Ὁ ἐν οὐρανοῖς καί ὁ ἐπί γῆς θρόνος τοῦ Θεοῦ

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Κήρυγμα (ἀπομαγνητοφωνημένο) στήν θεία Λειτουργία τοῦ Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου, στήν ὁμώνυμη Ἱερά Μονή Ἀκραιφνίου Θηβῶν (8 Σεπτεμβρίου 2020)

Σήμερα, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, ἡ Ἐκκλησία ἑορτάζει τήν πρώτη Θεομητορική ἑορτή. Ὅταν μιλᾶμε γιά Θεομητορικές ἑορτές, ἐννοοῦμε τίς ἑορτές αὐτές πού ἀναφέρονται στήν Θεομήτορα, τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ἔχουμε τίς Δεσποτικές ἑορτές πού ἀναφέρονται στόν Δεσπότη Χριστό καί τίς Θεομητορικές ἑορτές πού ἀναφέρονται στήν Θεομήτορα.

Ἡ πρώτη, λοιπόν, Θεομητορική ἑορτή εἶναι τό Γενέθλιο τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου, καί, φυσικά, ἀκολουθοῦν ἄλλες μεγάλες Θεομητορικές ἑορτές, γιά νά καταλήξουμε στήν μεγάλη Θεομητορική ἑορτή τῆς Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου. Δέν εἶναι μιά ἁπλή ἑορτή ἡ σημερινή. Φυσικά, κάθε γέννηση ἑνός ἀνθρώπου ἔχει πολύ ἀξία καί θεολογία, γιατί ἔρχεται ἀπό τήν ἀνυπαρξία στήν ὕπαρξη. Φυσικά δέν ὑπῆρχε στήν ἀνυπαρξία, ἀλλά λέμε ὅτι ἔρχεται ἕνας ἄνθρωπος στήν ὕπαρξη. Καί σκεπτόμαστε τί πρόκειται νά γίνη αὐτός ὁ ἄνθρωπος.

Ἐδῶ ὅμως πρόκειται γιά τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, ἡ ὁποία ἔγινε ἡ Μητέρα τοῦ Χριστοῦ. Κάθε γέννηση ἑνός ἀνθρώπου ἔχει πολύ μεγάλη σημασία, εἶναι, πραγματικά, ἕνα μυστήριο. Τό πῶς συλλαμβάνεται ὁ ἄνθρωπος, τό πῶς κυοφορεῖται, τό πῶς γεννιέται καί στήν συνέχεια τί ἀκριβῶς γίνεται. Κάθε ἄνθρωπος εἶναι ἐν σμικρογραφίᾳ μιά παγκόσμια ἱστορία. Ἄν κανείς θέλη νά μελετήση ἕναν ἄνθρωπο, γιατί βλέπουμε ὑπάρχουν συγγραφεῖς, ὑπάρχουν λογοτέχνες, πού ἀσχολοῦνται μέ ἕναν ἄνθρωπο σέ ὅλη τήν ζωή τους, καί βρίσκουν τόσα μυστήρια, ἀπό πλευρᾶς προσωπικότητος, ἀπό πλευρᾶς παιδείας, ἀπό πλευρᾶς δημιουργίας πού ἔχει κάνει. Δηλαδή, μπορεῖ κανείς νά ἀσχοληθῆ σέ ὅλη του τήν ζωή μέ ἕναν ἄνθρωπο. Καί δέν ἐννοῶ μεγάλον ἄνθρωπο, μεγάλον ἐπιστήμονα, ἀλλά καί μέ ἕναν ἁπλό ἄνθρωπο τοῦ λαοῦ. Θά δῆ ὅλο τό μυστήριο τό ὁποῖο κρύβεται μέσα στήν ὕπαρξή του.

Πολλῷ μᾶλλον αὐτό συμβαίνει μέ τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο.

