Κύριο ἄρθρο: Ὁ Πατριάρχης Ἱερεμίας Β, ὁ Τρανός

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Τελευταῖα διάβασα ἕνα πολύ ἐνδιαφέρον βιβλίο πού ἐξέδωσε ὁ Σύλλογος τῶν Ἀγχιαλιτῶν τῆς Ἀθήνας «Ἡ Ἀγχίαλος» (Ἀθήνα 2017) μέ τίτλο «Ἱερεμίας Β΄ Τρανός, Ἀρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καί Οἰκουμενικός Πατριάρχης (1536-1595)». Συγγραφεύς τοῦ βιβλίου αὐτοῦ εἶναι ὁ δρ. Κατελῆς Βίγκλας, γιά «25 ἔτη συνεργάτης τοῦ Κέντρου Ἐρεύνης τῆς Ἑλληνικῆς φιλοσοφίας τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, ἰδιαίτερα τοῦ πρώτου διευθυντή του, Λίνου Μπενάκη». Τό βιβλίο αὐτό μοῦ τό ἀπέστειλε ὕστερα ἀπό παράκλησή μου ὁ Πρόεδρος τοῦ Συλλόγου Ἀγχιαλιτῶν τῆς Ἀθήνας κ. Ἀπόστολος Ζαφειρόπουλος, τόν ὁποῖον καί εὐχαριστῶ.

Τό βιβλίο ἀναφέρεται στό ἔργο καί τήν δράση τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Νέας Ρώμης καί Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Ἱερεμία Β΄ τοῦ Τρανοῦ, ὁ ὁποῖος πράγματι ὑπῆρξε ἕνας λαμπρός Πατριάρχης μέ σπουδαία δράση τήν δύσκολη περίοδο τοῦ 16ου αἰῶνος μ.Χ. Ὕστερα ἀπό τούς Προλόγους καί τήν Εἰσαγωγή διαιρεῖται σέ πέντε κεφάλαια πού παρουσιάζουν τόν βίο καί τήν πολιτεία του.

1. Σύντομο βιογραφικό

Ὁ Ἱερεμίας Β΄ Τρανός γεννήθηκε τό ἔτος 1536, μόλις 83 ἔτη μετά τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, στήν Ἀγχίαλο τοῦ Εὐξείνου Πόντου ἀπό εὔπορη οἰκογένεια, μέ διατήρηση τῶν παραδόσεων, καί τό ἐπώνυμο Τρανός δείχνει τήν εὐγενική του καταγωγή. Μαθήτευσε σέ σπουδαίους διδασκάλους τῆς ἐποχῆς ἐκείνης, ὅπως τόν Ἱερόθεο Μονεμβασίας, τόν Ἀρσένιο Τυρνάβου καί τόν Δαμασκηνό Στουδίτη, ὁ ὁποῖος ἀργότερα διετέλεσε Μητροπολίτης Ναυπάκτου καί συνέγραψε τό περίφημο βιβλίο «Θησαυρός Δαμασκηνοῦ», πού εἶχε μεγάλη ἀπήχηση στήν Τουρκοκρατία καί μάλιστα στούς Σλάβους.

Ὁ Ἱερεμίας ἐξελέγη Μητροπολίτης Λαρίσης, ἦταν εὐπαίδευτος καί ἐγκωμιάζεται ἀπό τόν Μελέτιο Πηγᾶ καί ἄλλους. Ὡς Μητροπολίτης στήν Λάρισα (1568/9-1572) «δίδαξε γραμματική, ποιητική καί ρητορική σέ σχολεῖο στά Τρίκαλα». Αὐτό δείχνει τήν παιδεία πού τόν διέκρινε.

Ἀπό τήν Λάρισα ἐξελέγη Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως καί ἡ Πατριαρχία του διακρίνεται ἀπό ἀγῶνες, φυλακίσεις, ἐξορίες, διωγμούς καί ἐπανόδους καί πρωτοστάτησε στήν ἐποχή του σέ διάστημα περίπου τριανταπέντε ἐτῶν. Τρεῖς φορές ἀνῆλθε στόν Θρόνο τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου, ἤτοι τήν πρώτη φορά τήν 5 Μαΐου 1572 ἕως μέσα Νοεμβρίου 1579, τήν δεύτερη φορά τόν Αὔγουστο 1580 ἕως τέλη Φεβρουαρίου 1584, καί τήν τρίτη φορά τόν Ἀπρίλιο 1587 ἕως τέλος 1595.

