Μετά τίς δύο ἀποφάσεις τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας γιά τά Θρησκευτικά

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Ἐξεδόθη καί ἡ ὑπ’ ἀριθμ. 926/2018 ἀναμενόμενη ἀπόφαση τῆς Ὁλομέλειας τοῦ Σ.τ.Ε. γιά τό Πρόγραμμα Σπουδῶν τῶν Θρησκευτικῶν στά Λύκεια, ἡ ὁποία κινεῖται στήν ἴδια προοπτική μέ τήν ὑπ’ ἀριθμ. 660/2018  ἀπόφαση τῆς Ὁλομέλειας τοῦ Σ.τ.Ε. γιά τό Πρόγραμμα Σπουδῶν στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Δημοτικά Σχολεῖα καί τά Γυμνάσια.

Εἶναι σαφέστατο πλέον ὅτι τό Πρόγραμμα Σπουδῶν γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν σέ ὅλες τίς βαθμίδες τῆς Ἐκπαίδευσης εἶναι ἀντισυνταγματικό, γιά τούς πολίτες πού πιστεύουν στήν ἔννομη Πολιτεία καί στήν λειτουργία τοῦ Κράτους μέ βάση τό Σύνταγμα καί ὄχι μέ βάση τίς προσωπικές ἀπόψεις μερικῶν. Τό προηγούμενο Ἀναλυτικό Πρόγραμμα δέν ἦταν ἀντισυνταγματικό, παρά τίς ἐλλείψεις του.

Αὐτό σημαίνει ὅτι ἡ δομή αὐτοῦ τοῦ Προγράμματος πού ἰσχύει στά Σχολεῖα ἀπό τόν Σεπτέμβριο 2016 δέν μπορεῖ, μέ ὅσες βελτιώσεις καί νά ὑποστῆ, νά συντονισθῆ μέ τίς δύο σημαντικές ἀποφάσεις τοῦ Σ.τ.Ε. γιά τό θέμα αὐτό. Ἡ ἴδια ἡ δομή τοῦ Προγράμματος εἶναι προβληματική ἀπό κάθε πλευρά καί ὄχι μόνο ἀπό Συνταγματική.

Κατόπιν τούτου θεωρῶ ὅτι οἱ ἀπόψεις πού διετύπωσα ἀπό τόν Ἰανουάριο 2016 μέχρι σήμερα φανερώνουν μιά πλήρη ἄν καί ὅλως τραγική δικαίωση ἐπί τοῦ θέματος. Συγκεκριμένα:

1. Ἐπιβεβαιώθηκαν οἱ θέσεις πού ἐξέθεσα στήν Εἰσήγηση πού ἔκανα τόν Ἰανουάριο 2016 στήν κοινή Συνεδρίαση τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου καί τῶν Προέδρων καί Κοσμητόρων τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν ὡς καί τῶν Προέδρων τῶν Συλλόγων τῶν Θεολόγων, ἤτοι τήν Πανελλήνια Ἕνωση Θεολόγων καί τόν Σύνδεσμο Θεολόγων «Καιρόν», μέ τήν συμμετοχή τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου Καισαριανῆς κ. Δανιήλ ὡς Προέδρου τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς ἐπί τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Ἐκπαιδεύσεως καί Ἐπιμορφώσεως τοῦ Ἐφημεριακοῦ Κλήρου, παρόντος καί τοῦ Νομικοῦ Συμβούλου τῆς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος κ. Θεοδώρου Παπαγεωργίου, ὅπως καί στίς θέσεις πού ἐξέφρασα στήν Εἰσήγηση ἐνώπιον τῆς Ἱεραρχίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος τόν Μάρτιο τοῦ 2016. Οἱ Εἰσηγήσεις αὐτές ἔχουν δημοσιευθῆ (ΦΑΚΕΛΟΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ http://www.parembasis.gr/index.php/el/metropolitan/menu-thrnskeutika).