Τήν ὅλη θεολογία τῆς ἑορτῆς, ἡ Ἐκκλησία τήν ἔβαλε στά τροπάριά της. Καί, φυσικά, οἱ Πατέρες τήν ἐκφράζουν στίς ὁμιλίες τους. Ἔτσι, ὅταν διαβάζουμε ὁμιλίες στό Γενέθλιο ἤ στό Γενέσιο τῆς Θεοτόκου, τότε ἀκριβῶς βλέπουμε ὅλη τήν θεολογία τῶν ἁγίων Πατέρων, γιά τήν ἑορτή αὐτή, καί γιά ὅλες, φυσικά, τίς ἑορτές.

Ἀλλά, ἄν διαβάσουμε ἀκόμη καί τήν ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας μας, τά τροπάρια τά ὁποῖα ψάλλουμε, κατά τήν διάρκεια τοῦ Ἑσπερινοῦ, κατά τήν διάρκεια τοῦ Ὄρθρου, τότε θά καταλάβουμε τήν μεγάλη θεολογία τήν ὁποία ἔχει ἡ Παναγία μας.   Πρόσεξα χθές, κατά τήν ἀκολουθία τοῦ Ἑσπερινοῦ, τό πρῶτο τροπάριο τό ὁποῖο ψάλλουμε καί θά ἤθελα νά κάνω ἕνα σύντομο θεολογικό σχόλιο γι' αὐτό τό τροπάριο.  Λέγει ὁ ἱερός ὑμνογράφος, εἰσάγοντάς μας στήν μεγάλη αὐτή Θεομητορική ἑορτή: «Σήμερον, ὁ τοῖς νοεροῖς θρόνοις ἐπαναπαυόμενος Θεός, θρόνον ἅγιον ἐπί γῆς ἑαυτῷ προετοίμασε». Σήμερα, τήν μεγάλη αὐτή ἑορτή, λέγει ὁ ἱερός ὑμνογράφος, ὁ Θεός, ὁ ὁποῖος ἐπαναπαύεται στούς νοερούς θρόνους, θρόνον ἅγιον ἐπί γῆς ἑτοίμασε γιά τόν ἑαυτό Του.

Ἐδῶ γίνεται λόγος γιά δύο θρόνους, στούς ὁποίους θρόνους ἐπαναπαύεται ὁ Θεός, ὁ Κύριος τῆς δόξης, ὁ Γιαχβέ τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, ὁ Θεάνθρωπος Χριστός πού γεννήθηκε ἀπό τήν Παναγία. Πρῶτα εἶναι οἱ νοεροί θρόνοι ἐπάνω στόν οὐρανό καί ἔπειτα εἶναι ὁ ἐπί τῆς γῆς θρόνος, πού εἶναι ἡ Παναγία μας. Τί εἶναι αὐτοί οἱ νοεροί θρόνοι ἐν οὐρανῷ;

1. Οἱ νοεροί θρόνοι

Φυσικά, ὅταν διαβάζη κανείς τά βιβλία τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης καί τούς Προφῆτες, τότε θά δῆ ὅτι οἱ Προφῆτες, ὅπως ὁ Προφήτης Ἡσαΐας γιά παράδειγμα, ἔβλεπε τόν Θεό, τόν Κύριο τῆς δόξης νά ἐπαναπαύεται πάνω σέ ἕναν θρόνο. Καί ἄλλοι Προφῆτες λένε ὅτι αὐτός ὁ θρόνος εἶναι τά Χερουβίμ, πού μεταφέρουν τόν θρόνο τοῦ Θεοῦ, καί τά Σεραφείμ εἶναι ἐκεῖνα τά ὁποῖα ὑμνοῦν καί δοξάζουν τόν Θεό καί λένε «Ἅγιος, Ἅγιος, Ἅγιος Κύριος Σαβαώθ».