Ὡς Πατριάρχης τήν κρίσιμη αὐτή περίοδο ἐνδιαφέρθηκε γιά τόν ἐξωραϊσμό καί τίς ἀνακαινίσεις τοῦ Πατριαρχείου· γιά τήν ἀντιμετώπιση τῆς σιμωνίας· τήν προστασία τῶν Χριστιανῶν· τήν ἐγκαθίδρυση στήν Βενετία Ὀρθοδόξου Μητροπολίτου, καί ὡς πρῶτος Μητροπολίτης τοποθετήθηκε ὁ Μητροπολίτης Φιλαδελφείας τῆς Μικρᾶς Ἀσίας Γαβριήλ Σεβῆρος, γι’ αὐτό ἔκτοτε οἱ προϊστάμενοι τῆς Βενετίας φέρουν τόν τίτλο Φιλαδελφείας καί ὁ Μητροπολίτης Φιλαδελφείας εἶναι ἔξαρχος Βενετίας· γιά τήν διάσωση τῆς ἑλληνικῆς παιδείας μέ τήν ἵδρυση Σχολείων σέ διάφορα μέρη τῆς ἐπαρχίας τοῦ Πατριαρχείου· γιά τήν Ἵδρυση τοῦ ἑλληνικοῦ Κολλεγίου τῆς Ρώμης, ὅπου ἐφοίτησαν πολλά παιδιά, καί πολλά ἄλλα ἔργα. Ἐκοιμήθη τό ἔτος 1595.

2. Τρία σημαντικά γεγονότα

Ἐκεῖνο, ὅμως, πού χαρακτήρισε τήν Πατριαρχία τοῦ Ἱερεμία Β΄ Τρανοῦ καί δείχνει τήν προσωπικότητά του ἦταν τρία μεγάλα γεγονότα.

Τό πρῶτον ἦταν ὁ διάλογος μέ τούς Λουθηρανούς. Τόν 16ο αἰώνα ξέσπασε στήν Δύση ἡ Μεταρρύθμιση, δηλαδή τό κίνημα τοῦ Λουθηρανισμοῦ καί γενικά τοῦ Προτεσταντισμοῦ, ὅταν μεγάλα τμήματα τῆς Εὐρώπης ἀπομακρύνθηκαν ἀπό τόν Ρωμαιοκαθολικισμό καί ἀπετέλεσαν ἄλλες Χριστιανικές ὁμάδες στηριζόμενες μόνο στήν Ἁγία Γραφή καί ἀπορρίπτοντας τήν Παράδοση, ὅπως ἐκφράσθηκε ἀπό τόν Σχολαστικισμό. Αὐτό ἔγινε ἀπό τόν Λούθηρο στήν Γερμανία, τόν Σβίγγλιο στήν Ἑλβετία καί τόν Καλβίνο στήν Γαλλία καί τήν Ἑλβετία. Οἱ Λουθηρανοί τῆς Τυβίγγης τῆς Γερμανίας ἄνοιξαν ἀλληλογραφία μέ τόν Ἱερεμία Β΄ Τρανό, στήν προσπάθειά τους νά ἔλθουν σέ διάλογο μέ τούς Ἀνατολικούς Ὀρθοδόξους. Στό βιβλίο ἀναφέρονται τά θέματα τῶν ἐπιστολῶν, ὁ τρόπος μέ τόν ὁποῖο ἀντιμετώπισε τόν διάλογο ὁ Πατριάρχης Ἱερεμίας Β΄, ἀλλά καί οἱ κρίσεις ἐπιστημόνων γιά τόν πρῶτο αὐτόν διάλογο μεταξύ Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί Λουθηρανῶν. Γιά παράδειγμα, κατά τόν Ἰωάννη Καρμίρη οἱ ἀποκρίσεις τοῦ Ἱερεμία Β΄ ἐκθέτουν μέ δύναμη καί πειστικότητα τήν ὀρθόδοξη πίστη καί ἀναιροῦν τίς κακοδοξίες τῶν Διαμαρτυρομένων. Καί κατά τόν π. Γεώργιο Φλωρόφσκι «οἱ ἀπαντήσεις τοῦ Ἱερεμία ἦταν ἡ τελευταία δογματική ἔκθεση στήν Ἀνατολή, στήν ὁποία δέν μπορεῖ νά ἐντοπιστεῖ δυτική ἐπίδραση ἀκόμη καί στήν ὁρολογία». Ὁ διάλογος δέν εἶχε αἴσιο τέλος, γιατί αὐτή ἡ προσέγγιση ἦταν πρόωρη, ἐπειδή «γιά τούς Ὀρθοδόξους οἱ Λουθηρανοί φαίνονταν νά συνδυάζουν κάποια ρωμαιοκαθολικά σφάλματα μέ μιά νοσηρή εὐαγγελική τάση καί μιά ἀξιόμεμπτη εἰκονοκλαστική διάθεση».

