Κύριο Θέμα: Πατερική καί Σχολαστική θεολογία καί τό περιβάλλον τους μέ βάση τίς προφορικές παραδόσεις τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη

Νέο βιβλίο τοῦ Μητροπολίου Ναυπάκτου

Ἡ εἰσαγωγή τοῦ βιβλίου

Διαβάζουμε τήν Ἁγία Γραφή -Παλαιά καί Καινή Διαθήκη- καί βλέπουμε τά σχετικά μέ τόν ἄσαρκο καί σεσαρκωμένο Λόγο, τήν ἐμφάνισή Του στούς Προφῆτες καί τούς Ἀποστόλους. Ἐπίσης, διαβάζουμε τά κείμενα τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας καί βλέπουμε τήν ὀρθόδοξη θεολογία, τήν δόξα τοῦ Χριστοῦ καί πῶς συμμετέχουμε καί ἐμεῖς σέ αὐτήν τήν δόξα διά τῆς μετοχῆς στό μυστήριο τοῦ Σταυροῦ καί τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ. Σέ ὅλη τήν πατερική διδασκαλία, πού εἶναι συνέχεια τῆς προφητικῆς καί ἀποστολικῆς διδασκαλίας, φαίνεται καθαρά ἡ σταυροαναστάσιμη πορεία τοῦ Χριστιανοῦ, πῶς καί ὁ ἴδιος συμμετέχει στήν νίκη τοῦ Χριστοῦ πάνω στόν διάβολο, τήν ἁμαρτία καί τόν θάνατο.

Ὅμως, αὐτή ἡ προφητική, ἀποστολική καί πατερική θεολογία πού ἔχει κοινά στοιχεῖα, κοινή βάση, κοινό πυρήνα, ἔχει διαφοροποιηθῆ διά μέσου τῶν αἰώνων ἀπό μερικούς θεολόγους καί ἔχει ἑρμηνευθῆ κατά ἕναν διαφορετικό τρόπο. Στήν Δύση ἔχει ἀναπτυχθῆ μιά ἰδιαίτερη θεολογία πού ὀνομάσθηκε σχολαστική, ἐπειδή καλλιεργήθηκε στίς τότε Πανεπιστημιακές Σχολές μέ τήν χρησιμοποίηση τῆς ἀνθρώπινης λογικῆς. Ἐνῶ ἡ πατερική θεολογία ἔχει ὡς κέντρο της τήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στήν καρδιά τοῦ ἀνθρώπου, διά τοῦ φωτισμένου νοῦ, ἡ σχολαστική θεολογία ἔχει ὡς κέντρο της τόν στοχασμό ἀπό τήν λογική καί τήν φαντασία τοῦ ἀνθρώπου. Ἔτσι, ὑπάρχει μιά σαφέστατη διαφορά μεταξύ πατερικῆς καί σχολαστικῆς θεολογίας.

Στό βιβλίο αὐτό γίνεται προσπάθεια νά καταγραφοῦν οἱ διαφορές μεταξύ αὐτῶν τῶν τύπων θεολογίας. Βέβαια, ἔχουν γραφῆ πολλές μελέτες ἀπό ἀκαδημαϊκούς διδασκάλους, ἀπό τίς ὁποῖες ἄλλες ἀναφέρονται στήν θεολογία τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, ἄλλες στήν θεολογία τῶν σχολαστικῶν θεολόγων τῆς Δύσεως καί ἄλλες ἐπιχειροῦν συσχετίσεις καί διαφοροποιήσεις μεταξύ τῶν δύο αὐτῶν θεολογιῶν. Ὅμως, στό βιβλίο αὐτό ἐπιχειρεῖται μία σύγκριση μεταξύ πατερικῆς καί σχολαστικῆς θεολογίας βάσει τῆς προφορικῆς διδασκαλίας τοῦ μακαριστοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, Καθηγητοῦ τῆς Δογματικῆς στήν Θεολογική Σχολή τοῦ Ἀριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μπορεῖ νά ὑπάρχουν μερικές ἐλλείψεις ἤ ὑπερτιμήσεις, ἀλλά ὄφειλα νά ἐκθέσω τήν ἄποψη τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη καί νά τόν στηρίξω ἤ καί νά τόν συμπληρώσω μέ διάφορα ἄλλα κείμενα. Ἀσφαλῶς δέν καλύπτεται ὅλο τό εὖρος τῶν θεμάτων πού θίγονται στό βιβλίο αὐτό.

Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης ἀσχολήθηκε ἰδιαίτερα μέ τό θέμα τῆς πατερικῆς καί τῆς σχολαστικῆς θεολογίας. Ὅταν δίδασκε στήν Θεολογική Σχολή τοῦ Τιμίου Σταυροῦ τῆς Βοστώνης, Ἀμερικῆς, ἀσχολεῖτο σοβαρῶς μέ τά θέματα αὐτά, ὅπως φαίνεται σέ μιά ἐπιστολή πού ἀπέστειλε στόν π. Γεώργιο Φλωρόφσκι:

«Γιά τήν ὥρα συζητάω ἄν πρέπει νά συνεχίσω μέ τό θέμα "Ὁ Ἅγ. Αὐγουστῖνος καί ὁ Αὐγουστινιανισμός" γιά τίς ἐξετάσεις κορμοῦ ἤ νά τό ἀλλάξω στόν νέο-πλατωνισμό. Τό πρῶτο θά ἄξιζε τόν κόπο, ἀλλά τό δεύτερο θά εἶναι περιορισμένο χρονολογικά καί πιό σημαντικό γιά τήν πατερική ἀνατολική παράδοση, ἰδιαίτερα τήν ἱστορική περίοδο πού μέ ἀφορᾶ γιά τήν εἰδικότητα καί τήν διατριβή. Ἀπό τήν ἄλλη πλευρά φέτος στήν Σχολή διδάσκω ἕνα μάθημα "Ἱστορία τῆς Δυτικῆς Θεολογίας" ἀπό τόν Αὐγουστῖνο στόν Ὄκαμ τό πρῶτο τετράμηνο καί στήν συνέχεια γιά τήν διαμάχη τοῦ Jansenism τό δεύτερο τετράμηνο. Ἔτσι θά κάνω προσεκτική μελέτη προετοιμαζόμενος γιά τίς διαλέξεις μου».

Ὅταν ἐξετάση κανείς τό θέμα ἐξωτερικά, μπορεῖ νά σχηματίση τήν ἄποψη ὅτι ὁ τίτλος τοῦ παρόντος βιβλίου Πατερική καί Σχολαστική θεολογία δέν καλύπτει ὅλο τό περιεχόμενό του. Ὅμως, ἡ προσεκτική μελέτη θά καταδείξη ὅτι ὁ πυρήνας τοῦ παρόντος βιβλίου εἶναι ἡ διαφορά μεταξύ πατερικῆς καί σχολαστικῆς θεολογίας. Τά ἄλλα κεφάλαια πού περιλαμβάνονται στό βιβλίο αὐτό, ὅπως τά σχετικά μέ τήν ἑλληνική φιλοσοφία, τήν ρωσική θεολογία καί τήν νεοελληνική θεολογία εἶναι ἐξαρτώμενα ἀπό τόν βασικό πυρήνα τοῦ βιβλίου. Καί αὐτό γιατί ἡ σχολαστική θεολογία ἔχει ἐπηρεασθῆ ἀπό τήν ἀρχαία ἑλληνική φιλοσοφία, ἡ ρωσική θεολογία προσπάθησε νά ἀποδεσμευθῆ ἀπό τήν σχολαστική θεολογία καί παρουσιάσθηκε ὡς ὑπέρβασή της, ἀλλά διαφοροποιήθηκε καί ἀπό τήν πατερική θεολογία, καί ἡ νεοελληνική θεολογία ἔχει ἐπηρεασθῆ καί ἀπό τήν σχολαστική καί ἀπό τήν ρωσική θεολογία.

Ὅπως γίνεται ἀντιληπτό, τό θέμα εἶναι σοβαρότατο. Πολλοί Κληρικοί, μοναχοί καί θεολόγοι στήν ἐποχή μας εἶναι προβληματισμένοι ἀπό τήν σύγχρονη οἰκουμενιστική κίνηση, πολλοί γνωρίζουν τήν πατερική διδασκαλία, ἀλλά συνήθως ἀγνοοῦν τόν ἐπηρεασμό πού δέχθηκε ἡ σύγχρονη θεολογία ἀπό τήν σχολαστική καί τήν ρωσική θεολογία, πού σέ βασικά σημεῖα διαφοροποιοῦνται ἀπό τήν γνήσια πατερική παράδοση, ὅπως ἐκφράσθηκε διά μέσου τῶν αἰώνων. Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης σέ μιά ἐπιστολή του πρός τόν π. Γεώργιο Φλωρόφσκι παρατηρεῖ:

«Ἡ θεολογική κατάσταση στήν Ἑλλάδα εἶναι μιά μείζων καταστροφή. Οἱ μόνοι σωστοί Ὀρθόδοξοι πού συνάντησα ἦταν λίγοι μοναχοί στό Ἅγιον Ὄρος, πού ἀπεχθάνονται τόν Ἀνδροῦτσο καί τόν Τρεμπέλα καί τά Πανεπιστήμια, γενικά, καί ὄντως σκέφτονται μέ πατερικούς ὅρους. Αὐτό τό κάνουν ἀκόμη καί οἱ πιό ἀδαεῖς μοναχοί. Τό μόνο μειονέκτημά τους εἶναι ὅτι εἶναι ἐντελῶς ἀποκομμένοι ἀπό τίς σύγχρονες μορφές τῆς δυτικῆς θεολογίας»

Βέβαια, ἀπό τό ἔτος 1958 πού γράφηκε ἡ ἐπιστολή αὐτή ἔχουν ἀλλάξει σέ μερικά σημεῖα οἱ θεολογικές σπουδές στήν Ἑλλάδα, ἀλλά χρειάζονται πολλές προσπάθειες γιά νά ἐπανέλθη ἡ γνήσια πατερική θεολογία. Τό κυριότερο εἶναι ὅτι πρέπει νά γίνουν ἐργώδεις προσπάθειες γιά νά φανῆ ἡ διαφοροποίηση τῆς σχολαστικῆς καί ρωσικῆς θεολογίας ἀπό τήν αὐθεντική πατερική παράδοση.

Σέ αὐτήν τήν κατεύθυνση κινεῖται καί τό παρόν βιβλίο, πού ἔχει ὡς ἀναφορά τήν προφορική διδασκαλία τοῦ συγχρόνου κορυφαίου δογματικοῦ θεολόγου τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, καί εἶναι συνέχεια τῶν ἄλλων βιβλίων πού ἐξέδωσα, ἤτοι Ἐμπειρική Δογματική (Α΄ καί Β΄ τόμος) καί π. Ἰωάννης Ρωμανίδης, ἕνας κορυφαῖος δογματικός θεολόγος τῆς Ὀρθοδόξου Καθολικῆς Ἐκκλησίας. Μέ τόν τρόπο αὐτό διασώζεται στήν μνήμη μας ἡ ρωμαλέα καί δυνατή θεολογία τοῦ κορυφαίου αὐτοῦ θεολόγου τῆς σύγχρονης Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.

Τό βιβλίο αὐτό ἀναλύει τήν πατερική καί σχολαστική-δυτική θεολογία. Ἡ πρώτη (Πατερική θεολογία) στηρίζεται στήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ στούς Προφῆτες, Ἀποστόλους καί Πατέρες, ἡ δεύτερη (σχολαστική-δυτική θεολογία) στηρίζεται στήν φιλοσοφία ὡς προσπάθεια κατανόησης τοῦ Θεοῦ διά τῆς λογικῆς. Ἡ πρώτη θέτει τίς προϋποθέσεις τῆς γνώσεως τοῦ Θεοῦ πού εἶναι ἡ κάθαρση, ὁ φωτισμός καί ἡ θέωση, ἡ δεύτερη θέτει ὡς προϋποθέσεις τήν ἀναλογία τοῦ ὄντος (analogia entis) καί τήν ἀναλογία τῆς πίστεως (analogia fidei). Ἡ πρώτη ἔχει ὡς ἱστορικό ὑπόβαθρο τόν χῶρο τῆς ἑνωμένης Χριστιανικῆς Αὐτοκρατορίας (Ρωμηοσύνη), ἡ δεύτερη ἐκφράζεται στήν Δύση, ὅπως διαμορφώθηκε ἀπό τούς Φράγκους (Φραγκοσύνη). Εἶναι ὄντως δύο διαφορετικές θεολογικές παραδόσεις. Αὐτό, σέ γενικές γραμμές, παρουσιάζεται στό παρόν βιβλίο.

Τά κείμενα τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη πού παρατίθενται στό βιβλίο αὐτό, ἐπειδή προέρχονται ἀπό προφορικές παραδόσεις πού ἀπομαγνητοφωνήθηκαν, δέν ἔχουν παραπομπές. Ὑπάρχουν, ὅμως, στό προσωπικό μου ἀρχεῖο.