Ἀλλά τό ἐρώτημα εἶναι, τί εἶναι αὐτοί οἱ θρόνοι; Ἐπάνω στούς οὐρανούς –φυσικά δέν ἐννοεῖ τούς οὐρανούς, τό στερέωμα, ἀλλά ἐννοεῖ τούς πνευματικούς οὐρανούς– ὑπάρχουν θρόνοι; Καί τί εἶναι αὐτοί οἱ θρόνοι; Καί πῶς ἐπαναπαύεται ὁ Θεός πάνω στούς θρόνους; Πνεῦμα εἶναι ὁ Θεός. Δηλαδή, ὁ Πατήρ, ὁ Υἱός καί τό Ἅγιον Πνεῦμα –στήν Παλαιά Διαθήκη ὑπῆρχε Τριαδικός Θεός φυσικά– πῶς κάθονται πάνω σέ θρόνους; Βέβαια λέγει νοερούς θρόνους. Καί τί εἶναι αὐτοί οἱ νοεροί θρόνοι;

Γνωρίζουμε, βέβαια, ὅτι ὁ Υἱός καί Λόγος τοῦ Θεοῦ προσέλαβε ἀνθρώπινη φύση καί ὡς ἄνθρωπος κάθεται, μπορεῖ νά κάθεται σέ θρόνο. Ἀλλά, ὁ Πατήρ, ὁ Ἄσαρκος Λόγος καί τό Ἅγιον Πνεῦμα εἶναι δυνατόν νά κάθονται πάνω σέ θρόνους; Καί τί εἶναι αὐτοί οἱ νοεροί θρόνοι;   Πολλά μπορεῖ νά πῆ κανείς γι' αὐτό τό γεγονός, ἀλλά θά ἤθελα ἁπλῶς ἐδῶ νά σημειώσω τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου, ὁ ὁποῖος ἦταν μαθητής τοῦ ἁγίου Ἀποστόλου Παύλου. Τόν ἄκουσε στήν Ἀθήνα καί προσεκολλήθη καί, φυσικά, μαζί του ἦταν καί ὁ ἅγιος Ἱερόθεος. Καί φαίνεται ὅτι ὁ Ἱερόθεος εἶχε περισσότερη πρόοδο στά μυστικά ἡσυχαστικά θέματα καί ἔγινε καί διδάσκαλος τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου. Γι' αὐτό καί ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης στά συγγράμματά του παρουσιάζει καί βασίζει ὅλη τήν θεολογία του πάνω στήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Ἱεροθέου, τόν ὁποῖο ἀποκαλεῖ ἱερόν καθηγεμόνα.

2. Συμβολική καί μυστική θεολογία

Ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης μεταξύ τῶν συγγραμμάτων του, συνέγραψε καί δύο συγγράμματα. Τό ἕνα εἶναι ἡ Συμβολική θεολογία καί τό ἄλλο εἶναι ἡ Μυστική θεολογία. Καί τό ἕνα σύγγραμμα, δηλαδή ἡ Συμβολική θεολογία, δέν διασώζεται, χάθηκε. Ὁ ἴδιος ὅμως, σέ μιά ἐπιστολή του τήν ὁποία στέλνει πρός τόν Τίτο, τοῦ δίνει τίς βασικές ἀρχές, τίς ὁποῖες γράφει στό βιβλίο αὐτό.  Εἶναι μιά θεολογία, κατά τήν ὁποία χρησιμοποιοῦμε σύμβολα, κατ' οἰκονομίαν, εἶναι ἡ «συμβολική ἱεροπλαστία». Χρησιμοποιοῦμε σύμβολα, ἐπειδή εἴμαστε ἄνθρωποι καί θέλουμε νά ἔχουμε καί σύμβολα.

