Φιλοκαλικές Σελίδες - Μία «παράπλευρη ἀπώλεια»

Ὁ «Μπονεπάρτης», ὁ «Φεραῖος» καί ὁ ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης.

Ἡ φράση "παράπλευρες ἀπώλειες", μιά ἀπό τίς πλέον κυνικές καί ὠμές φράσεις τῆς ἐποχῆς μας, ἀπαντᾶται κατά βάση στό λεξιλόγιο τῶν ἐνόπλων δυνάμεων. Ὁ ὅρος ἀναφέρεται στίς ἀθέλητες συνέπειες στρατιωτικῶν ἐπεμβάσεων. Συνέπειες ἀπροσχεδίαστες μέν καταστρεπτικές δέ, συχνά μάλιστα μέ τεράστιο κόστος εἴτε σέ ἀνθρώπινες ζωές, εἴτε σέ φυσικές καταστροφές, εἴτε ἀκόμη καί σέ πολιτισμικές καί κοινωνικές. Συνήθως χρησιμοποιεῖται ἀπό τούς "κρατοῦντας" μέ σκοπό τήν ὑποβάθμιση κάποιας πραγματικῆς ἀπώλειας. Μία τέτοια "παράπλευρη ἀπώλεια" θά προσπαθήσουμε νά ἐξετάσουμε παρακάτω. Ἡ ἀπώλεια αὐτή δέν ἔχει νά κάνη οὔτε μέ ἀνθρώπινη ζωή, οὔτε μέ κάποια φυσική ἤ κοινωνικοπολιτισμική καταστροφή. Ἡ ἀπώλεια πού θά ἐξετάσουμε εἶναι φύσεως "πνευματικῆς".

Βρισκόμαστε κάπου στά 1784-86. Στή δυτική Εὐρώπη γίνονται οἱ προεργασίες γιά τήν Γαλλική Ἐπανάσταση. Ὁ νεαρός Ναπολέων Βοναπάρτης φοιτᾶ ὡς "κανονιοβολητής" στή στρατιωτική σχολή τῶν Παρισίων. Ὁ Ρήγας Βελεστινλῆς βρίσκεται «εἰς Βλαχίαν», γραμματικός τοῦ ἡγεμόνα Νικολάου Μαυρογένη. Στό Ἅγιον Ὄρος ὁ «ἀπό Κορίνθου», ἅγιος Μακάριος Νοταρᾶς σέ συνεργασία μέ τόν ἀκτήμονα-ὑψιπέτη ἀσκητή, Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, προχωροῦν σέ ἔκδοση διαφόρων συγγραμμάτων. Τά «Τοῦ Ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου Εὑρισκόμενα», τό «Ἐξομολογητάριον», τό «Θεοτοκάριον», τόν «Ἀόρατον Πόλεμον», τό «Νέον Μαρτυρολόγιον», τά «Πνευματικά Γυμνάσματα», τό «Νέον Ἐκλόγιον». Ἔχει ἤδη προηγηθῆ ἡ «Φιλοκαλία», ὁ «Εὐεργετινός», τό «Περί συνεχοῦς Θείας Μεταλήψεως».

Τήν ἴδια περίοδο στήν Θεσσαλονίκη ὁ ἃγιος Ἀθανάσιος ὁ Πάριος διδάσκει καί διευθύνει τό «Ἑλληνομουσεῖον» της (Ἐλληνομουσεῖον: «Ὀνομασία διδομένη πολλαχοῦ, ἐπί Τουρκοκρατίας, εἰς τά σχολεῖα ἀνωτέρων πως σπουδῶν»). Παρακινούμενος ἀπό ἀγάπη γιά τόν ἅγιο προστάτη τῆς πόλεως «ὁπού ἔζη», προτρέπει τόν «ρακενδύτη» μοναχό Νικόδημο νά ἀναλάβη τό ἐπίπονο ἔργο συλλογῆς τῶν ἁπάντων τοῦ «ἐκφραστικότερου θεολόγου τοῦ Ἡσυχασμοῦ», Γρηγορίου Θεσσαλονίκης τοῦ Παλαμᾶ, τοῦ «τετάρτου Θεολόγου καί Ἱεράρχου». (βλ. εἰς «Ὁ ἃγ. Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς ὡς Ἁγιορείτης», Μητρ. Ναυπάκτου Ἱεροθέου)

