Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός καί ἡ θεολογία τῆς Ἐκκλησίας

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Λόγος κατά τήν ἑορτή τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ
Ἐπισκοπεῖο Ναυπάκτου, 4 Δεκεμβρίου 2020 (ἀπομαγνητοφωνημένος)

Τό ἐκκλησάκι αὐτό στό ὁποῖο σήμερα λειτουργήσαμε εἶναι ἀφιερωμένο στόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό. Καί ἐπειδή σήμερα ἑορτάζει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ὁ μεγάλος αὐτός Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας μας, γι’ αὐτό, ὅπως κάθε χρόνο, πολλά χρόνια τώρα, σχεδόν ἀπό τήν ἀρχή, ἀπό τότε πού ἦρθα ἐδῶ στήν Ἱερά Μητρόπολη, λειτουργοῦμε αὐτήν τήν ἡμέρα καί ἄν χρειασθῆ καί ἄλλες ἡμέρες, ἀλλά ἰδιαίτερα τήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ.

Εἶναι τό ἐκκλησάκι αὐτό τό ὁποῖο ἔκανε ὁ προκάτοχός μου, Μητροπολίτης Ναυπακτίας, ἔτσι λεγόταν τότε Ναυπακτίας καί Εὐρυτανίας, Δαμασκηνός καί ἔβαλε τό ὄνομά του, ἀλλά βεβαίως εἶναι πρός τιμήν τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, τοῦ μεγάλου αὐτοῦ Πατρός τῆς Ἐκκλησίας μας.

Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός ἔζησε τόν 8ο αἰώνα καί ἦταν ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος κατέγραψε ὅλη τήν διδασκαλία τῶν Πατέρων μέχρι τῆς ἐποχῆς του καί κυρίως τίς ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Ἀκόμη δέ αὐτός ἦταν ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος καθόρισε τήν θεολογία τῆς Ζ΄ Οἰκουμενικῆς Συνόδου περί τῶν ἱερῶν εἰκόνων. Βεβαίως, εἶχε κοιμηθῆ λίγο πρίν συνέλθη ἡ Σύνοδος ἐκείνη, ἀλλά ἐν πάσῃ περιπτώσει εἶναι αὐτός ὁ ὁποῖος καθόρισε καί κατέγραψε ὅλη τήν διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας περί τῶν ἱερῶν εἰκόνων, ὥστε εἶναι ἕνας αὐθεντικός θεολόγος καί μεγάλος Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας μας.

Κατέγραψε ὅλη τήν διδασκαλία τῶν Πατέρων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων. Αὐτό ἔχει σημασία, γιατί μέσα στήν Ἐκκλησία δέν λέμε ἁπλῶς γνῶμες μερικῶν ἁγίων, ἀλλά τήν θεολογία τῶν ἁγίων, ὅταν συνδέεται μέ τήν ὅλη θεολογία τῆς Ἐκκλησίας μας, ὅλων τῶν Πατέρων πού συνοδικῶς ἀπεφάσισαν, τό consensus patrum, γι’ αὐτό καί ἔχουμε τίς Ἑπτά Οἰκουμενικές Συνόδους καί προστέθηκαν ἀργότερα καί δύο Οἰκουμενικές Σύνοδοι, ἤτοι ἐπί Μεγάλου Φωτίου ἡ Η΄ (ὀγδόη) Οἰκουμενική Σύνοδος καί ἐπί ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ἡ Θ΄ (ἐνάτη) Οἰκουμενική Σύνοδος.

Ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός ἦταν αὐτός ὁ ὁποῖος ὅλη αὐτήν τήν θεολογία τῶν Πατέρων τῶν ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων τήν κατέγραψε καί στά τροπάρια, στήν ὑμνογραφία τῆς Ἐκκλησίας μας. Γι’ αὐτό καί ἔχουμε αὐτόν τόν ὑπέροχο συνδυασμό τῆς θεολογίας τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, πού ἐκφράστηκαν ἀπό τούς Πατέρες τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, καί τῆς θεολογίας τῶν ἱερῶν τροπαρίων.