Κυρίως νά μήν εἶναι εὐπρόσιτα τά πανίερα μυστήρια στούς βεβήλους καί νά ἀνακαλύπτονται στούς γνησίους ἐραστές, οἱ ὁποῖοι μποροῦν νά ἀφαιρέσουν τήν παιδαριώδη φαντασία ἀπό τά ἱερά σύμβολα καί μέ τήν ἁπλότητα τοῦ νοῦ νά φθάσουν στήν ὑπερβατική ἀλήθεια τῶν συμβόλων. Ἡ συμβολική θεολογία ὁμιλεῖ γιά θρόνους, νοερούς θρόνους πού κάθεται ὁ Θεός. Ἡ συμβολική θεολογία ὁμιλεῖ γιά τόν Θεό, ὁ ὁποῖος παρουσιάζεται μέ τήν μορφή διαφόρων ἀνθρώπων καί ζώων, τά ὁποῖα παρουσιάζονται στήν Παλαιά Διαθήκη στούς Προφῆτες, μέ τροχούς, ὅτι ὑπάρχουν τροχοί οἱ ὁποῖοι σέρνουν αὐτόν τόν θρόνο τοῦ Θεοῦ. Πρόκειται γιά συμβολική θεολογία.

Τήν ὀνομάζει μάλιστα συμβολική, γιατί αὐτή ἐκφράζεται μέ τά «ἱερά σύμβολα» καί τά «θεοπρεπῆ σύμβολα». Ἄλλωστε, καί ὁ Κύριός μας ὅταν μιλοῦσε καί ἤθελε νά πῆ τί εἶναι ὁ Παράδεισος, χρησιμοποιοῦσε τήν συμβολική θεολογία. Γι' αὐτό καί ἔπαιρνε εἰκόνες ἀπό τόν γάμο, ἀπό τό βασίλειο, καί ἔλεγε ὅτι ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ εἶναι ἔτσι, ἐννοοῦσε τήν βασιλεία, τίς εἰκόνες, δηλαδή, πού ἔχει ὁ ἄνθρωπος, γιά νά παρουσιάση αὐτά τά ὁποῖα εἶναι πέρα ἀπ' ὅλες τίς εἰκόνες.

Ὁπότε ἡ συμβολική θεολογία ἐκφράζεται μέ διάφορα σχήματα, ἁπλῶς γιά νά καταλάβη ὁ ἄνθρωπος κάτι ἀπό τόν Θεό. Γιατί ὁ ἄνθρωπος ἀποτελεῖται ἀπό σῶμα καί ψυχή καί δέν μπορεῖ διαφορετικά νά ἐννοήση, ἀλλά καί νά κρυβῆ ἡ ἀλήθεια ἀπό τόν μή μυημένο.  Εἴδατε ὅτι τήν ἡμέρα τῶν Θεοφανείων, λέγει ὅτι κατέβηκε τό Ἅγιον Πνεῦμα ὡσεί περιστερά· δέν εἶναι περιστέρι, δέν ἦταν περιστέρι, ἦταν ὡσεί περιστερά, σάν περιστέρι. Ἐδῶ δείχνει τήν κινητικότητα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος καί αὐτό ἐκφράσθηκε σάν περιστέρι.  Αὐτή εἶναι ἡ συμβολική θεολογία, πού κατ' οἰκονομίαν ὁ Θεός ἐπιτρέπει, ὥστε ὁ ἄνθρωπος νά ἔχη τήν αἴσθηση τοῦ Θεοῦ, ὅτι ὁ Θεός δέν εἶναι κάτι τό ἄγνωστο, ἀλλά εἶναι γνωστός, εἶναι Θεός, ὑπάρχει, δέν εἶναι κάτι τό ἀνύπαρκτο, καί ἔτσι ἐκφράζεται μέ σύμβολα καί εἶναι ἡ συμβολική θεολογία.