Ἡ μέριμνα τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου γιά τήν προβολή τῶν ἒργων καί τῆς θεολογίας τοῦ ἁγίου Γρηγορίου φαίνεται καί ἀπό τήν ἒκδοση τοῦ βιβλίου του μέ τίτλο «Ὁ Παλαμᾶς ἐκεῖνος», περιέχον τόν «ἀξιοθαύμαστον βίον» τοῦ Ἁγίου, «συγγραφέντα μέν ὑπό τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως Κυρίου Φιλοθέου τοῦ Θεσσαλονικέως (Κοκκίνου)» καί μεταφρασμένο ὑπό τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου «τοῦ ἐν τῇ αὐτῇ πόλει σχολαρχοῦντος». Τοῦ βίου «προτέτακται καί ἡ ἱερά Ἀκολουθία τοῦ Ἁγίου» ἐπιμελημένη καί συμπληρωμένη ὑπό τοῦ Ἀθανασίου. Ἀκολουθοῦν δύο ἒργα τοῦ ἱεροῦ Παλαμᾶ: Ὁ «Δεκάλογος τῆς κατά Χριστόν νομοθεσίας» καί ἡ «Ὁμολογία τῆς ὀρθοδόξου ἡμῶν Πίστεως». Τό βιβλίο τυπώθηκε τό 1784 στήν Βιέννη, δαπάνῃ τοῦ Θεσσαλονικέως μεγαλεμπόρου «κύρ Ἰωάννου (Νάνου) Γοῦτα Καυταντζόγλου».

Στό προλογικό σημείωμα τοῦ πονήματος τοῦ ἁγίου Ἀθανασίου συναντοῦμε ἓνα χαρακτηριστικό ἀπόσπασμα, πού θεωροῦμε ὃτι ἀποκαλύπτει τόν λόγο πού τόν ὢθησε στό νά ζητήση ἀπό τόν Καψαλιώτη ἀσκητή μέ τά ἀσυνήθιστα χαρίσματα, νά συλλέξη τά Ἅπαντα τοῦ Θεσσαλονίκης Γρηγορίου.

Γράφει ὁ ἃγιος Ἀθανάσιος:
«Καί ὃμως, ὦ τῆς δυστυχίας, ποῖος ἒχει εἲδησιν, τί λογῆς ἃγιος ἐστάθη ὁ Παλαμᾶς; Αὐτό τό ἲδιόν του ποίμνιον, τά τέκνα τῆς αὐλῆς του, ἡ ἰδίως καί ἐξαιρέτως ἐδική του Ἐκκλησία, ἢγουν οἱ Θεσσαλονικεῖς, δέν ἠξεύρουσι τοῦτο μέχρι τῆς σήμερον• βλέπουσι μέν τό θεῖον του λείψανον, καί ἐκ μόνης τῆς ὂψεως βεβαιώνονται, πῶς χωρίς ἂλλο ἐκατόρθωσε κάποιας μεγάλας ἀρετάς, καί διά τοῦτο ἡγίασε, δέν ἠξεύρουσιν ὃμως ἰδίως καί κατά μέρος, τί ἒπραξε, πῶς ἐπολιτεύθη, τί λογῆς κατορθώματα ἒκαμεν, ἀπό τά ὁποῖα γεννᾶται ὁ θαυμασμός, ἡ πληροφορία, καί ἡ δικαία καί μεγάλη ἐκείνη ὑπόληψις, ὁπού χρεωστεῖται εἰς ἓναν τόσον ὑπερθαύμαστον Ἃγιον».

Μέ "ἐπιφανειακό" σκοπό, λοιπόν, τήν ἀνάδειξη τοῦ ἁγίου Ἱεράρχου στήν «κατά Θεσσαλονίκην» Ἐκκλησίαν (μιᾶς καί τό βιβλιάριόν του προοριζόταν κατά βάση γιά τοπική λειτουργική χρήση, ἀφοῦ ἐκτός τῶν προαναφερθέντων περιέχει δύο Παρακλητικούς κανόνες, διάταξιν «διά τήν ἐν τῇ μνήμη αὐτοῦ γινομένην λιτανείαν περί τόν Θεῖον ναόν μετά τοῦ Ἱεροῦ αὐτοῦ Λειψάνου», καί ἓναν Παρακλητικόν «εἰς τόν Θεῖον Δημήτριον») ἀλλά μέ "βαθύτερο" σκοπό τήν γνωστοποίηση εὐρέως τῆς θεοφόρου διδασκαλίας τοῦ Παλαμᾶ, ἡ ὁποία εἶναι ἡ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ἃγιος Ἀθανάσιος προτρέπει τόν νεαρό ἡσυχαστή Νικόδημο νά ἀναλάβη τό ἐπίπονο αὐτό ἒργο. Τά γραπτά τοῦ Παλαμᾶ εἶναι πολύ χρήσιμα γιά τόν Ἀθανάσιο, ὁ ὁποῖος εἶχε συλλάβει τήν ὁμοιότητα τῶν ἐποχῶν τῆς «ἡσυχαστικῆς» (14ος αἰ.) καί τῆς «κολλυβαδικῆς» (18ος αἰ.) ἒριδος μιᾶς καί ὁ Οὐμανισμός καί ὁ Διαφωτισμός πού ἤκμαζαν στήν ἐποχή του εἶχαν στενή συγγένεια μέ τόν Βαρλαάμ καί τόν Ἀκίνδυνο.

