρατορίας, καί ταυτόχρονα γιά ἀποτυχία τῆς ἐπανάστασης, γιατί χάθηκε τό Ρωμαίικο, τό ὁποῖο διασπάστηκε σέ πολλά μικρά ἐθνικά κρατίδια.

Τελευταία διάβασα μερικές πολύ διεισδυτικές ἐπισημάνσεις τοῦ ἐγκρίτου δημοσιογράφου κ. Ἀντωνίου Καρκαγιάννη πάνω στό θέμα αὐτό. Ἀφοῦ μελετᾶ τό τί ἀκριβῶς ἔγινε κατά τήν διάρκεια τῆς ἐθνικῆς ἀντίστασης καί τοῦ ἐμφυλίου πολέμου στήν Ἑλλάδα (1940-1949), ὅτι δηλαδή μιά ντόπια πολιτική καί ἔνοπλη ἡγεσία, πού εἶχε μιά μειωμένη ἀντίληψη τῶν πραγμάτων, “ἦρθε ἀντιμέτωπη μέ πεπειραμένους πολιτικούς μηχανισμούς ... καί φυσικά ἡττήθηκε ἡ πρώτη...” συσχετίζει τά γεγονότα αὐτά μέ τό τί ἔγινε κατά τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 καί παρατηρεῖ εὔστοχα:

“Όλοι σχεδόν οἱ ἱστοριογράφοι τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821 ἕλκονται ἀπό τόν πρωτογονισμό τῶν καταπεταναίων καί τῶν καραβοκυραίων, πρωτογονισμός πού ἀναμφισβήτητα χαρακτηριζόταν ἀπό εἰλικρίνεια, αὐθορμητισμό, στρατιωτική πανουργία, ἡρωισμό καί αὐτοθυσία. Οἱ φυσικές αὐτές ἀρετές δέν ἀναιροῦν τόν πρωτογονισμό τους, ἀντιθέτως τόν ὑπογραμμίζουν.

Μπροστά σ’ αὐτό τόν ἡρωικό ἔστω πρωτογονισμό, παραγνωρίστηκαν προσωπικότητες (καί τώρα μόλις προσπαθοῦμε νά τίς ἀνακαλύψουμε) μέ ἐντελῶς διαφορετικά χαρακτηριστικά καί ἀρετές, ὅπως ὁ Ἀλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ὁ Ἰωάννης Κωλλέτης, ὁ Μάουερ τῆς ἀντιβασιλείας καί ὁ μέγιστος ὅλων ὁ Ἰωάννης Καποδίστριας. Ἀλλά καί πολλοί ἄλλοι, πού ἐπί πολλά χρόνια λησμονήθηκαν στήν γκρίζα περιοχή τοῦ “ἀντιδραστικού”, τοῦ “Φαναριώτη”, τοῦ “συμβιβασμένου”. Καί ὅμως, αὐτοί ἦταν πού γνώριζαν πρός τά πού πήγαινε ἡ ἐπανάσταση καί ὄχι ὁ Καραϊσκάκης ποῦ, στήν ἀρχή, ἦταν πεπεισμένος ὅτι ὁ πόλεμος γίνεται γιά ... τό ἁρματολίκι τῶν Ἀγράφων!”