2. Ἐπαληθεύθηκα στό ὅτι ἀρνήθηκα δύο φορές νά συμπεριληφθῶ στήν Ἐπιτροπή διαλόγου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος μέ τό Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς (ΙΕΠ) τόσο κατά τήν Συνεδρίαση τῆς Ἱεραρχίας τοῦ Μαρτίου τοῦ 2016, ὅσο καί κατά τήν Συνεδρίαση τῆς Ἱεραρχίας τοῦ Ὀκτωβρίου 2016.

Ἐπειδή μερικοί δέν καταλαβαίνουν ἀκόμη καί τώρα γιατί ἀρνήθηκα νά συμμετάσχω στήν Ἐπιτροπή αὐτή τοῦ Διαλόγου, θέλω γιά ἀκόμη μιά φορά νά σημειώσω ὅτι διέκρινα εὐθύς ἀμέσως ὅτι τά πράγματα λάμβαναν ἄλλη τροπή καί θά ἔφθαναν στό σημεῖο αὐτό πού βρίσκονται σήμερα.

Διέγνωσα ὅτι γιά διαφόρους λόγους ὑπῆρχε διάθεση μιᾶς ἄλλης λύσης καί, φυσικά, δέν ἤθελα νά ἀναλάβω εὐθύνη γιά ὅλα ὅσα θά ἀκολουθοῦσαν, τά ὁποῖα ἤδη εἶχα ἐντοπίσει.

Εἶναι ἐνδεικτικό τό ὅτι ἔγινε ἡ διολίσθηση, ἀπό πλευρᾶς ἐκκλησιαστικῆς, ἀπό τήν ἀπόφαση νά γίνη διάλογος πάνω στό προηγούμενο Ἀναλυτικό Πρόγραμμα στήν πρόταση γιά διάλογο ἀπό «μηδενική βάση» καί στήν συνέχεια στόν διάλογο πάνω στό νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν.

Αὐτό σέ μένα ἔγινε ἀντιληπτό ἀπό τήν ἀρχή. Δέν εὐθύνομαι ἄν ἄλλοι δέν τό ἀντιλήφθησαν.  

3. Ἔγιναν σέ πολλούς φανερά τά ὅσα ἔγραψα σέ διάφορα κείμενά μου γιά τό Πρόγραμμα Σπουδῶν στό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν, ὄχι μόνον ὡς πρός τήν δομή του, ἀλλά καί ὡς πρός τό περιεχόμενο του καί κυρίως ὡς πρός τήν βιβλιογραφία πού χρησιμοποιεῖται.

Γιατί ὅταν σέ ὅλο τό Πρόγραμμα χρησιμοποιοῦνται κείμενα ἀπό βιβλία Κληρικῶν καί Θεολόγων, οἱ ὁποῖοι εὐθύνονται γιά τήν ἀλλοίωση τῆς ὀρθοδόξου πατερικῆς θεολογίας στήν Ἑλλάδα, μέσα ἀπό τούς ὁποίους εἰσήχθησαν στήν ὀρθόδοξη θεολογία δυτικές ἀπόψεις τῆς λεγομένης νεορθοδοξίας καί τοῦ μεταπατερισμοῦ, τότε πράγματι ὑπάρχει ἔντονος προβληματισμός.
Ὕστερα ἀπό τίς τελευταῖες ἐξελίξεις, ὅσοι ἀσχολοῦνται μέ τό θέμα ἄμεσα μέ ἐρωτοῦν τί πρέπει νά γίνη μετά τίς δύο ἀποφάσεις τοῦ Σ.τ.Ε. γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν.

Νομίζω ὅτι ὑπάρχουν δύο θέσεις.

Ἡ πρώτη, ὅτι ἡ δομή τοῦ Προγράμματος Σπουδῶν πού ἰσχύει ἀπό τόν Σεπτέμβριο τοῦ 2016 δέν μπορεῖ νά βελτιωθῆ μέ τήν ἐναρμόνισή του πρός τίς ἀποφάσεις τοῦ Σ.τ.Ε.. Γιατί ἄν, γιά παράδειγμα, ἡ μηχανή ἑνός αὐτοκινήτου εἶναι προβληματική, τότε δέν βελτιώνεται μέ ἐξωτερικές ἀλλαγές στό σκάφος τοῦ αὐτοκινήτου, μέ προσθήκη διαφόρων ἐξωτερικῶν στοιχείων, ὅπως ὡραῖα καθρεπτάκια, ἀλλαγή χρώματος κλπ.