Ὁ ἃγιος Νικόδημος δέχθηκε μέ χαρά τόν κόπο αὐτόν ἀφοῦ κατά τά λόγιά του• «ὁ Παλαμᾶς εἰς τό ἀκρότατον ἀνελθὼν καί ταῖς θεοπτικαῖς λάμψεσι καταυγαζόμενος τήν διάνοιαν, σοφώτατα καί θεολογικώτατα συγγράμματα τῇ Ἐκκλησίᾳ καταλείπει». Συγγράμματα τά ὁποῖα ἔπρεπε νά γίνουν γνωστά «διά νά στολίσωσι τήν τοῦ Χριστοῦ Ἐκκλησίαν».

Τό περιστατικό τῆς συλλογῆς τῶν Παλαμικῶν συγγραμμάτων μνημονεύεται καί ἀπό τοῦς τρεῖς βιογράφους τοῦ ἁγίου Νικοδήμου. Στή συνέχεια θά παραθέσουμε τά σχετικά ἀποσπάσματα.

Ὁ παραδελφός καί γείτονας τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, ἱερομόναχος Εὐθύμιος Σταυρουδᾶς, ἔχει «καταστρώσει» τόν πρῶτο καί πληρέστερο βίο τοῦ Ἁγίου (ἀφοῦ ὁ πρῶτος βίος πού συνέθεσε ὁ ἅγιος Ἀθανάσιος Πάριος δέν ἐδημοσιεύθη). Πάνω σέ αὐτόν βασίζονται καί οἱ ἄλλοι δύο βιογράφοι. Γράφει ἐπί τοῦ θέματος:
«Εἰς τούς 1784 ἦλθε τό ὕστερον ὁ ἅγιος Κορίνθου (Μακάριος) ... Εἰς αὐτόν τόν καιρόν παρακαλεῖται (ὁ ἅγιος Νικόδημος) ἀπό τόν διδάσκαλον κύρ Ἀθανάσιον τόν Πάριον, ὄντα τότε εἰς τήν Θεσσαλονίκην, νά κάμη τόν κόπον διά νά συνάξη τά Ἅπαντα, τοῦ θείου Πατρός ἡμῶν Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ καί νά τά καλλωπίση καθὼς στοχάζεται. Τήν ὁποίαν παρακάλεσιν μετά χαρᾶς τήν ἐδέχθη, μάλιστα δέ διά τήν ἀγάπην ὁπού εἶχεν εἰς τόν Ἅγιον Γρηγόριον. Τό ἐκαλλώπισε, λέγω, καί τό ἐστόλισε καί εἰς τήν Εὐγέναν (δηλ. Βιέννην) ἐστάλθη διά νά τυπωθῆ». (Βίος παρά Εὐθυμίου Σταυρουδᾶ, ἔκδ. Σύλλογος «Ἅγιος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης»)

Ὁ μοναχός Ὀνούφριος Ἰβηρίτης, φίλος τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, συνέγραψε σύντομο βίο γιά νά προηγηθῆ τῶν τυπωμένων ἔργων τοῦ Ἁγίου. Στήν προτροπή τοῦ Ἀθανασίου τοῦ Παρίου γιά συλλογή τῶν ἔργων προσθέτει καί αὐτήν τοῦ Ἡλιουπόλεως Λεοντίου, τόν ὁποῖον ἀναφέρει καί ὁ ἃγιος Νικόδημος στόν πρόλογο πού συνέταξε γιά τά συγγράμματα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου.

Λέγει ὁ Ὀνούφριος:
«Ἐπανελθόντος δέ καί δεύτερον τοῦ ρηθέντος Μητροπολίτου Κορίνθου, διωρθώσατο διά προτροπῆς ἐκείνου τά τοῦ Ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου συγγράμματα. Εἶτα συνέθετο τό «Ἐξομολογητάριον» καί τόν «Ἀόρατον Πόλεμον» καί σύν τούτοις τό «Νέον Μαρτυρολόγιον» τά τε «Πνευματικά Γυμνάσματα» καί τό «Νέον Ἐκλόγιον». Ἐπί πᾶσι δέ συναθροίσας διά προτροπῆς τοῦ τε σοφολογιωτάτου διδασκάλου Ἀθανασίου τοῦ Παρίου καί τοῦ ἀοιδίμου Ἁγίου Ἡλιουπόλεως Λεοντίου, τά τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ Συγγράμματα, μετά κόπου πολλοῦ, καί ἐν τρισίν ὅλοις τεύχεσιν ἀπαρτίσας, καί πλείστοις σημειώμασιν, ὡς ἔθος αὐτῷ, προσεπαυξήσας καί κατακαλλύνας, ἀπέστειλεν εἰς Βιέννην διά νά τυπωθῶσιν, ὅπου καί παρέπεσον διά τινας περιστάσεις». (Βίος παρά Ὀνουφρίου Ἰβηρίτου, εἰς «Χριστιανική Παιδαγωγία», ἔκδ. «Τῆνος»)

Τά αὐτά σημειώνει καί ὁ Ρῶσος βιογράφος τοῦ Ἁγίου, ἱερομόναχος τῆς μονῆς Ὂπτινα, Κλήμης Ζέντεργολμ, συνεργάτης καί μαθητής τῶν ὁσίων Μακαρίου καί Ἀμβροσίου τῆς αὐτῆς μονῆς.