Γιά τήν ὁλοκλήρωση ἑνός ἔργου ἀπαιτεῖται ἡ πείρα καί πολιτική εὐστροφία, ἀλλά καί οἱ ἠρωϊκοί ἀγῶνες μερικῶν ἐνόπλων. Ὅταν οἱ δυό αὐτές τάσεις δέν μποροῦν νά συνδυασθοῦν, τότε παρατηρεῖται ἀλλοίωση τῶν ἀποτελεσμάτων. Τό παρατηροῦμε αὐτό στήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Ὁ τύπος τῶν ἀγωνιστῶν τῆς Ἐπαναστάσεως ἦταν ὁ τύπος πού εἶχε διαμορφωθῆ ἀπό τίς ἐνδογενεῖς δυνάμεις τοῦ Γένους μας, ὅπως τό ἐξέφρασε ἡ αὐτοσυνειδησία τῆς παραδόσεώς μας, ὅπως τό διαμόρφωνε ἡ λεγομένη ἑλληνορθόδοξη Παράδοση, ἐνῶ οἱ ἰδέες τῆς ἐθνικῆς ἑλλαδικῆς ἀνεξαρτησίας προέρχονταν ἀπό τούς δυτικούς διαφωτιστές. Σαφῶς οἱ λεγόμενοι Φαναριῶτες, γενικά το Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, ἔβλεπαν τά πράγματα βαθύτερα, ἐπεδίωκαν τήν ἀνασύσταση τῆς Ἑλληνικῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας, ὅλοι αὐτοί “γνώριζαν πρός τά πού πήγαινε ἡ Ἐπανασταση”. Ὅμως δυστυχῶς ἐπεκράτησαν ἄλλες ἰδέες, μέ ἀποτέλεσμα νά ἐλευθερωθοῦν μερικά τμήματα τῆς λεγομένης Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, ἀλλά νά χαθοῦν ἄλλα σημαντικά τμήματα τοῦ ἑνιαίου Βυζαντινοῦ-Ρωμαϊκοῦ Κράτους, ὁπότε ἐξυπηρετήθηκαν τά δυτικά συμφέροντα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, σύμφωνα μέ τά ὁποῖα ἔπρεπε νά σχηματισθοῦν ἀνεξάρτητα μικρά ἐθνικά κρατίδια.

Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης θά παρατηρήση: “Οἱ Ρωμηοί ἐπαναστάτησαν τό 1821, διά νά ξαναγίνη ἡ Ρωμηοσύνη Κράτος μέ τόν ρωμαίικον πολιτισμόν της πού μέ ὑπερηφάνειαν καί κάθε θυσίαν εἶχαν διαφυλάξει κατά τά σκληρά χρόνια της Τουρκοκρατίας, τῆς Φραγκοκρατίας καί τῆς Ἀραβοκρατίας”. Φυσικά αὐτό ἐπιζητοῦσε καί τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο. Τό ὅραμα αὐτό διαφαίνεται καί στά σχέδια τοῦ Ρήγα Φερραίου, ὅπως ἐκφράζεται καί στόν θούριό του: “Βούλγαροι καί Ἀρβανίτες, Ἀρμένιοι καί Ρωμηοί / ἀράπηδες καί ἄσπροι, μέ μιά κοινή ὁρμή / γιά τήν ἐλευθερίαν νά ζώσωμεν σπαθί...” Ἄλλωστε, γι’ αὐτό καί ἡ Ἐπανάσταση, ἐκτός ἀπό ἄλλους λόγους, ἔγινε στίς παραδουνάβιες ἐπαρχίες, ὅπου ἤκμαζε τό ἑλληνικό στοιχεῖο μέ τήν ρωμαίικη ἀντίληψη, ὅπως κατευθυνόταν ἀπό τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί τούς Φαναριῶτες.

Σπουδαῖες ἔρευνες καί παρουσιάσεις πάνω στό ἐνδιαφέρον αὐτό θέμα ἔχουμε ἀπό τόν π. Γεώργιο Μεταλληνό, ὁ ὁποῖος σέ διάφορα κείμενά του παρουσιάζει αὐτήν τήν πλευρά τοῦ θέματος.