Ἡ δεύτερη, ὅτι ἡ συζήτηση τῆς Ἐκκλησίας μέ τό Ἰνστιτοῦτο Ἐκπαιδευτικῆς Πολιτικῆς (ΙΕΠ) πρέπει νά γίνη πάνω στήν βελτίωση τοῦ προηγουμένου Ἀναλυτικοῦ Προγράμματος πού κινεῖται μέσα στά Συνταγματικά καί εὐρωπαϊκά πλαίσια, ὅπως ἔχω ἀναλύσει ἐπανειλημμένως.

Αὐτό σημαίνει τήν ἄμεση ἐπαναφορά τῶν βιβλίων πού ἴσχυαν μέχρι τόν Σεπτέμβριο τοῦ 2016 καί τήν ἔναρξη διαλόγου γιά τήν βελτίωσή τους, σύμφωνα μέ τήν ἀπόφαση τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τοῦ Ἰανουαρίου 2016 καί τήν ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας τοῦ Μαρτίου 2016. Ἡ παράταση τοῦ χρόνου συζητήσεως καί μάλιστα πάνω σέ ἐσφαλμένη βάση, ἐκτρέπει τήν συζήτηση γιά τήν κατάρτιση ἑνός Προγράμματος πού νά εἶναι συμβατό μέ τήν παράδοση τοῦ τόπου μας καί τήν συνταγματική ἐπιταγή.

Τό ὅτι πολλοί πού ἀσχολοῦνται μέ τό θέμα, δέν ἔχουν γνώση τοῦ σοβαροῦ αὐτοῦ ἀντικειμένου, φαίνεται ἀπό τό γεγονός ὅτι κάνουν λόγο γιά τούς «φακέλους τοῦ μαθητοῦ», πού κατά τήν διάρκεια τοῦ σχολικοῦ ἔτους πού διανύουμε ἐστάλησαν στά Σχολεῖα, μέ τήν προοπτική ὅτι θά ἐκδοθοῦν ἀργότερα τά βιβλία.

Ὅμως, στήν πραγματικότητα δέν ὑπάρχουν «φάκελοι μαθητοῦ», ἀλλά, ὅπως χαρακτηρίζεται τό ὑλικό πού ἐστάλη στά Σχολεῖα, εἶναι «φάκελοι μαθήματος» (ὄχι φάκελοι μαθητοῦ), ἤτοι «ἔντυπο ὑλικό στά Θρησκευτικά» τῶν διαφόρων τάξεων, τά ὁποῖα εἶναι οἱονεί βιβλία. Ἑπομένως, καί ἡ ἐσφαλμένη ὁρολογία ἤ δείχνει ἄγνοια τοῦ θέματος ἤ περικλείει κάποια σκοπιμότητα.

Τελικά, ἡ ἐφαρμογή τοῦ Νέου Προγράμματος Σπουδῶν στά Σχολεῖα φανερώνει ὅτι ὑπῆρξε μιά μεθόδευση, τόσο μέ λόγους ὅσο καί μέ πράξεις, ἀπό διάφορες πλευρές.

Ἄν δέν γίνη ἀποδεκτή ἡ πρόταση αὐτή νά γίνη ὁ διάλογος πάνω στό Ἀναλυτικό Πρόγραμμα, τότε νομίζω ὅτι ἡ Ἐκκλησία θά μποροῦσε νά ἀπεμπλακῆ ἀπό τόν περαιτέρω διάλογο καί νά ἀναλάβη τήν εὐθύνη ἡ Πολιτεία, ἡ ὁποία ἄλλωστε χαρακτηρίζει τόν ἑαυτό της ὡς ὑπεύθυνη.