Γράφει:
«Μετά ἀπό μερικές ἄλλες λόγιες ἐνασχολήσεις ὁ Νικόδημος, κατά προτροπήν τοῦ φημισμένου συγγραφέως Ἀθανασίου τοῦ Παρίου καί τοῦ Μητροπολίτου Ἡλιουπόλεως Λεοντίου, συνέλεξε καί ἡτοίμασε πρός τύπωσιν τά Συγγράμματα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, εἰς ἐννέα μέρη, καί πολλά ἐργασθείς ἐπ' αὐτῶν προσέθεσεν εἰς αὐτά, κατά τήν συνήθειάν του, πολλά σχόλια. Τό χειρόγραφον τοῦτο ἐστάλη εἰς τήν Βιέννην, ἀλλ' ἐκεῖ, ὡς γράφει ὁ ἑλληνικός Βίος, διά πολλήν δυστυχίαν ἐχάθησαν ἐξ αἰτίας κάποιων περιστάσεων (...) Ἐσχάτως, οἱ ὁμιλίες τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ συνερανίσθησαν ἐκ νέου καὶ ἐτυπώθησαν τὸ ἔτος 1857 ἐν Ἱεροσολύμοις, εἰς δύο τόμους». (Βίος παρά Κλήμεντος Ζεντεργόλμ, εἰς Ἄνθη Εὐσεβείας ΙΑ΄, ἔκδ. «Τῆνος»)

Καί ὁ Ὀνούφριος καί ὁ Κλήμης ἀναφέρουν ὅτι ἐχάθησαν ἐξ αἰτίας «περιστάσεων». Τό ποιές εἶναι αὐτές οἱ περιστάσεις τό μαθαίνουμε (ἴσως καί ὄχι) ἀπό τόν Εὐθύμιο Σταυρουδᾶ.

Γράφει:
«Ἀλλά εἰς μάτην ἔγιναν οἱ τόσοι κόποι τοῦ Νικοδήμου. Διότι ἐκεῖ ὄντας εἰς τήν τυπογραφίαν ἐξ ἁμαρτιῶν τοῦ Γένους μας ἐκαταδικάσθη ἀπό τήν βασιλείαν ὁ τυπογράφος καί τό ἐργαστήριόν του νά ἀφανισθοῦν, διατί ἐτύπωσεν ἕνα συμβουλευτικόν εἰς τούς Χριστιανούς, ὁπού εὑρίσκονται εἰς τήν ἐπικράτειαν τῶν Τούρκων, νά ἀποστατήσουν καί ὀνειδισθείς ἀπό τούς Τούρκους ὁ βασιλεύς τῆς Εὐγένας ἔκαμεν ἐτούτην τήν καταδίκην. Ἐχάθη, φεῦ καί ἀλλοίμονον, ἀπό τήν ἀμέλειαν τῶν ἐπιστατῶν τό τοιοῦτον πάγκαλον βιβλίον! Τό δέ συμβουλευτικόν ἦτον τοῦ καταραμένου Μπονεπάρτου». (Βίος παρά Εὐθυμίου)

Μετά τήν ὁλοκλήρωση καί ἀποστολή τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, ὁ ἃγιος Νικόδημος ἂρχισε να ἐργάζεται γιά τήν ἔκδοση τοῦ «Πηδαλίου». Ἑτοιμάσθηκε καί στάλθηκε στήν Κωνσταντινούπολη γιά νά πάρη τήν ἄδεια ἐκτύπωσης. Ἐκεῖ ἀνεφύησαν πολλές δυσκολίες. Ἀποστέλλεται γράμμα ἀπό τήν Πόλη «εἰς τόν Νικόδημον» πού τοῦ γνωστοποιεῖ τήν περίσταση.

«Αὐτό τό γράμμα τόν ηὗρεν εἰς ἀχαμνήν κατάστασιν, διατί αὐτάς τάς ἡμέρας ἦλθε γράμμα ἀπό τόν κυρ-Νάνον (Καυταντζόγλου) ὅτι ἐχάθη τό βιβλίον τοῦ Παλαμᾶ, καί τόσον ἐλυπήθη, ὁπού δέν ἠμπόρεσε νά σταθῆ εἰς τήν Καλύβην του μίαν ὥραν. Κλαίων καί ὀδυρόμενος ἦλθεν εἰς τό κελλίον μας (τῶν Σταυρουδάδων) καί ἐκάθησεν δύο μήνας». (Βίος παρά Εὐθυμίου)

Αὐτές εἶναι οἱ πληροφορίες πού μᾶς δίνουν οἱ βιογράφοι τοῦ Ἁγίου σχετικά μέ τά συγγράμματα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.