Ἀναφερόμενος ὁ π. Γεώργιος στόν δυτικό Διαφωτισμό ἰσχυρίζεται ὅτι ἐπεδίωκε τήν ὑποτίμηση τοῦ λεγομένου Βυζαντίου (τῆς Ρωμηοσύνης) καί τήν ἔξαρση τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ τρόπου ζωῆς, μέ τήν μελέτη τῶν ἀρχαίων συγγραφέων καί φιλοσόφων. Συνέλεξε μάλιστα ἀποσπάσματα ἀπό ἔργα τῶν δυτικῶν διαφωτιστῶν. Γιά παράδειγμα ὁ Βολταῖρος ἔλεγε: “ὑπάρχει μιά ἄλλη ἰσορία πιό γελοία ἀπό τήν ἱστορία τῆς Ρώμης (...) εἶναι ἡ ἱστορία τοῦ Βυζαντίου”, πού συνιστᾶ “ντροπή γιά τήν ἀνθρώπινη σκέψη”. Ὁ Μοντεσκιέ ἔγραφε: “Ἡ ἱστορία τῆς ἑλληνικῆς αὐτοκρατορίας δέν εἶναι τίποτε ἄλλο ἀπό μία ὑφή ἐπαναστάσεων, ἀνταρσιῶν καί ἀπιστιών”. Ὁ Ἄγγλος ἱστορικός Γίββων, περιγράφοντας τήν ἱστορία τοῦ ἑλληνορωμαϊκοῦ κόσμου καί κάνοντας λόγο γιά μιά “παρατεινόμενη παρακμή” ὁμολογεῖ: “περιέγραψα τό θρίαμβο τοῦ βαρβαρισμοῦ καί τῆς θρησκείας”.

Ἀναλύοντας δέ ὁ π. Γεώργιος ὁ Μεταλληνός τό ἔργο τοῦ Ἀδαμαντίου Κοραῆ, ὑποστηρίζει ὅτι καί ἐκεῖνος κινεῖται στά ἴδια πλαίσια πού κινοῦνται οἱ δυτικοί διαφωτιστές καί τρέφει ἀντιπάθεια σέ κάθε λεγόμενο “Βυζαντινό” καί ἐξυψώνει κάθε τί πού ἔχει σχέση μέ τήν ἀρχαία Ἑλλάδα. Μάλιστα ὁ Κοραής ἔφθασε στό σημεῖο νά ὁμιλῆ γιά “ἕνα ἔθνος Γραικογάλλων”. “Γι’ αὐτό, χωρίς νά ἀρνεῖται κανείς τήν φιλοπατρία τοῦ Κοραῆ καί σέ μεγάλο βαθμό τήν καλή θέλησή του, ἀναγκάζεται νά δικαιώση ἐκείνους πού εἶδαν καί βλέπουν μέ μεγάλη ἐπιφύλαξη καί ἀνησυχία τήν κίνηση τῆς μετακένωσης”, ἡ ὁποία “κατήντησε ἀσυγκράτητη ξενομανία, γιά νά μεταβάλη τελικά τήν χώρα μας σέ πειθήνιο δορυφόρο τοῦ δυτικοῦ πολιτισμού”.

Καί ὁ π. Γεώργιος Μεταλληνός εἶναι σαφής καί κατηγορηματικός: “Γιά νά ἐκτιμήσουμε ἄρα στό σημεῖο αὐτό σωστά τήν ἐθνική προσφορά τοῦ Κοραῆ, πρέπει νά δοῦμε καί τά ἀποτελέσματα τῆς Ἐπανάστασης τοῦ ’21, πού εἶναι σ’ ὅλους γνωστά. Ἀσφυκτικό στρίμωγμα τοῦ Ἑλληνισμοῦ στά μικρά κρατικά σύνορα, ὑποχώρηση καί συρρίκνωση τοῦ οἰκουμενικοῦ ὁράματος τῆς ἑλληνορθόδοξης Ρωμηοσύνης, ἀποδυνάμωση τοῦ Ρωμαίικου Κέντρου, τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου (τῆς Νέας Ρώμης, ἀπ’ ὅπου καί τά ρωμηοσύνη - ρωμαίικος - ρωμηός) ἐξάρτηση ἀπό τίς Μεγάλες Δυνάμεις κάθε ἐποχῆς κλπ.”.