Ὑπάρχει μία πολύ μεγάλη σχέση μεταξύ αὐτῶν τῶν δύο. Γι’ αὐτό καί ὁ ἱερός ὑμνογράφος λέει: «τί σέ καλέσωμεν, ἅγιε;», τί νά σέ καλέσουμε καί πῶς νά σέ ὀνομάσουμε, ἅγιε Ἰωάννη; «θεολόγον ἤ Δαυΐδ τόν ὑμνωδόν;». Τί νά σέ ὀνομάσουμε; Ἰωάννη Θεολόγο ἤ Δαυΐδ τόν Ψαλμωδόν; Καί τά δύο. Εἶναι καί ἡ θεολογία, ὅπως τήν παρέδωκε ὁ Χριστός στούς φίλους Του, πού εἶναι οἱ Ἀπόστολοι, τήν ἐξέφρασε ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Θεολόγος καί ὅλοι οἱ μετέπειτα θεολόγοι, καί βεβαίως, ὅπως ὁ ἅγιος Προφητάναξ Δαυΐδ πού ἔγραψε τούς Ψαλμούς, ἔτσι καί ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός ἔγραψε ὅλα τά τροπάρια τῆς Ἐκκλησίας μας.

Ἐκεῖνο πού μπορεῖ νά παρατηρήση κανείς, ὅταν διαβάζη τά ἔργα τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, εἶναι ὅτι ἔχει ὁλόκληρη τήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά δέν περιγράφει ἀναλυτικά τήν μυστική θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ἔχει ὅμως στοιχεῖα αὐτῆς τῆς ζωῆς, δέν περιγράφει αὐτήν τήν ἡσυχαστική παράδοση, δέν τό βλέπουμε συχνά στά κείμενα, τά προϋποθέτει βεβαίως. Γι’ αὐτό καί τρεῖς αἰῶνες μετά ὁ ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος εἶναι ἐκεῖνος ὁ ὁποῖος κατέγραψε καί τήν ἡσυχαστική παράδοση, τήν ἐμπειρική θεολογία, τόν ἡσυχασμό καί τήν θεοπτία. Ὁπότε, ἔχουμε θά ἔλεγα κάποια ἐπιπλέον συμπλήρωση, ἐπεξήγηση καί ἀνάπτυξη ὅλης αὐτῆς τῆς μυστικῆς ζωῆς τῆς Ἐκκλησίας μας, τῆς ἡσυχαστικῆς καί θεοπτικῆς παραδόσεως.

Γιά νά ἔλθη μετά, τόν 14ο αἰώνα, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς καί νά παρουσιάση καί τά δύο, νά κάνη αὐτήν τήν σύζευξη μεταξύ καί τῆς θεολογίας τῶν πρώτων Οἰκουμενικῶν Συνόδων, ὅπως τήν κατέγραψε ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός καί τῆς ἡσυχαστικῆς παραδόσεως, ὅπως τήν ἐξέφρασε ὁ ἅγιος Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος καί ταυτόχρονα τήν ξεκαθάρισε ἀπό τήν δυτική παράδοση, ὅπως ἐκφράστηκε ἀπό τόν Βαρλαάμ.

Βέβαια, δέν γνωρίζω ἐάν ἤξερε τότε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς, δέν φαίνεται νά ἤξερε τήν σχολαστική θεολογία πού ἀναπτυσσόταν στή Δύση ἀπό τόν 11ο αἰώνα καί μετά. Δέν φαίνεται ἄν γνώριζε τόν Θωμᾶ τόν Ἀκινάτη ἤ προηγουμένως ἄλλους σχολαστικούς, ὅπως τόν Ἄνσελμο Καντερβουρίας. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στό πρόσωπο τοῦ Βαρλαάμ κρίνει καί τήν δυτική θεολογία, καί ξεχωρίζει τήν δυτική θεολογία ἀπό τήν ὀρθόδοξη ἀνατολική θεολογία.

Καί μπορῶ νά πῶ καί νά προσθέσω ἀλλά μετά πολλῆς, θά ἔλεγα συγκαταβάσεως, ὅτι στήν συνέχεια ἔρχεται ὁ πατήρ Ἰωάννης Ρωμανίδης, ὁ ὁποῖος κάνει ὅλη αὐτήν τήν σύνοψη, δηλαδή καί γνωρίζει πολύ καλά τήν ὀρθόδοξη θεολογία, ἀλλά γνωρίζει πολύ καλά καί τήν δυτική θεολογία, ὅπως ἐκφράσθηκε καί ἀπό τήν σχολαστική θεολογία καί ὅπως ἐκφράστηκε καί ἀπό τόν προτεσταντισμό, ὁ ὁποῖος δέν ὑπῆρχε τότε πού ἔζησε ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς. Ἔχουμε, λοιπόν, τόν πατέρα Ἰωάννη τόν Ρωμανίδη στήν Δογματική του, πού εἶναι πραγματικά ἐμπειρική δογματική, νά παρουσιάζη ὅλα αὐτά, νά κάνη αὐτήν τήν σύζευξη καί τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ μέ τόν ἅγιο Συμεών τόν Νέο Θεολόγο, μέ τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ καί νά ξεχωρίζη τήν ὀρθόδοξη θεολογία, ὄχι μόνο ἀπό τήν σχολαστική θεολογία τῆς Δύσεως, ἀλλά καί ἀπό τήν προτεσταντική θεολογία τῆς Δύσεως καί ἀπό τήν ρωσική θεολογία, ἡ ὁποία ἐπηρεάσθηκε πάρα πολύ ἀπό αὐτό τό δυτικό πνεῦμα.

