Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Θρησκεία, ἐπιστήμη καί πείραμα

τοῦ Πρωτοπρεσβύτερου Θωμᾶ Βαμβίνη

Ὁ λόγος στό σημείωμά μας αὐτό εἶναι γιά τήν ἐπιστήμη καί τήν θρησκεία. Τετριμμένο θέμα, παλαιότερα πολυβασανισμένο, σήμερα χωρίς ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον γιά πολλούς καί ποικίλους λόγους. Ὅμως τακτικά βγαίνει στήν ἐπιφάνεια μέσα κυρίως ἀπό «ἐξομολογήσεις» πού τίς προκαλοῦν δημοσιογράφοι, σέ συνεντεύξεις πού παίρνουν ἀπό σημαίνοντα πρόσωπα, μέ ἐρωτἠσεις τοῦ τύπου: «Πιστεύετε στό Θεό;» ἤ «Ποιά εἶναι ἡ σχέση σας μέ τήν Ἐκκλησία;» ἤ «Ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ πίστη στὸν Θεὸ μποροῦν νὰ συνυπάρχουν;».

Τό κύριο μέρος ὅσων θά σημειώσουμε παρακάτω ἀφοροῦν τήν τελευταία ἐρώτηση, ἡ ὁποία προέρχεται ἀπό συνέντευξη πού πῆρε ἡ δημοσιογράφος Τασούλα Ἑπτακοίλη ἀπό τήν θεωρητική φυσικό Ἀσημίνα Ἀρβανιτάκη, πού εἶναι καθηγήτρια στό Perimeter Institute τοῦ Καναδᾶ (Καθημερινή, 23.2.2020).

Στήν συνέντευξη αὐτή, ὅπως καί σέ ἕνα ἀκόμη κείμενο (κι αὐτό δημοσιευμένο στήν Καθημερινή στίς 23.2.2020), συναντήσαμε κάποιες θέσεις οἱ ὁποῖες μποροῦν νά ἀποτελέσουν ὑλικό γιά γόνιμο διάλογο μέ θέμα τήν δυνατότητα συνύπαρξης θρησκείας καί ἐπιστήμης ἤ, γιά ἐμᾶς, ὀρθόδοξης θεολογίας καί ἐπιστήμης. Τό δεύτερο κείμενο εἶναι ἄρθρο τοῦ καθηγητῆ κ. Διομήδη Δ. Σπινέλλη, Προέδρου τοῦ Τμήματος Διοικητικῆς Ἐπιστήμης καί Τεχνολογίας τοῦ Οἰκονομικοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, στό ὁποῖο σχολιάζεται ἕνα ἄρθρο τοῦ περιοδικοῦ «Physics News» τῆς Ἕνωσης Ἑλλήνων Φυσικῶν μέ τίτλο: «Τό πείραμα τοῦ ἠλεκτρικοῦ ἀγωγοῦ». Στό ἄρθρο αὐτό διατυπώνεται ὁ ἰσχυρισμός ὅτι ἡ θεωρία τῆς σχετικότητας εἶναι λανθασμένη.

Ὁ κ. Δ. Σπινέλλης στό ἄρθρο του ἀναφέρεται στό περιεχόμενο πού ἔχει ἡ ἔννοια «θεωρία» στήν Φυσική. Γράφει ὅτι ἡ «θεωρία» δέν εἶναι μιά ἀθεμελίωτη ἄποψη, ἀλλά πειραματικά ἐπαληθεύσιμη καί τονίζει ὅτι δέν μποροῦμε νά κρατοῦμε ἴσες ἀποστάσεις, μέσα στό πνεῦμα τοῦ πλουραλισμοῦ, ἀπέναντι σέ ἐπαληθευμένες θεωρίες καί σέ ἀπόψεις πού δέν ἔχουν πειραματική τεκμηρίωση.

Ἡ ἄποψη αὐτή ἔχει πολύ ἐνδιαφέρον, τώρα πού ὁ πλουραλισμός ἔχει καταφάει μέ τήν ἰσχύ τοῦ νόμου, ὑπό εὐρωπαϊκή καθοδήγηση, ὅσα μέχρι τώρα μᾶς ἔλεγαν γιά τήν φύση οἱ ἐπιστημονικές παρατηρήσεις καί τά πειράματα. Κάτω ἀπό τήν πειραματικά ἀτεκμηρίωτη «νομική δικαιοσύνη» τοῦ πλουραλισμοῦ ἐπιβάλλεται ἡ ἀποδοχή τοῦ ὁποιουδήποτε ἀφύσικου ὡς φυσικοῦ, διαφθείροντας ὄχι πρωτίστως τά σώματα, ὅσο τήν σκέψη, μέσω τῆς δογματικῆς ἐπιβολῆς τῆς πολλαπλότητας ἐκεῖ πού ἡ ἁπλή καί ἀσύνθετη ἀλήθεια λάμπει γιά ὅλους μέσα ἀπό τά πράγματα.