Διαβάζοντας τό βιβλίο αὐτό καταλαβαίνουμε τήν μεγάλη προσφορά τῶν Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας, τήν μεγάλη ἀξία τῆς ὀρθοδόξου θεολογίας, ἀλλά ἀντιλαμβανόμαστε καί τήν ἀπόκλιση τῆς δυτικῆς θεολογίας ἀπό τήν προφητική, ἀποστολική καί πατερική θεολογία. Ἐπιπλέον, στήν σύγχρονη ἐποχή τῶν διαλόγων, τό βιβλίο αὐτό προσφέρεται νά βοηθήση στόν διάλογο μεταξύ τῶν διαφόρων τύπων θεολογιῶν.

Ἡ ἄποψη πού ἐπικρατεῖ στούς περισσοτέρους συγχρόνους θεολόγους ὅτι ἡ πατερική θεολογία τελείωσε τόν ὄγδοο (8ο) αἰώνα, ὅτι ἡ σχολαστική θεολογία ὑπερέβη τήν πατερική θεολογία καί ὅτι ἡ ρωσική θεολογία ξεπέρασε καί τήν πατερική καί τήν σχολαστική θεολογία εἶναι νάρκη στά θεμέλια τῆς ὀρθόδοξης θεολογίας καί τελικά τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας.

Μέ αὐτήν τήν προοπτική γράφηκε καί δημοσιεύεται τό παρόν βιβλίο καί ἐπικαλοῦμαι τήν βοήθεια τοῦ Θεοῦ καί τήν κατανόηση τῶν ἀναγνωστῶν. Στόν Θεό ἀνήκει ἡ τιμή καί δόξα, ἀλλά καί στούς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ἀνήκει ὁ ἔπαινος καί ἡ ἐν Κυρίῳ καύχηση.

† Ὁ Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱερόθεος

 Περιεχόμενα

Πρόλογος

Εἰσαγωγή

Α΄ Ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης καί ἡ δυτική θεολογία

1. Οἱ ἐπιδράσεις πού δέχθηκε ὁ π. Ἰωάννης Ρωμανίδης στήν διδασκαλία του
2. Π. Ἰωάννης Ρωμανίδης καί ὁ ἐμπειρικός ἡσυχασμός
3. Ἀπό τήν σχολαστική καί προτεσταντική θεολογία στήν πατερική θεολογία
4. Ἡ κριτική τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη στήν βιβλική κριτική
5. Τελικά συμπεράσματα

Β΄ Μεταφυσική φιλοσοφία

1. Ὁρισμός καί ἀρχές τῆς φιλοσοφίας
2. Ἡ κλασσική μεταφυσική

α) Ὁ Πλάτων β) Ὁ Ἀριστοτέλης γ) Οἱ Νεοπλατωνικοί

3. Ἡ φιλοσοφική θεολογία τῶν ἀρχαίων αἱρετικῶν

Γ΄ Πατερική θεολογία

1. «Ἑρμηνευτικά κλειδιά»

α) Τριαδολογία

β) Χριστολογία

γ) Ἐκκλησιολογία

δ) Ἐσχατολογία

2. Πατέρες καί φιλοσοφία

α) Οἱ Πατέρες γνῶστες τῆς φιλοσοφίας

β) Οἱ Πατέρες δέν ἦταν φιλόσοφοι

γ) Βυζάντιο καί φιλοσοφία

δ) Μιά ἐσφαλμένη ἄποψη γιά τήν πατερική παράδοση

ε) Οἱ Πατέρες ἐναντίον τῆς φιλοσοφίας-μεταφυσικῆς

3. Πατέρες καί Νεοπλατωνισμός

α) Νεοπλατωνισμός

β) Διαφορά Πατέρων καί Νεοπλατωνικῶν

4. Ἡ ἁγιοπνευματική ἐμπειρία ὡς βάση τῆς πατερικῆς θεολογίας

α) Ἐμπειρική ὁρολογία

β) Ἐμπειρική μεθοδολογία

γ) Ἐμπειρική γνωσιολογία

δ) Πεπλανημένη ἐμπειρία

Δ΄ Σχολαστική θεολογία

1. Ὁ ὅρος σχολαστική θεολογία
2. Σχολαστικοί θεολόγοι
3. Οἱ βάσεις τῆς σχολαστικῆς θεολογίας