Στήν συνέχεια ὁ ἅγιος Διονύσιος ὁ Ἀρεοπαγίτης λέει ὅτι ἡ μέν συμβολική θεολογία εἶναι κατ' οἰκονομίαν καί τήν χρησιμοποιεῖ ὁ Θεός γιατί εἴμαστε ἄνθρωποι ἐμεῖς καί πρέπει νά ἔχουμε μιά αἰσθητή πραγματικότητα, ὅμως ὁ Θεός κινεῖται μέσα στήν μυστική θεολογία. Ἡ μυστική θεολογία, λέει ὁ ἅγιος Διονύσιος Ἀρεοπαγίτης, εἶναι πολύλογη, βραχύλογη καί ἄλογη. Μπορεῖ νά ἐκφρασθῆ μέ πολλά λόγια, μπορεῖ νά ἐκφρασθῆ μέ λίγα λόγια, καί μετά ὅσο ἀνεβαίνει κανείς τόσο περισσότερο δέν ὑπάρχουν λόγια. Εἶναι ἄλογη καί ἄφωνη, εἶναι γνόφος. Δέν μπορεῖ κανείς νά ὁμιλήση, δέν μπορεῖ νά πῆ τίποτε. Εἶναι αὐτό πού λέγει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος, ὅτι ἀνέβηκε ἕως τρίτου οὐρανοῦ. Αὐτό μπορεῖ κανείς νά πῆ ὅτι ἐκφράζει κάτι συμβολικό μέ τήν ἔννοια τοῦ οὐρανοῦ, καί ἀπό κεῖ ἡρπάγη εἰς τόν παράδεισο, δηλαδή προχωρεῖ στήν μυστική θεολογία. «Καί ἤκουσα ἄρρητα ρήματα». Δέν εἶναι ρήματα, κτιστά ρήματα καί νοήματα, εἶναι ἄρρητα ρήματα, δέν ἐκφράζονται, «ἅ οὐκ ἐξόν ἀνθρώποις λαλῆσαι». Ὁπότε ξεκινάει κανείς ἀπό τήν συμβολική θεολογία καί ὅσο ἀνεβαίνει πνευματικά φθάνει στήν μυστική θεολογία, μέ τό νά ἀφαιρέση τίς εἰκόνες τῶν συμβόλων. Κάπως τό ἐκφράζει ἡ ἐκκλησιαστική, ἡ βυζαντινή μουσική. Ὅτι ἔχουμε τόν γρήγορο ρυθμό, τά λόγια τά ὁποῖα τά λέμε μέ γρήγορο ρυθμό, μετά ἔχουμε τά ἀργά μαθήματα καί μετά καταλήγει σέ ἕνα τεριρέμ, γιατί θέλει νά ἐκφράση ὅτι ἐδῶ δέν ὑπάρχουν ρήματα, δέν μπορεῖ νά ἐκφράση κανείς αὐτό τό θεῖο μέ συλλαβές.

Γι' αὐτό καί ὅσο ἀνεβαίνει κανείς ψηλά στόν Θεό, ὅπως ἔγινε μέ τήν Παναγία, πού ἔζησε αὐτήν τήν μυστική θεολογία, τόσο περισσότερο ἀποβάλλει σύμβολα καί εἰκόνες, καί γι' αὐτό χρησιμοποιεῖται τό στερητικό ἄλφα: ἀόρατος, ἀκατασκεύαστος, ἄγνωστος. Καί ὑπάρχει μετά ἡ πρόθεση ὑπέρ: ὑπέρ-αἴσθηση, ὑπέρ-ὅραση, ὑπέρ-νόηση. Ὅταν θέλουμε νά ἐκφράσουμε τόν Θεό μέ σύμβολα, χρησιμοποιοῦμε ὁπωσδήποτε λέξεις, ἀλλά στήν πραγματικότητα ὁ Θεός εἶναι ἄρρητο μυστήριο. «Ἄπειρον τό θεῖον καί ἀκατάληπτον, καί τοῦτο μόνον καταληπτόν ἡ ἀπειρία αὐτοῦ καί ἡ ἀκαταληψία», λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός.  Καί τί μποροῦμε νά καταλάβουμε; Ὅσο θά μπορέση κανείς νά θεολογήση, τότε θά φθάση σέ ἕνα σημεῖο νά πῆ, ὅτι ἐκεῖνο τό ὁποῖο εἶναι καταληπτό εἶναι ἡ ἀπειρία Αὐτοῦ, τό ἀπέραντο, καί ἡ ἀκαταληψία.