Μία ἀκόμα πολύ σημαντική μαρτυρία γιά τήν τύχη τῶν συγγραμμάτων προέρχεται ἀπό τόν ἁγιορείτη ἱερομόναχο Στέφανο Σκοῦρτο. Στό Λαυριώτικο κελλί τοῦ ἁγίου Γεωργίου Καρεῶν, τό ἐπονομαζόμενο τῶν Σκουρταίων, ὁ ἅγιος Νικόδημος ἔζησε τό τελευταῖο διάστημα τοῦ βίου του καί ἐκεῖ ἡσύχως ἐτελειώθη. Ὅταν ἀρρώστησε καί δέν μποροῦσε πλέον νά "οἰκονομήση" τόν ἑαυτόν του, ἄφησε τό Καψαλιώτικο καλύβι του καί ἀπεφάσισε νά ἀναχωρήση γιά τό Κοινόβιο τῆς Σκιάθου, «ὁπού ἔζη» ὁ φίλος του ἃγιος Νήφων ὁ Χίος καί «πηγαίνοντας ἀπάνω εἰς τόν παπα-Κυπριανόν (Σκοῦρτον) τόν ἐμπόδισαν οἱ παπάδες του (Στέφανος καί Νεόφυτος) ὑποσχόμενοι νά τόν ὑπηρετήσουν αὐτοί, καί ἔμεινεν ἐκεῖ».

Ὁ ἅγιος Νικόδημος στήν διαθήκη του ὅρισε τούς ἐν λόγῳ ἱερομονάχους, Στέφανο καί Νεόφυτο Σκούρτους, «νά μεριμνήσουν διά τήν τύπωσιν τῶν ἀνεκδότων συγγραμμάτων του».

Γράφει:
«Διά τῆς παρούσης τελευταίας καί ὀλιγοστίχου μου Διαθήκης δηλοποιῶ ἐγώ, ὁ κάτωθεν ὑπογεγραμμένος, ὅτι ... ἀπεκατέστησα ἐπιτρόπους τῶν παρ' ἐμοί εὑρισκομένων ... τούς πανοσιωτάτους ἱερομονάχους τόν δέ παπάν κύρ-Στέφανον καί παπάν Νεόφυτον, μετά τῶν ὁποίων ἤδη συγκατοικῶ, καί διορίζω αὖθις νά ποιήσουν καθὼς τοῖς ἐπαρήγγειλα, οὐδενός αὐτοῖς ἐναντιουμένου ἢ ἀντιλέγοντος». (εἰς «Ἁγιονικοδημικά μελετήματα» - τ. Β΄, π. Γ. Μαρνέλου)

Μετά τήν κοίμησή του οἱ ἱερομόναχοι ἔβαλαν σέ ἐφαρμογή τόν ὁρισμό πού τούς ἄφησε ὁ Ἅγιος. Ἔτσι, τό 1835 βρίσκουμε τόν ἱερομόναχο Στέφανο στήν Βενετία μέ σκοπό νά τυπώση τό «Ἑορτοδρόμιον» τοῦ «Διδασκάλου». Ἀπό ἐκεῖ ὁ Στέφανος ἀναπτύσσει ἀλληλογραφία σχετική μέ τίς ἐκδόσεις τῶν βιβλίων.

Τήν ἀλληλογραφία αὐτή ἐξέδωσε ὁ πρώην Λεοντουπόλεως, Σωφρόνιος Εὐστρατιάδης. Ἀνάμεσα σέ ἄλλα θέματα πού ἔχουν νά κάνουν μέ τήν ἔκδοση τῶν βιβλίων τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, ὁ Στέφανος Σκοῦρτος ἀναφέρει καί τά σχετικά μέ τήν περιπέτεια τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.

Ξεκινᾶ τό σημαντικό σημείωμα τοῦ ἱερομονάχου Στεφάνου, τό ὁποῖο ἐστάλη στόν συντοπίτην του «σοφολογιώτατον διδάσκαλον κύριον Κωνσταντῖνον Μ. Κούμαν», ὡς ἑξῆς:

«Περί τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πότε ἐχάθησαν καί πῶς πάλιν εὑρέθησαν. Ἱστορία σύντομος καί ἀκριβής γραφεῖσα παρ’ ἐμοῦ. (Στεφάνου τοῦ Σκουρταίου)