Μέ τήν εὐκαιρία αὐτή δημοσιοποιῶ ἀφ’ ἑνός μέν τό ὑπ’ ἀριθμ. Πρωτ. 116/22-3-2018 ἔγγραφό μου πού ἔστειλα στήν Ἱερά Σύνοδο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, μετά τήν ἔκδοση τῆς πρώτης ἀποφάσεως τῆς Ὁλομελείας τοῦ Σ.τ.Ε., ἀφ’ ἑτέρου δέ τήν ἔρευνα πού ἔκανε ὁ συνεργάτης τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως κ. Ἀπόστολος Τσακούμης, Θεολόγος, πρώην Σχολικός Σύμβουλος καί Διευθυντής τοῦ 2ου Γυμνασίου Ναυπάκτου, στήν ὁποία παρατίθενται οἱ ἀπόψεις τῶν Μητροπολιτῶν καί τῶν Ἱερῶν Μητροπόλεων πάνω στό νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν, μέχρι τήν ἔκδοση τῶν ἀποφάσεων τοῦ Σ.τ.Ε.

1. Ἔγγραφό μου πρός τήν Ἱερά Σύνοδο

«Μακαριώτατε Πρόεδρε, Συνοδικοί Σύνεδροι,
Προάγομαι νά ἀναφέρω στήν Ἱερά Σύνοδο ὅτι μετά τήν σημαντική ἀπόφαση τοῦ Συμβουλίου τῆς Ἐπικρατείας γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Δημοτικά καί τά Γυμνάσια –ἀναμένεται δέ καί ἡ ἀπόφασή του γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Λύκεια, πού ἐνδεχομένως θά ἔχη τό ἴδιο περιεχόμενο– ὡς Ἐκκλησία ἔχουμε τήν ἱστορική εὐθύνη νά λάβουμε σοβαρές ἀποφάσεις καί νά ἐφαρμόσουμε τήν ἀπόφαση τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου τῆς 12ης Ἰανουαρίου 2016 καί τήν ὁμόφωνη ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας τῆς 9ης Μαρτίου τοῦ 2016.

Νά θυμίσω ὅτι καί στίς δύο περιπτώσεις εἰσηγήθηκα τό θέμα καί οἱ προτάσεις μου ἔγιναν ὁμοφώνως ἀποδεκτές, στήν πρώτη δέ περίπτωση ἔγιναν ἀποδεκτές καί ἀπό τούς παρόντες Κοσμήτορες καί Προέδρους τῶν δύο Θεολογικῶν Σχολῶν Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης.

Στίς εἰσηγήσεις μου αὐτές, οἱ ὁποῖες δικαιώθηκαν ἀπό τό Συμβούλιο τῆς Ἐπικρατείας, ἀφοῦ ἀνέλυσα τό θέμα ἀπό ἀπόψεως νομολογίας τῶν Ἀνωτάτων Δικαστηρίων, τῶν ἐπιστημονικῶν δεδομένων καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς προοπτικῆς, κατέληξα στό ὅτι ὑπάρχουν δύο μέθοδοι διδασκαλίας Θρησκευτικῶν, ἤτοι ἡ ἀναλυτική μέθοδος, πού ἴσχυε τότε καί ἐπί τῇ βάσει αὐτῆς εἶχαν γραφῆ τά βιβλία, καί ἡ μέθοδος τοῦ Προγράμματος Σπουδῶν, ἐπί τῇ βάσει τῆς ὁποίας ἐγράφησαν τελικά οἱ φάκελοι πού διδάσκονται σήμερα στά Σχολεῖα. Καί ἡ πρόταση πού ἔγινε ὁμοφώνως ἀποδεκτή καί ἀπό τήν Ἱεραρχία καί ἀπό τούς ἐκπροσώπους τῶν Θεολογικῶν Σχολῶν ἦταν:

«Νά ἐπικεντρωθῆ τό ἐνδιαφέρον στό τρέχον Πρόγραμμα (τό προηγούμενο πρόγραμμα) μέ τήν δική του μεθοδολογία, στό ὁποῖο ὅμως νά γίνουν μερικές βελτιώσεις, ἐντάσσοντάς το στά σύγχρονα παιδευτικά δεδομένα, ὁπότε νά εἰσαχθοῦν σέ κάθε βιβλίο –ὄχι σέ κάθε μάθημα– μερικά κεφάλαια θρησκειολογικά, ἀνάλογα μέ τήν θεματολογία τοῦ βιβλίου, ἀφοῦ ὅμως δοθῆ προτεραιότητα στήν ὀρθόδοξη παράδοση, τήν ὁποία ἀκολουθεῖ ἡ πλειοψηφία τῶν Ἑλλήνων πολιτῶν, ἀλλά καί νά χρησιμοποιηθοῦν ὡς ἐφαρμογές καί τά καλά στοιχεῖα τοῦ Νέου Προγράμματος Σπουδῶν».