Γράφει ὁ κ. Σπινέλλης: «Στήν καθημερινὴ γλώσσα χρησιμοποιοῦμε τὴ λέξη “θεωρῶ” ὡς συνώνυμο τοῦ “νομίζω”, γιὰ νὰ ἐκφράσουμε τὴν ἄποψὴ μας.[...] Ὅμως μιά ἐπιστημονικὴ θεωρία δὲν εἶναι προσωπικὴ ἄποψη. [...] Εἶναι ἡ ἀλήθεια στὴν ὁποία ἔχει καταλήξει σήμερα ἡ παγκόσμια ἐπιστημονικὴ κοινότητα ἔπειτα ἀπὸ δεκαετίες ἐξαντλητικῆς ἔρευνας». Ἡ ἀπόρριψη ἤ ἡ ἀποδοχή μιᾶς θεωρίας, γίνεται μέ ἕνα πολὺ συγκεκριμένο τρόπο. «Βασίζεται στὴν ἄτεγκτη καὶ ἀδέκαστη κρίση ὁμότιμων ἐπιστημόνων τῶν ἐπιστημονικῶν ἐργασιῶν πού ὑποβάλλονται γιὰ δημοσίευση».

Πρέπει νά σημειώσουμε ὅτι ἡ ἐπιθυμία τῆς τεκμηρίωσης τῶν ἀπόψεων, τῆς βέβαιης ἐπιστημονικῆς γνώσης, τῆς ἐπαληθεύσιμης θεωρίας εἶναι ὁ καημός τῶν ἀνθρώπων πού δέν ἀναπαύονται στήν προχειρότητα τῶν συναισθημάτων, στήν φωνασκοῦσα δημοσιογραφική ἐπιστημολογία ἤ στήν ὑπεροπτική θριαμβολογία γιά μικρά βήματα, πού γίνονται ὡς ἐν νυκτί, στό ἄπειρο τῆς ἀνιχνεύσιμης (ἐν τοῖς ποιήμασι) σοφίας τοῦ δημιουργοῦ. Σέ κάποιους, μάλιστα, εἶναι πολύ δύσκολο νά μιλήσουν γιά δημιουργό.

Εἶναι γεγονός ὅτι ἡ πειραματική ἀπόδειξη εἶναι τό θεμέλιο τῆς σύγχρονης ἐπιστήμης, ἀλλά καί τό σκάνδαλο στήν σχέση της μέ τήν θρησκεία, κυρίως λόγω ἀλλοίωσης τῆς πατερικῆς θεολογίας ἀπό ἐπιδράσεις πού δεχθήκαμε ἀπό τήν Δύση καί τόν Βορά. Αὐτή ἡ «κακἠ ἀλλοίωση» μετέτρεψε, γιά πολλούς, τήν ἐπαληθεύσιμη ἐμπειρική θεολογία σέ μεταφυσικό στοχασμό καί τήν θεραπευτική ἄσκηση σέ ἠθική δεοντολογία. Ἔτσι, γιά κάποιους, εἶναι ἀδιανόητη ἡ συνύπαρξη τῆς Ἐπιστήμης καί τῆς πίστης στόν Θεό.

Πρίν περάσουμε τήν συνέντευξη τῆς κ. Ἀσημίνας Ἀρβανιτάκη, εἶναι χρήσιμο νά ποῦμε ὅτι ἡ κ. Ἑπτακοίλη πού πῆρε τήν συνέντευξη, σέ προσωπικό της ἐξομολογητικό κείμενο ἔχει γράψει: «Δὲν πιστεύω στὴ μοῖρα. Γιατὶ ἂν πῶ ὅτι πιστεύω, θὰ πρέπει νὰ πῶ ὅτι πιστεύω καὶ στὸν Θεό». Δέν σχολιάζουμε τήν ἄποψη τῆς δημοσιογράφου. Τήν ἀναφέρουμε μόνο γιά νά δείξουμε ὅτι ἡ ἁλίευση προσωπικῶν ἀπόψεων ἀπό συνεντευξιαζομένους συνδέεται πολύ στενά μέ τά «ἐνδιαφέροντα» τῶν δημοσιογράφων πού παίρνουν τίς συνεντεύξεις.