Κατά τό ἔτος 1796 ἐστάλθησαν εἰς τήν Βιένναν ἀπό τόν κύριον Ἰωάννην Γοῦταν Καυταντζόγλου Θεσσαλονικέα νά τυπωθοῦν τά συγγράμματα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, τά ὁποῖα ὁ μακαρίτης διδάσκαλος Νικόδημος ὁ Ἁγιορείτης τά ἐσύναξε ἀπό τάς βιβλιοθήκας τοῦ Ἁγίου Ὄρους καί ἀπό ἄλλα μέρη τῆς Ἑλλάδος, σχολιάσας αὐτά μετά μεγάλης ἐπιμελείας ἑλληνιστί καί εἰς τρεῖς τόμους διαιρέσας, ἐστάλθησαν, ἐσυμφωνήθησαν, καί ἐδόθησαν εἰς τήν τυπογραφίαν. Ἐκεῖ ὄντα καί εἰς τήν αὐτήν τυπογραφίαν ἐτυπώθη τό σύγγραμμα Ρήγα τοῦ Θετταλοῦ ἐκ Βελεστίνου περί ἀποστασίας φανερωθέν δέ εἰς τήν ἐξουσίαν, ὁ μέν Ρήγας ἐδόθη εἰς τόν Σουλτάνον, ὁ δέ τυπογράφος εἰς ἐξορίαν παντοτεινήν. Τά πράγματα τῆς τυπογραφίας τά ἐπῆρεν ἡ ἐξουσία, ἐκεῖ δέ ἐπάρθησαν καί τοῦ Παλαμᾶ τά συγγράμματα καί ἕως τώρα δέν εὑρέθησαν. Εἴθε δέ νά εὑρεθῶσι δι’ ἐπιμελείας τινός ζηλωτοῦ ἀξίου διά πρεσβειῶν τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου. Γένοιτο, Κύριε, γένοιτο».

Τό τυπογραφεῖο πού στάλθηκαν τά συγγράμματα, κατά τόν Σωφρόνιο Εὐστρατιάδη, ἦταν τῶν ἀδελφῶν Μαρκίδων Πούλιου. Εἶναι τό τυπογραφεῖο πού τυπώνει τήν ἐπαναστατική προκήρυξη καί τόν Θούριό του ὁ Ρήγας Φεραῖος.

Μετά ἀπό μεγάλη κινητοποίηση, ἕως καί τοῦ Καποδίστρια, εὑρέθη ἒνα χειρόγραφο σῶμα περιέχων τά Παλαμικά συγγράμματα μέν, ἀσχολίαστα δέ. Γενικῶς ἡ πλειονότητα τῶν ἀσχοληθέντων μέ τό ἐν λόγῳ θέμα θεωροῦν βέβαιον, ὃπως καί ἐμεῖς, ὃτι τό εὑρεθέν χειρόγραφο, τό ὁποῖο φυλάσσεται στήν βιβλιοθήκη τῆς Μεγίστης Λαύρας (Ω 95), εἶναι ἕν ἐκ τῶν τοῦ ἁγίου Νικοδήμου ἀποσταλέντων χειρογράφων, διοτί φαντάζει ἀπίθανον, τήν ἲδια ἀκριβῶς ἐποχή «ἕτερός τις» νά φέρη εἰς πέρας τὴν ἴδια ἀπαιτητικὴ ἐργασία καὶ ποιός θὰ μποροῦσε νὰ εἶναι αὐτὸς ὁ ἄλλος, πλὴν τοῦ ἁγίου Νικοδήμου καὶ τοῦ κύκλου του, πού θὰ δαπανοῦσε τόσο χρόνο σὲ μία τόσο κοπιώδη ἐργασία.

Ὁ ἴδιος ὁ ἃγιος Νικόδημος, σέ ἐκτενή ὑποσημειωσή του στό τέλος τοῦ Παλαμικοῦ προλόγου μᾶς δίνει τίς άκριβεῖς πληροφορίες γιά τό ποῦ βρῆκε τά κείμενα τοῦ ἁγίου Γρηγορίου. Ἐδῶ ἁπλώς νά σημειώσουμε τίς ἐκτός Ἁγίου Ὂρους πηγές του:
«...τά δέ ἐκ τῆς περιωνύμου μονῆς τῆς ἁγίας Ἀναστασίας τῆς κατά τήν ἐπαρχίαν τοῦ ἁγίου Ἀρδαμερίου, πλησίον τῆς Θεσσαλονίκης κειμένης. Καί πολλά μέν τῶν ὑψηλοτέρων καί θεολογικῶν τοῦ μεγάλου λόγων σύν ταῖς ἐπιστολαῖς σχεδόν πάσαις ἐκ τῆς βιβλιοθήκης μετακομισθέντα τοῦ κατά τήν θεοφρούρητον πόλιν τῶν ἀνατολικῶν Κυδωνιῶν ἑλληνικοῦ ἀντεγράφη μουσείου...Ἒσχατον δέ πάντων εὑρεθέντες καί οἱ κατά Βαρλαάμ ἐννέα λόγοι τοῦ θείου πατρός, οἱ πάντων τῶν ἂλλων αὐτοῦ συγγραμμάτων ὁμολογουμένως τά πρωτεῖα καί ἀριστεῖα φέροντες δι' ἁπάντων ἐν τῷ κατά τήν μεγαλόπολιν Θεσσαλονίκην ἑλληνικῷ φροντιστηρίῳ ἀντεγράφησαν καί αὐτοί ἀγαλλομένῃ χειρί». (Ἐκκλησιαστική ἀλήθεια, ἒτος δ΄, τ. ζ')

Ἀξίζει, τέλος, νά παραθέσουμε ἕνα μικρό μέρος ἀπό τόν διασωθέντα ἀριστουργηματικό πρόλογο τοῦ Ἁγίου ὅπου, τραγικῇ τῇ εἰρωνείᾳ, θρηνεῖ προφητικῶς γιά τίς προηγούμενες γενεές πού δέν ἀνέγνωσαν τά ἱερά συγγράμματα τοῦ θείου Γρηγορίου. Ὁ πρόλογος ἐξεδόθη τύποις μόλις τὸ 1883, ἐπιμελείᾳ Μελχισεδὲκ Βατοπαιδινοῦ, νομοφύλακος τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου, Ναξίου τῇ καταγωγῇ καί συγγενοῦς τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, στὴν ἐφημερίδα «Ἐκκλησιαστικὴ Ἀλήθεια».