α) Ἐπίσκοπος Ἱππῶνος Αὐγουστῖνος

I. Γενικές παρατηρήσεις στήν διδασκαλία τοῦ Αὐγουστίνου

II. Bασικά σημεῖα τῆς διδασκαλίας τοῦ Αὐγουστίνου

β) Ἡ παρερμηνεία τῶν συγγραμμάτων τοῦ ἁγίου Διονυσίου τοῦ Ἀρεοπαγίτου στήν Δύση

γ) Πλατωνική καί ἀριστοτελική φιλοσοφία στούς σχολαστικούς

δ) «Τά καθόλου» καί «τά καθ’ ἕκαστον»

ε) Ἀναλογία τοῦ ὄντος καί ἀναλογία τῆς πίστεως

στ) Θωμᾶς ὁ Ἀκινάτης

4. Ἀντιδράσεις στόν σχολαστικισμό καί ἐπιδράσεις του

α) Ὀρθόδοξες ἀντιδράσεις

I. Διάλογος ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ καί Βαρλαάμ

ΙΙ. Συνάντηση τοῦ σχολαστικοῦ Θωμᾶ τοῦ Ἀκινάτη μέ τόν Κάλλιστο Ἀγγελικούδη

β) Δυτικές ἀντιδράσεις στόν σχολαστικισμό καί ἐπιδράσεις ἀπό αὐτόν

        I. Νομιναλισμός

        II. Ἀναγέννηση

        III. Μεταρρύθμιση

        IV. Διαφωτισμός

        V. Γερμανικός ἰδεαλισμός

        VI. Ὑπαρξισμός

Ε΄ Ρωσική θεολογία

1. Ὀρθόδοξες καί δυτικές ἐπιδράσεις στήν ρωσική Ἐκκλησία καί θεολογία
2. Ὀρθόδοξες καί δυτικές ἐπιδράσεις στόν μοναχισμό
3. Σλαυόφιλη θεολογία καί ἀπόψεις τοῦ Ἀλέξη Χομιακώφ
4. Σύγχρονη ρωσική θεολογία

α) Τό θεολογικό Ἰνστιτοῦτο τοῦ Ἁγίου Σεργίου στό Παρίσι

β) Ἡ θεωρία τῆς ὑπέρβασης τῆς πατερικῆς παραδόσεως

γ) Τό ἀνθρώπινο πρόσωπο, κατά τόν Λόσκυ

δ) Ἡ εὐχαριστιακή ἐκκλησιολογία, κατά τόν Ἀφανάσιεφ

ΣΤ΄ Νεοελληνική θεολογία

1. Ὀρθόδοξος ἡσυχασμός καί δυτικές ἐπιρροές στήν Ὀρθόδοξη Ἀνατολή τόν 14^ο αἰώνα
2. Ἡ θεολογία στήν Τουρκοκρατία

α) Ὀρθόδοξος ἡσυχασμός καί δυτικές ἐπιδράσεις στούς ὑπόδουλους Ρωμηούς

β) Θεολογικές ἀντιστάσεις

Ι. Ἡ διατήρηση τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεως

II. Ἡ διατήρηση τοῦ μοναχισμοῦ καί τῆς ἡσυχαστικῆς ζωῆς

III. Ἡ προσφορά τῶν Νεομαρτύρων

3. Ἐπιδράσεις τῆς δυτικῆς παράδοσης μέ τήν συγκρότηση τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους

α) Παπική καί προτεσταντική προπαγάνδα

β) Ὁ Ἀδαμάντιος Κοραῆς, «πατέρας τοῦ Νεοελληνισμοῦ»

I. Τό πραξικοπηματικό Αὐτοκέφαλο τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος

II. Οἱ Θεολογικές Σχολές

III. Ἡ θρησκευτική ζωή

Ζ΄ Ρωμηοσύνη – Φραγκοσύνη

1. Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία
2. «Ἡ Ἁγία Ρωμαϊκή Αὐτοκρατορία τοῦ Γερμανικοῦ Ἔθνους»

α) Βαρβαρικές ἐπιδρομές - κατακτήσεις

β) Φεουδαρχικό σύστημα

γ) Ἀντιδράσεις-ἐπαναστάσεις τῶν Ρωμαίων

δ) Σχέδιο πλήρους ἀνεξαρτητοποιήσεως τοῦ δυτικοῦ τμήματος τῆς Ρωμαϊκῆς Αὐτοκρατορίας

ε) Ἱστορική πλαστογραφία καί προπαγάνδα

3. Γαλλική καί Ἑλληνική ἐπανάσταση
4. Ἡ συγκρότηση τοῦ Ἑλληνικοῦ Κράτους
5. Ἡ σύγχρονη Εὐρώπη

Ἐπιλεγόμενα