Ἄς δοῦμε τήν ἀπάντηση τῆς κ. Ἀρβανιτάκη στήν ἐρώτηση πού τῆς ἔθεσε ἡ κ. Ἑπτακοίλη: «Ἡ ἐπιστήμη καὶ ἡ πίστη στὸν Θεὸ μποροῦν νὰ συνυπάρχουν;».

Ἡ κ. Ἀρβανιτάκη, εἶπε:

«Γιὰ μένα ὄχι, ἂν καὶ οἱ γονεῖς μου τηροῦσαν τὶς παραδόσεις καὶ μᾶς πήγαιναν στὴν ἐκκλησία. Πιστεύω μόνο σὲ ό,τι μπορῶ νὰ ἀποδείξω ἤ ἔχουν ἀποδείξει ἄλλοι γιὰ μένα. Tά ὑπόλοιπα εἶναι θέμα προσωπικῆς γνώμης ἤ φιλοσοφίας. Ἀναγνωρίζω ὅτι ἡ θρησκεία ἔχει παίξει σημαντικὸ ρόλο στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, παρέχοντας τὰ πρῶτα «νομικὰ συστήματα» γιὰ τὴν ὀργάνωση τῶν κοινωνιῶν. Κάτι τέτοιο δὲν ἦταν οἱ Δέκα Ἐντολές; Ἀπὸ τὴν ἄλλη, πολλὲς φορὲς πολέμησε μανιωδῶς τὴν ἐπιστημονικὴ πρόοδο. Εἶναι δύο διαφορετικὰ πράγματα. Οἱ νόμοι τῆς φύσης εἶναι ἴδιοι γιὰ ὅλους: γιὰ τοὺς Ἕλληνες, τοὺς Κινέζους κ.λπ. Θρησκεῖες ὑπάρχουν πολλές. Ἄν ἐξαφανιστοῦν ὅλα τὰ βιβλία τοῦ κόσμου, τὰ ἐπιστημονικὰ βιβλία πού θὰ ξαναγραφτοῦν ἔπειτα ἀπὸ αἰῶνες θὰ ἔχουν τὸ ἴδιο περιεχόμενο. Τά βιβλία τῆς θρησκείας ποιός ξέρει πῶς θὰ εἶναι...».

Ἡ ἀπάντηση δηλώνει μιά συγκεκριμένη ἄποψη γιά τήν θρησκεία, τελείως ξένη πρός τήν ὀρθόδοξη Χριστιανική πίστη, τήν ὀρθόδοξη πατερική θεολογία. Δέν γνωρίζει ἤ δέν ἀποδέχεται τήν διπλή γνωσιολογία τῆς παραδόσεώς μας· ἄλλη γιά τήν γνώση τῶν κτισμάτων καί ἄλλη γιά τήν γνώση τοῦ Θεοῦ. Τοποθετεῖ τήν θρησκεία στίς «προσωπικές γνῶμες» ἤ «φιλοσοφίες». Τῆς βρίσκει κάτι «καλό», ἀποδίδοντας σ’ αὐτήν τὰ πρῶτα νομικὰ συστήματα γιὰ τὴν ὀργάνωση τῶν κοινωνιῶν. Ἀπαξιώνει ὅμως γενικά τήν θρησκεία λόγω τῆς ὕπαρξης πολλῶν καί συγκρουόμενων θρησκειῶν, ἀποδίδοντας σέ ὅλες τήν ἴδια ἀπαξία, χωρίς κριτική θεώρηση τῆς θεολογίας τους καί τῶν ἐφαρμογῶν τους. Τό ἴδιο ὅμως μπορεῖ νά πῆ κανείς γιά τήν ἐπιστήμη, ἄν βάλη μαζί, π.χ. τήν ἰατρική μέ τίς ἐναλλακτικές ἰατρικές, τήν ἀστρονομία μέ τήν ἀστρολογία, τήν ψυχολογία μέ τήν παραψυχολογία καί πιθανῶς ἄλλα παρόμοια. Ὅποια σχέση μπορεῖ νά ἔχη ἡ ἀστρονομία μέ τήν ἀστρολογία, τέτοια σχέση ἔχει καί ἡ ὀρθόδοξη χριστιανική πίστη μέ τίς ἄλλες θρησκεῖες.