Πάντως, θεωρῶ μεγάλη εὐλογία ἀπό τόν Θεό πού εἴχαμε αὐτήν τήν μεγάλη προσωπικότητα, τό μεγάλο ἅγιο, τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, καί θεωρῶ διπλά τόν ἑαυτό μου ἐλεημένο ἀπό τόν Θεό, γιατί ἐδῶ στόν χῶρο πού εἴμαστε καί σήμερα λειτούργησα καί δέν ὑπῆρχε κανένας ἄλλος ἐκτός ἀπό τούς δύο πατέρες, τόν π. Καλλίνικο καί τόν π. Παΐσιο πού ἔψαλαν, ἐπειδή δέν εἴμαστε ὑπέρ τῶν λεγομένων «κρυφῶν θείων Λειτουργιῶν».

Ὑπάρχουν μερικοί πού σήμερα κάνουν κρυφές ἴσως ἀπό ὅ,τι πληροφοροῦμαι Λειτουργίες στά σπίτια τους. Αὐτό δέν εἶναι σωστό, γιατί ἐφ’ ὅσον ἡ Ἐκκλησία καθόρισε ἔτσι νά γίνεται, θά τό κάνουμε ἔτσι, θά κάνουμε ὑπακοή στήν Ἐκκλησία. Μπορεῖ ὁ καθένας νά ἔχη διαφορετική ἄποψη γιά τήν Ἐκκλησία, ἀλλά δέν εἶναι εὔκολο νά ξεχωρίση κανείς τήν Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ ἀπό τό συνοδικό σύστημά της, δέν εἶναι εὔκολο καθόλου καί εἶναι πάρα πολύ ἐπικίνδυνο αὐτό πού κάνουν μερικοί, πού ξεχωρίζουν τήν Ἐκκλησία ὡς Σῶμα Χριστοῦ, πού εἶναι οἱ ἅγιοι Πατέρες, ἀπό τό συνοδικό σύστημα καί πολίτευμα τῆς Ἐκκλησίας. Εἶναι πάρα πολύ ἐπικίνδυνο, καί μερικοί ἀκροβατοῦν καί σχοινοβατοῦν. Γι’ αὐτό δέν εἶναι σωστό νά κάνη κανείς κάτι ἀτομικά καί νά ἐργάζεται ἀτομικά καί νά κάνη Λειτουργία μέσα στό σπίτι του.

Ἐδῶ ὅμως δέν εἶναι σπίτι ἁπλῶς, εἶναι ἐκκλησάκι τό ὁποῖο εἶναι ἐγκαινιασμένο, τό ἐγκαινίασε ὁ προκάτοχός μου, ὁ ἀείμνηστος Μητροπολίτης Ναυπακτίας τότε Δαμασκηνός. Τό ἐγκαινίασε καί τελοῦμε κάθε χρόνο αὐτήν τήν θεία Λειτουργία. Καί εἴμασταν ἐδῶ σήμερα καί ἐγώ πού λειτουργοῦσα καί οἱ δύο πατέρες παρόντες καί γι’ αὐτό ἰδιαιτέρως αἰσθάνομαι τήν ἀνάγκη νά δοξολογήσω τόν Θεό, γιατί αὐτός ὁ χῶρος εἶναι ὁ χῶρος στόν ὁποῖο βρίσκομαι ὅλη σχεδόν τήν ἡμέρα, ζῶ μέσα στόν Ναό, διότι ἐδῶ πού ὁμιλῶ εἶναι ἡ Ὡραία Πύλη, μπροστά εἶναι ὁ χῶρος τοῦ Ναοῦ καί δίπλα τό γραφεῖο μου, πού εἶναι μέσα στόν Ναό, σάν νά ποῦμε εἶναι τό γραφεῖο τοῦ Ἱεροῦ Ναοῦ. Ἐδῶ ἐργάζομαι ὅλη τήν ἡμέρα, ἐδῶ μπροστά μου ἔχω τόν ὑπολογιστή. Καί θεωρῶ μεγάλη εὐλογία ἀπό τόν Θεό τό ὅτι γράφω, διαβάζω, μελετῶ καί κυρίως γράφω τά κείμενα μέσα στόν Ἱερό Ναό καί μάλιστα χρησιμοποιώντας τά κείμενα τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ.