Ἡ ἀπόφαση αὐτή τῆς Ἱεραρχίας τῆς 9ης Μαρτίου 2016 δέν κρίνεται ὡς μονομερής, ἀλλά ὡς ρεαλιστική καί συνθετική ὅλων τῶν τότε ἀπόψεων καί ἀποδεκτή ἀπό τήν συντριπτική πλειοψηφία τῶν τάσεων πού ὑπάρχουν στούς θεολογικούς κύκλους.

Κατόπιν τῶν ἀνωτέρω, θεωρῶ ὅτι ἡ Ἱερά Σύνοδος πρέπει νά στηρίξη τήν ἀπόφαση τοῦ Ἰανουαρίου καί τοῦ Μαρτίου 2016, ἡ ὁποία ἦταν καί ἡ μόνη ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας –ἐνῶ στίς ἄλλες μεταγενέστερες Συνεδριάσεις της ἡ Ἱεραρχία ἔλαβε ἐπιφυλακτική στάση– ὥστε νά ἐπανέλθουν τά πράγματα στήν ὀρθή τους βάση.

Γράφω ὅτι στίς μεταγενέστερες Συνεδριάσεις ἡ Ἱεραρχία ἔλαβε ἐπιφυλακτική στάση, ἔχοντας ὑπ' ὄψη ὅτι στήν Ἱεραρχία τῆς 27ης Ἰουνίου 2017, μετά τήν εἰσήγηση τοῦ Μητροπολίτου Ὕδρας κ. Ἐφραίμ, ἔγινε διεξοδική συζήτηση καί διετυπώθησαν ἐπιφυλάξεις ἐκ μέρους πολλῶν Ἀρχιερέων γιά τήν ἔγκριση τῶν φακέλων. Ὕστερα ἀπό τίς συζητήσεις, ἡ Ἱεραρχία ἐνέκρινε τήν πρόταση τοῦ Ἀρχιεπισκόπου, πού ἦταν ἡ ἀκόλουθη:

«Ἑπομένως, ἡ Ἐπιτροπή διαλόγου θά συνεχίσει τόν διάλογο μέ τήν Πολιτεία καί θά παρακολουθεῖ τήν ἐξέλιξη τῶν θεμάτων ὡς πρός τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν. Ἔτσι, λοιπόν, σήμερα δέν θά ποῦμε ὅτι ἐγκρίνεται ἤ ἀπορρίπτεται τό Νέο Πρόγραμμα Σπουδῶν, ἀλλά ὅτι ἡ ΙΣΙ ἐνημερώθηκε ἀπό τά μέλη τῆς Ἐπιτροπῆς καί τούς εὐχαριστοῦμε».

Ἑπομένως, ἡ Ἐκκλησία, κατά τήν γνώμη μου, θά πρέπει νά συνεχίση τόν διάλογο μέ τήν Πολιτεία, ὕστερα μάλιστα καί ἀπό τήν πρόσφατη ἀπόφαση τοῦ Σ.τ.Ε. μόνον μέ βάση τήν οὐσιαστική ἀπόφαση τῆς Ἱεραρχίας τῆς 9ης Μαρτίου 2016, ἡ ὁποία ἀναφέρθηκε προηγουμένως.