Αὐτή εἶναι ἡ διαφορά μεταξύ τῆς συμβολικῆς θεολογίας καί τῆς μυστικῆς θεολογίας. Κατ' οἰκονομίαν χρησιμοποιοῦμε τίς εἰκόνες τῶν θρόνων. Ὁ Θεός δέν κατοικεῖ σέ θρόνους. Θρόνος εἶναι ἡ δόξα Του, εἶναι τό Φῶς Του. Καί ὅσοι ἀξιώθηκαν νά δοῦν τόν Θεό, τόν εἶδαν μέσα σέ αὐτό τό Φῶς.

3. Θρόνος ἐπί γῆς ἡ Ὑπεραγία Θεοτόκος

Ἑπομένως ὁ θρόνος ἐν οὐρανῷ εἶναι ἡ δόξα Του καί τό Φῶς Του, ἡ μεγαλειότητά Του, ἡ μεγαλοπρέπειά Του. Καί αὐτός ὁ ἅγιος καί ἀκατάληπτος Θεός προετοίμασε ἐπί τῆς γῆς ἐν ἑαυτῷ θρόνον ἅγιον. Ἡ Παναγία δέν εἶναι συμβολική θεολογία, δέν εἶναι σύμβολο ὁ θρόνος τῆς Παναγίας μας, διότι ἔχει σῶμα, δέν εἶναι αὐτό συμβολικό, ἀλλά εἶναι πραγματικό, καί ταυτόχρονα καί μυστικό. Ἐκφράζει τήν πραγματική θεολογία καί τήν μυστική θεολογία. Παρέμεινε ὁ Χριστός μέσα στήν κοιλία τῆς Παναγίας μας γιά ἐννέα μῆνες καί εἶναι ἡ Μητέρα Του. Καί ἦταν Μητέρα Του καί τῆς ἔδωσε ὅλα τά χαρίσματα. Πάνω ἀπ' ὅλους τούς ἀνθρώπους καί ὅλους τούς ἁγίους.  Ἑπομένως, ὅπως λέμε στό τροπάριο, «Σήμερον, ὁ νοεροῖς θρόνοις ἐπαναπαυόμενος Θεός, θρόνον ἅγιον ἐπί γῆς ἑαυτῷ προετοίμασεν» τήν Ὑπεραγίαν Θεοτόκον.

Τό συμπέρασμα εἶναι, ὅτι εἶναι μεγάλη ἡ δόξα τῆς Παναγίας μας. Ὅλοι μποροῦμε νά γίνουμε θρόνοι τοῦ Θεοῦ, πραγματικοί θρόνοι τοῦ Θεοῦ. Ὅταν κανείς προσεύχεται μέσα στήν καρδιά του, τότε κάνει τήν καρδιά του, τό σῶμα του, θρόνο τοῦ Θεοῦ. Ὅταν κανείς, μετά ἀπό σχετική προετοιμασία, κοινωνῆ τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Χριστοῦ, γίνεται θρόνος τοῦ Θεοῦ, πραγματικός ὄχι συμβολικός. Καί τότε αἰσθάνεται τέτοια Χάρη, τέτοια εὐλογία, ὥστε νά λέγη αὐτό τό ὁποῖο εἶναι γραμμένο σέ ἕνα κείμενο τοῦ πρώτου αἰῶνος, στίς Ἀποστολικές Διαταγές: «Ἐλθέτω ἡ Χάρις σου καί παρελθέτω ὁ κόσμος ὅλος». Κύριε, λέγει ὁ Χριστιανός πού θά καταλάβη αὐτό τό μεγάλο μυστήριο καί τό αἰσθάνεται μέσα του μέ τήν προσευχή, Κύριε, ἐλθέτω ἡ Χάρις σου καί παρελθέτω, ἄς φύγη, ὅλος ὁ κόσμος! Δέν τόν χρειάζομαι! Ἐσένα θέλω, τόν ζωντανό Θεό.

Νά γίνουμε, ἀγαπητοί μου ἀδελφοί, θρόνοι τοῦ ζῶντος Θεοῦ. Ἀμήν.