Ὅλη τήν ἡμέρα ἐδῶ ζῶ, καί τά πρωϊνά, ἐκτός ἄν κατεβῶ στό γραφεῖο, καί τά ἀπογευματινά κυρίως. Τώρα δέ μέ τόν αὐτοπεριορισμό ὅλη τήν ἡμέρα βρίσκομαι μέσα στόν Ναό τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ. Καί, βεβαίως, στά κείμενα τά ὁποῖα γράφω ἔχω πάντοτε ὑπόψη μου τήν διδασκαλία τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, γιατί μέ φώτισε ὁ Θεός, πολλά χρόνια πρίν γίνω Μητροπολίτης, προκειμένου νά μάθω τήν ὀρθόδοξη θεολογία, τήν δογματική τῆς Ἐκκλησίας, μελέτησα πάρα πολύ προσεκτικά τό κείμενο τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ πού λέγεται «Ἔκδοσις ἀκριβής τῆς ὀρθοδόξου πίστεως», πού ἐκεῖ περιγράφεται ὁλόκληρη ἡ θεολογία μέ ἀκριβολογία. Τό μελέτησα πάρα πολύ καλά ὄχι μία φορά, ἀλλά ἐπανειλημμένως καί μέ σημειώσεις, γι’ αὐτό καί ἔχω μία βάση στήν θεολογία πού βαδίζω. Δέν στηρίζομαι ἁπλῶς μόνο σέ μερικούς Πατέρες, ἀλλά ἐκτός ἀπό τόν ἅγιο Γρηγόριο τόν Παλαμᾶ, τόν ὁποῖο ἔχω διαβάσει πάρα πολύ καλά καί τόν ἅγιο Συμεών τόν Νέο Θεολόγο ὁλόκληρο τόν ἔχω διαβάσει καί ἐκεῖνον πολύ καλά καί φυσικά τόν ἅγιο Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό καί τούς Τρεῖς Ἱεράρχες τῆς Ἐκκλησίας.

Γι’ αὐτό καί θεωρῶ ὅτι, ὅταν κανείς θέλη νά γράφη καί νά ὁμιλῆ ὀρθοδόξως, πρέπει νά ἔχη βάσεις θεολογικές. Καί αὐτές οἱ θεολογικές βάσεις εἶναι οἱ ἀποφάσεις τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων –φυσικά διάβασα τά περισσότερα Πρακτικά τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων– καί ἡ διδασκαλία τῶν Πατέρων πού ἐξέφρασαν τήν θεολογία τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, αὐτούς πού σᾶς ἀνέφερα καί ἄλλους πού ἔχω ὑπόψη μου.

Τό λέω αὐτό γιατί μερικοί περιορίζονται ἁπλῶς σέ μερικούς συγχρόνους, τούς ὁποίους εὐλαβούμαστε καί τιμοῦμε καί λένε αὐτό εἶπε ὁ ἅγιος Παΐσιος, αὐτό εἶπε ὁ ἅγιος Πορφύριος. Τούς τιμοῦμε, τούς εὐλαβούμαστε ὅλους τούς νέους ἁγίους, ἀλλά ὅλα αὐτά πρέπει νά κινοῦνται, θά ἔλεγα καί νά οἰκοδομοῦνται ἐπάνω στήν βάση τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, τῶν Πατέρων τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, τοῦ ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Δαμασκηνοῦ, πού ἐξέφρασε τήν θεολογία τῶν πρώτων Οἰκουμενικῶν Συνόδων, τοῦ ἁγίου Συμεών τοῦ Νέου Θεολόγου, τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ.

Αὐτή πρέπει νά εἶναι ἡ βάση, γιά νά μήν ἀποκλίνη κανείς δεξιά καί ἀριστερά. Διότι ζοῦμε σέ μία ἐποχή πού ὑπάρχουν πολλά ρεύματα, τά ὁποῖα ἔρχονται ἀπό ἀνατολάς, ἀπό δυσμάς καί ἀπό τό βορρᾶ, πάρα πολλά ρεύματα καί γίνεται μία σύγχυση τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας μέ ἄλλες παραδόσεις καί μπορεῖ κανείς νά λέη ὅτι αὐτό εἶναι ὀρθόδοξο καί ὅμως νά μήν εἶναι ὀρθόδοξο.