Μέσα ἀπό τό πρίσμα αὐτό πρέπει νά δή κανείς τήν σύγχρονη κατάσταση καί τήν ταλαιπωρία πού ὑφίσταται τό ἑλληνικό Κράτος καί τίς δυσκολίες τοῦ σχετικά μέ τό λεγόμενο Βορειοηπειρωτικό, Κυπριακό, “Μακεδονικό”, “Θρακικό”. Ἐμεῖς διατηροῦμε τήν “μεγάλη ἰδέα” ὄχι σάν προσπάθεια προέκτασης τῶν ἑλλαδικῶν συνόρων, ἀλλά σάν ἀναβίωση τῆς Μεγάλης Ρωμανίας, ἐνῶ οἱ δυτικοί σκέπτονται διαφορετικά, εἶναι ἐπηρεασμένοι ἀπό τίς ἰδέες πού ἔχουν διαμορφωθῆ ἀπό τόν Διαφωτισμό, ὁπότε καί ἡ πολιτική ἔχει διαμορφωθῆ κατάλληλα.

Πρίν μερικά χρόνια εἶχα συναντήσει στήν Ἀγγλία ἕναν ἄγγλο Καθηγητή Πανεπιστημίου τῆς ἱστορίας, ὁ ὁποῖος σέ συζήτηση πού εἶχα μαζί του διατύπωσε τήν ἀπορία του: “Δέν μπορῶ νά καταλάβω γιατί κάνατε ἐσεῖς οἱ Ἕλληνες τήν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Τά πράγματα τότε ἦταν ἕτοιμα γιά κατάργηση τοῦ Ὀθωμανικοῦ Κράτους καί τήν ἀνασύσταση τῆς Βυζαντινῆς Αὐτοκρατορίας, μέ κέντρο τήν Κωνσταντινούπολη. Ὅμως ἡ Ἐπανάσταση τοῦ 1821 κατέληξε στήν δημιουργία ἑνός ἑλληνικοῦ κράτους καί τά σπέρματα τῆς δημιουργίας ἐθνικῶν κρατῶν στήν Βαλκανική”. Φυσικά, ἡ ἀπορία τοῦ Καθηγητοῦ ἐξηγεῖται μόνο μέσα ἀπό τίς πρακτικές καί τίς σκοπιμότητες τῶν ξένων δυνάμεων νά διαλύσουν κάθε ὄνειρο καί ἰδέα ἀνασυστάσεως τῆς Ρωμηοσύνης καί νά ἱκανοποιήσουν ἔτσι τά σχέδια τῶν Φράγκων. Πάντως, τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο τότε εἶχε σαφῶς ἄλλη πολιτική, τήν ὁποία ἀπεμπόλησαν οἱ διαφωτιστές. Μερικοί δέ ἐνσυνείδητοι ἤ καί ἀμαθεῖς κατασυκοφάντησαν τότε τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο καί ἔτσι εἴτε ἐν γνώσει τους εἴτε ἐν ἀγνοία τούς ἐξυπηρετοῦσαν τά σχέδια τῶν δυτικῶν καί ἰδίως τῶν Φράγκων. Ὅμως τά πράγματα δικαιώνουν τήν πολιτική τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.

Μέ ὅλα αὐτά πού σημείωσα φάνηκε ὅτι χαίρομαι γιά τήν ἐλευθερία τῆς Ἑλλάδος. Εὐγνωμονῶ τούς ἥρωες καί ἀγωνιστᾶς τῆς Ἐπαναστάσεως τοῦ 1821. Δέν μπορῶ ὅμως νά μή στενοχωριέμαι γιά τήν ἀπώλεια τῆς Ρωμηοσύνης καί τό “ἀνολοκλήρωτο ’21”. Τουλάχιστον σήμερα πρέπει νά ζήσουμε τό πνεῦμα τῆς Ρωμηοσύνης, πού εἶναι ἡ ἑλληνορθόδοξη παράδοση, ὥστε νά ἁλώσουμε ἐκ τῶν ἔνδων τήν Εὐρώπη, καί νά τήν μετατρέψουμε σέ μιά νέα Ρωμηοσύνη. Ἄλλωστε ὑπάρχει ἡ ὑποδομή, λόγω του ὅτι ἡ Εὐρώπη παλαιότερα ἦταν ἕνα δυνατό κομμάτι τῆς ἀρχαίας Χριστιανικῆς - Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας καί ὑπάρχουν πολλοί Εὐρωπαῖοι πού ἀναζητοῦν αὐτές τίς πραγματικές ρίζες.