Ἐπειδή τό κείμενο εἶναι σέ ἀρχαῖο ἰδίωμα, ἀνέλαβε νά τό μεταγλωττίση «εἰς κοινήν τῶν ὀρθοδόξων ὠφέλειαν», ἡ «φιλογρηγόριος» ἃμα καί «φιλονικόδημος» ψυχή, ὁ λόγιος Ἁγιορείτης, μοναχός Θεόκλητος Διονυσιάτης.

Ἂρχεται ὁ ἱερός Νικόδημος:
«"Ἀλλοίμονον εἰς τόν καιρόν ἐκεῖνον πού δέν σέ ἀγαποῦσα" λέγει κάπου πρός τόν Θεόν, φλεγόμενος ἀπό ἒρωτα ὁ Ἅγιος Αὐγουστῖνος. Ἐγώ δέ ἐλαφρῶς μεταβάλλων τόν λόγον θά ἒλεγα ἀναλόγως• ἀλλοίμονον εἰς τόν χρόνον ἐκεῖνον πού δέν εἶχαν ἐκδοθῆ διά τοῦ τύπου τά πάνσοφα καί θαυμαστά καί θεόβροντα συγγράμματα τοῦ μεγάλου φωστήρα τῆς Θεσσαλονίκης Γρηγορίου. Ἄς χαθῇ ὁ φθόνος! Μᾶλλον δέ ὁ πατήρ τοῦ φθόνου. Ὁ ὁποῖος ἂφησε τά συγγράμματα αὐτά κάπου τέσσαρες αἰῶνες καί πλέον μέσα εἰς τό σκότος καί σέ μίαν ἂκρη παραπεταμένα, καί μόλις ἐσώθησαν ἀπό τήν φθοράν, αὐτά πού ἦσαν ὂχι μόνον ἂξια, ἀλλά καί ὑπεράξια νά ἰδοῦν τό φῶς τῆς οἰκουμένης ὁλοκλήρου, διά νά μή εἲπω καί ἂξια αὐτοῦ τοῦ οὐρανοῦ...» Καί διά τήν στέρησιν αὐτήν θρηνεῖ ἡ καθαίρουσα ἀπό τά πάθη ἠθική, διότι ἐζημιώθη τήν ἀκριβεστάτην διάκρισιν καί στάθμην τῶν ἀρετῶν καί τῶν παθῶν. Θρηνεῖ δέ ἡ φωτίζουσα τήν ψυχήν φυσική θεολογία μαζύ μέ τήν θεόπνευστον Γραφήν, πού ἀναζητοῦν τούς τρανούς καί ἀληθεῖς λόγους των. Πρό παντός θρηνεῖ ἡ ὁδηγοῦσα εἰς τελειότητα θεολογική ἐπιστήμη, ὑπάρχουσα κάπως ἀτελής ἀκόμη καί διά τοῦτο ἀναζητοῦσα γοερῶς τήν τελειότητά της». (εἰς «Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, ὁ βίος καί ἡ θεολογία του», μον. Θεοκλήτου Διονυσιάτου)

Ὁ πόθος τοῦ Ἁγίου ἄργησε νά πραγματοποιηθῆ περί τά 200 χρόνια, καθώς ὃλες οἱ ἐκδόσεις τῶν ἔργων τοῦ Θεσσαλονίκης Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ πού εἶδαν τό φῶς τῆς τυπογραφίας μέχρι τά τέλη τοῦ 20ου αἰώνα, ὁπότε τυπώθηκαν τά Ἅπαντα ὑπό Π. Χρήστου, ἦταν ἐλλιπέστερες τῶν ἐπιμελημένων ὑπό τοῦ ἁγίου Νικοδήμου συγγραμμάτων. Θά παραθέσουμε ὅσες ἀπό τίς έκδόσεις ἐντοπίσαμε σέ χρονολογική σειρά.

1. Ἒτος 1626 (!), ὑπό Νικοδήμου Μεταξᾶ• «Τοῦ ἐν ἁγίοις πατρός ἡμῶν Γρηγορίου Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης λόγοι ἀποδεικτικοί δύο (2)». Τό βιβλίο τυπώθηκε στό Λονδίνο.
   