Ἐάν παρ' ἐλπίδα ἡ ὑπεύθυνη Ἡγεσία τῆς Πολιτείας ἐπιθυμεῖ διάλογο γιά τήν δῆθεν βελτίωση τῶν σημερινῶν φακέλων πού ἐκφράζουν τό Πρόγραμμα Σπουδῶν καί καταδικάστηκαν ἀπό τό Σ.τ.Ε., ἡ Ἐκκλησία νά ἀπεμπλακῆ ἀπό αὐτόν τόν διάλογο πού εἶναι ἀτελέσφορος καί ἐπικίνδυνος. Στήν περίπτωση αὐτή ἄς ἀναλάβη ἡ Πολιτεία τήν εὐθύνη, ὅπως ἡ ἴδια ἐπιθυμεῖ καί τό διακηρύσσει ὅτι εἶναι ὑπεύθυνη, χωρίς ἡ Ἐκκλησία νά γίνη περαιτέρω μέρος τοῦ προβλήματος.

Τό ὅτι τό ἰσχύον Πρόγραμμα Σπουδῶν, ὅπως ἐκφράζεται ἀπό τούς φακέλους πού δέν βελτιώνονται μέ κανένα διάλογο ὅσο ἐποικοδομητικός καί ἄν εἶναι, φαίνεται ἀπό τίς κατά καιρούς δηλώσεις πολλῶν Ἱεραρχῶν καί τοῦ Μακαριωτάτου Ἀρχιεπισκόπου.
Μέ τήν εὐκαιρία αὐτή σᾶς ἀποστέλλω τίς δηλώσεις αὐτές, ὅπως τίς συγκέντρωσε ὁ Θεολόγος κ. Ἀπόστολος Τσακούμης, πρ. Σχολικός Σύμβουλος Θεολόγων, συνεργάτης τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεώς μου.

Ἔγραψα τά ἀνωτέρω μέ πλήρη εὐθύνη ἔναντι τῆς ἱστορίας, τοῦ Γένους καί τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί τῆς εὐθύνης πού ἔχουμε ἔναντι τῆς νέας γενιᾶς.

Εἶμαι στήν διάθεση τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου γιά περαιτέρω ἐξηγήσεις.

Ἐπί τούτοις διατελῶ

Ἐλάχιστος ἐν Χριστῷ ἀδελφός
+ Ὁ Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱερόθεος»

2. Μητροπολίτες τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν

Γιά τό μάθημα τῶν Θρησκευτικῶν στά Σχολεῖα μετά τήν εἰσαγωγή τοῦ Νέου Προγραμμάτος Σπουδῶν ἔκαναν δηλώσεις ἤ διοργάνωσαν ἤ συμμετεῖχαν σέ Συνέδρια οἱ ἑξῆς Σεβ. Μητροπολίτες, κατά χρονολογική σειρά τῆς ἐκδήλωσης:
Φιλίππων Προκόπιος, Κυθήρων Σεραφείμ, Φθιώτιδος Νικόλαος, Κερκύρας Νεκτάριος, Κονίτσης Ἀνδρέας, Αἰτωλίας καί Ἀκαρνανίας Κοσμᾶς, Σιδηροκάστρου Μακάριος, Πειραιῶς Σεραφείμ, Φλωρίνης Θεόκλητος, Γλυφάδας Παῦλος, Γόρτυνος Ἱερεμίας, Θηβῶν καί Λεβαδείας Γεώργιος, Πατρῶν Χρυσόστομος, Μεσογαίας Νικόλαος, Χίου Μᾶρκος, Ἠλείας Γερμανός, Βεροίας Παντελεήμων, Μαρωνείας Παντελεήμων, Νέας Σμύρνης Συμεών, Ξάνθης Παντελεήμων, Διδυμοτείχου Δαμασκηνός, Νέας Ἰωνίας Γαβριήλ, ὁ Μακαριώτατος Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν καί Πάσης Ἑλλάδος Ἱερώνυμος, ἡ Ἱερά Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Κρήτης καί, βεβαίως, ἡ ἐλαχιστότητά μου.

Πιθανόν νά ὑπάρχουν καί ἄλλοι Μητροπολίτες, πού δέν ἐντόπισε ἡ ἔρευνα.

Γιά τήν ἀνάγνωση τῶν ἀποτελεσμάτων τῆς ἔρευνας μπορεῖτε νά διαβάσετε στήν ἱστοσελίδα τῆς Μητροπόλεώς μας (http://parembasis.gr/files/Tsakoumis-March-2018.pdf).–