Οἱ ἀπόψεις τῆς κ. Ἀρβανιτάκη μᾶς ἔκαναν νά θυμηθοῦμε βασικές διατυπώσεις τοῦ π. Ἰ. Ρωμανίδη, κάποιες ἀπό τίς ὁποῖες στήν συνέχεια παραθέτουμε, εἰλημμένες ἀπό τόν πρῶτο τόμο τοῦ βιβλίου «Ἐμπειρική Δογματική» τοῦ Σεβ. Μητροπολίτου μας κ. Ἱεροθέου.

Ὁ π. Ἰ. Ρωμανίδης ἔλεγε: «Ἡ γνώση εἶναι καθαρά ἐμπειρική σέ ὅλες τίς θετικές ἐπιστῆμες. Κατά τούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, τό ἴδιο συμβαίνει στήν θεολογία. [...] Συμφωνοῦμε ἀπόλυτα, ὅτι εἴμαστε θετικισταί. Δεχόμαστε μόνο ἐμπειρικά φαινόμενα καί τίποτε ἄλλο.»(σ.162) «Ἡ θεολογία εἶναι μιά θετικότατη ἐπιστήμη, διότι εἶναι ἐμπειρικός ὁ τρόπος ἐλέγχου. Ὅπως εἶναι τό πείραμα σέ ὅλες τίς θετικές ἐπιστῆμες, ἔτσι ὑπάρχει καί τό πείραμα στήν ὀρθόδοξη θεολογία».(σ. 163) Αὐτός πού ἔχει ἐμπειρική γνώση τοῦ Θεοῦ «γνωρίζει ἀπό τήν πείρα του ὅτι μεταξύ τοῦ ἀκτίστου καί τοῦ κτιστοῦ οὐδεμία ὁμοιότης ὑπάρχει. Πῶς τό ξέρει αὐτό; Φιλοσοφῶν; Ὄχι, δέν τό ξέρει ἀπό τήν φιλοσοφία αὐτό τό πράγμα. Τό ξέρει ἀπό τήν ἐμπειρία του πού λέγεται θέωση ἤ δοξασμός».(σ.175)

Ὅσο γιά τά ἐπιστημονικά βιβλία, πού, ἄν ἐξαφανιστοῦν καί ξαναγραφτοῦν ἔπειτα ἀπὸ αἰῶνες, πάλι θὰ ἔχουν τὸ ἴδιο περιεχόμενο, παραθέτουμε τήν ἄποψη τοῦ ὁσίου Σιλουανοῦ τοῦ Ἀθωνίτου, ὅπως τήν καταγράφει ὁ ὅσιος Σωφρόνιος ὁ ἁγιορείτης, πού λέει τά ἴδια πράγματα γιά τά βιβλία τῆς Ἐκκλησίας:

«Κι ἄν ὑποτεθῆ γιά τήν α ἤ β αἰτία ἡ Ἐκκλησία θά ἔχανε ὅλα τά βιβλία της, δηλαδή τήν Παλαιά καί τήν Καινή Διαθήκη, τά ἔργα τῶν ἁγίων Πατέρων καί τά Λειτουργικά βιβλία, τότε ἡ Παράδοση θά ἀποκαθιστοῦσε τήν Ἁγία Γραφή, ἔστω ὄχι μέ τίς ἴδιες λέξεις, ἔστω σ’ ἄλλη “γλώσσα”, ἀλλά πάντως θά τήν ἀποκαθιστοῦσε. Στήν οὐσία της καί ἡ “νέα” αὐτή Γραφή θά ἦταν ἔκφραση τῆς ἴδιας τῆς “ἅπαξ παραδοθείσης τοῖς ἁγίοις πίστεως” (Ἰούδα 3), ἐκδήλωση τοῦ ἴδιου τοῦ Ἑνός Πνεύματος, πού ἐνεργεῖ ἀδιάκοπα στήν Ἐκκλησία καί εἶναι τό θεμέλιο καί ἡ οὐσία της».(σ. 92)

Αὐτά τά ὀλίγα σάν ἕνας ὑπομνηματισμός τῆς πίστης μας, ἡ ὁποία μπορεῖ χωρίς τριβές νά συνυπάρχη μέ τήν ἐπιστήμη τῶν κτισμάτων. Εἶναι λυπηρή ἡ ἄγνοια καί ἀπαξίωσή της ἀπό ἐπιστήμονες, πού εἶναι ἐνδεχόμενο νά προέρχονται ἀπό οἰκογένειες πού «τηροῦσαν τὶς παραδόσεις» καὶ «πήγαιναν στὴν ἐκκλησία».