2. Ἔτος 1776. «Gregorii Thessalonicensis X orationes...»• 10 ὁμιλίες στά Ἑλληνικὰ ἀπὸ τὸν καθηγητή τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Μόσχας C.F. Matthaei. Τό βιβλίο εἶναι ἀφιερωμένο στόν Εὐγένιο Βούλγαρη.
   
3. Ἔτος 1782. Περιέχονται στήν «Φιλοκαλία» βασικά κείμενα τοῦ Ἁγίου. (Ἐπιστολὴ στὴν μοναχὴ Ξένη, Δεκάλογος, Ὑπὲρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, Περὶ προσευχῆς καὶ καθαρότητος κεφάλαια 3, Φυσικά-Θεολογικά-Ηθικά-Πρακτικα κεφάλαια 150, Ἁγιορειτικὸς τόμος)
   
4. Ἒτος 1784, ὑπό Ἀθανασίου τοῦ Παρίου εἰς «Ὁ Παλαμᾶς ἐκεῖνος», ὁ «Δεκάλογος τῆς κατά Χριστόν νομοθεσίας» καί ἡ «Ὁμολογία» πίστεως. Ἐκτύπωση ἐν Βιέννῃ.
   
5. Ἔτος 1857, ὑπό Διονυσίου Κλεόπα• «Τοῦ Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ὁμιλίαι τεσσαράκοντα καὶ μία (41)». Τό βιβλίο τυπώθηκε στά Ἱεροσόλυμα.
   
6. Ἔτος 1861, ὑπὸ Σοφοκλῆ Οἰκονόμου «Τοῦ ἐν ἁγίοις Πατρός ἡμῶν Γρηγορίου ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης τοῦ Παλαμᾶ ὁμιλίαι ΚΒ΄ (22)». Ὁ Μανουήλ Γεδεών στά εἰσαγωγικά τοῦ Παλαμικοῦ Προλόγου, ὑποθέτει ὃτι ὁ Οἰκονόμου μετέγραψε ἀπό τήν βιβλιοθήκη «τοῦ ἐν Θεσσαλονίκη ἑλληνικοῦ γυμνασίου», ὃπως καί ὁ ἃγιος Νικόδημος. Τυπώθηκε στήν Ἀθήνα.
   
7. Ἔτος 1865, ὑπὸ Migne μέρος τῶν ἔργων του, εἰς P.G. τόμοι 150-151.
   
8. Ἒτος 1962 καὶ ἐφεξῆς, ἒκδοσις τῶν Ἁπάντων, ἐπιμέλεια Π. Χρήστου. Ἐκδόσεις «Πατερικές Ἐκδόσεις, Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς», καὶ «Κυρομάνος».
   Δέν μποροῦμε μέ βεβαιότητα νά γνωρίζουμε ποιό ἦταν τό ἐπαναστατικό ἐγχειρίδιο πού τυπώθηκε στό Βιεννέζικο τυπογραφεῖο καί ὁδήγησε στήν λήθη τά συγγράμματα τοῦ θεολόγου ἡσυχαστοῦ καί στήν λύπη τόν ἀσκητή - συγγραφέα, ἂν ἦταν τοῦ Ναπολέοντος ἤ τοῦ Ρήγα Φεραίου. Φαίνεται πώς ἦταν τοῦ Φεραίου, καθὼς ὁ Ρήγας βρίσκεται ἤδη ἀπό τό 1790 στήν Βιέννη γιά νά τυπώση τά 2 πρῶτα βιβλία του καί τήν ἐπαναστατική του προκήρυξη μέ τόν Θούριο, τό 1797.
   

Γιά ἐμᾶς δέν ἔχει μεγάλη σημασία τό ποιό τελικά ἦταν τό ἐγχειρίδιο πού ὁδήγησε στήν ἀπώλεια τῶν ἔργων τοῦ ἁγίου Γρηγορίου, ἀλλά τό ὅτι ὁ πόλεμος, ἀλλά καί ὁ λόγος περί πολέμου ἔχει πάντοτε "παράπλευρες ἀπώλειες". Ὑπάρχει ὅμως καί ἕνα κοινό ἀνάμεσα στόν Βοναπάρτη, τόν Φεραῖο καί τόν ἅγιο Νικόδημο. Ὅπως οἱ δύο πολιτικοί ἄνδρες, ἔτσι καί ὁ Ἃγιος συνέθεσε καί αὐτός μέ τήν σειρά του "ἐγχειρίδια" περί πολέμου. Ὅμως τά ἐγχειρίδιά του ἦταν «Συμβουλευτικά» καί ὁ πόλεμος «Ἀόρατος». Ἡ διαφορά μεταξύ τῶν ἐγχειριδίων τεράστια. Τά μέν ἐπιφέρουν "παράπλευρες ἀπώλειες" σέ ἀνθρώπινες ζωές καί φυσικές καταστροφές, τά δέ τοῦ Ἁγίου κοστίζουν "παράπλευρες" καί καίριες ἀπώλειες στόν «ἀρχέκακον ὂφιν» καί ἐχθρό τοῦ ἀνθρωπίνου γένους.

Δ. Π.