Σέ αὐτήν τήν ἐποχή στήν ὁποία ὑπάρχει αὐτή ἡ σύγχυση θά πρέπει κανείς νά στηρίζεται ἐπάνω στήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ὅπως ἐκφράσθηκε μέ τίς Οἰκουμενικές Συνόδους καί τούς Πατέρες τούς ὁποίους σᾶς εἶπα. Γιατί ἀλλιῶς τό κήρυγμα γίνεται κοινωνικό, κοινωνιολογικό, γίνεται ψυχολογικό, γίνεται συναισθηματικό. Ἀρέσκεται, βέβαια, ὁ κόσμος νά ἀκούη τέτοια συναισθηματικά κηρύγματα καί ὁμιλίες. Βλέπω, γιά παράδειγμα, τώρα πού ἔχουμε τήν δυνατότητα νά δοῦμε διάφορα βίντεο πού κυκλοφοροῦν καί ἀπό κάτω λέει πόσοι τά παρακολουθοῦν, βλέπω ἀνθρώπους Κληρικούς πού ὁμιλοῦν καί μοναχούς, πού ἔχουν ἕναν ἐντελῶς συναισθηματικό λόγο, ἐντελῶς ψυχολογικό λόγο, ἐντελῶς κοινωνιολογικό λόγο καί ἡ θεολογία μπάζει ἀπό παντοῦ, καί βλέπεις ἀπό κάτω ὅτι τήν εἶδαν 50.000 ἄνθρωποι. Καί λέω: Θεέ μου, τί γίνεται ἐδῶ; Δέν ὑπάρχει βάση θεολογική, ὁ καθένας λέει ὅ,τι θέλει, κάθε μοναχός καί κάθε μοναχή λέει ὅ,τι θέλει καί ὁ κόσμος ἀκούει, εὐφραίνεται, ἴσως καταλαβαίνει ὅτι ὑπάρχει αὐτή ἡ ἀντίληψη, ἡ ἐνσυναίσθηση ὅτι μέ καταλαβαίνει αὐτός. Ἀλλά τί σημασία ἔχει ὅτι μέ καταλαβαίνει. Μπορεῖ καί ὁ διάβολος νά παρουσιασθῆ καί νά μᾶς καταλαβαίνη, νά μᾶς μιλάη καί νά μᾶς ἀρέση ὁ λόγος του, γιατί ἱκανοποιεῖ τά πάθη μας καί καταστρεφόμαστε.

Τό θέμα εἶναι ὅτι πρέπει νά στηριζόμαστε σέ βάσεις καθαρά θεολογικές καί ἐκκλησιαστικές. Ὄχι νά κάνουμε ἀναλύσεις γραμματολογικές καί συντακτικές. Φυσικά καί αὐτό εἶναι ἀπαραίτητο, ἀλλά πρέπει ὁ λόγος μας νά στηρίζεται ἐπάνω σέ θεολογικές βάσεις, ἐπάνω στήν Χριστολογία τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, στήν Τριαδολογία τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, καί ἐκεῖ νά οἰκοδομῆται, νά μήν ξεφεύγουμε ἀπό αὐτήν τήν βάση. Ὥστε ἕνας τέτοιος λόγος δέν μπορεῖ νά εἶναι οὔτε λογικός, οὔτε συναισθηματικός, ἀλλά εἶναι λόγος ὀρθόδοξος, πού ἴσως δέν ἀναπαύει πρόσκαιρα τόν ἄνθρωπο, ἀλλά τοῦ δίνει ψωμί γιά αἰώνια ζωή.

Εὔχομαι σέ ὅλους σας Χρόνια πολλά, ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός νά εἶναι βοήθειά μας, νά ἀναπαύση ὁ Θεός τόν προκάτοχό μου, τόν Μητροπολίτη Ναυπακτίας καί Εὐρυτανίας Δαμασκηνό καί ὅλους τούς προκατόχους μου Μητροπολίτες καί νά μᾶς ἀξιώση ὁ Θεός νά στηριζόμαστε ἐπάνω στήν θεολογία τῆς Ἐκκλησίας, ζώντας μέσα στήν Ἐκκλησία, γιατί συνδέεται ἄρρηκτα ἡ Χριστολογία μέ τήν Ἐκκλησιολογία, ἡ Χριστολογία μέ τήν Τριαδολογία καί ἡ Χριστολογία μέ τήν Ἐσχατολογία.

Ὁ Θεός νά εἶναι πάντοτε μαζί μας.