Τό δεύτερο σημαντικό γεγονός, κατά τήν Πατριαρχία τοῦ Ἱερεμία Β΄ ἦταν ἡ μεταρρύθμιση τοῦ ἡμερολογίου ἀπό τόν Πάπα Γρηγόριο ΙΓ΄, ὁ ὁποῖος ἔγινε Πάπας τό 1572, τό ἴδιο ἔτος πού ἀνῆλθε στόν Οἰκουμενικό θρόνο καί ὁ Ἱερεμίας Β΄. Τό ἔτος 1582 μ.Χ. εἰσήχθη στόν Ρωμαιοκαθολικισμό τό λεγόμενο Γρηγοριανό Ἡμερολόγιο, τό νέο ἡμερολόγιο πού ἀντικατέστησε τό παλαιό Ἰουλιανό ἡμερολόγιο. Οἱ σχέσεις μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων καί τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν ἦταν ὀξυμένες, γιά λόγους θεολογικούς καί πολιτικούς, καί στίς προτάσεις τῶν Δυτικῶν νά ἀκολουθήσουν καί οἱ Ὀρθόδοξοι τό Γρηγοριανό (νέο) ἡμερολόγιο, ὁ Πατριάρχης Ἱερεμίας Β΄ ἀπάντησε ἀρνητικά. Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία δέν δέχθηκε τό Γρηγοριανό ἡμερολόγιο ἀπό φόβο μήπως αὐτό γίνη μέσο παραπλάνησης τῶν Ὀρθοδόξων ἀπό τόν Πάπα. Τό ἔτος 1583 οἱ Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως, Ἀλεξανδρείας καί Ἀντιοχείας σέ Σύνοδο, καταδίκασαν τήν Γρηγοριανή μεταρρύθμιση τοῦ ἡμερολογίου πού δημιουργοῦσε προβλήματα στό ἑορτολόγιο τῆς Χριστιανικῆς Ἐκκλησίας.

Τό τρίτο σημαντικό γεγονός ἐπί τῆς Πατριαρχίας τοῦ Ἱερεμία Β΄ ἦταν ἡ μεγάλη περιοδεία πού ἔκανε στήν Κοινοπολιτεία Πολωνίας-Λιθουανίας καθ’ ὁδόν πρός τήν Μόσχα, ὅπου ἵδρυσε τό Πατριαρχεῖο τῆς Ρωσίας. Ἡ περιοδεία αὐτή τοῦ Πατριάρχου ἔγινε κατά τήν τρίτη Πατριαρχία του ἡ ὁποία ἄρχισε τό 1587, καί ὁ σκοπός τῆς περιοδείας ἦταν «ἡ ἐνίσχυση τῶν Ὀρθοδόξων στήν Κοινοπολιτεία Πολωνίας-Λιθουανίας, ἡ ζητεία στήν Μόσχα καί ἡ γνωριμία μέ τόν νέο Τσάρο». Ὁ Πατριάρχης μέ τήν Συνοδεία του βρέθηκε τόν Μάϊο τοῦ 1588 στήν Κοινοπολιτεία Πολωνίας-Λιθουανίας μέ σκοπό νά φθάση στήν Μόσχα, διέσχισαν τά πολωνικά-λιθουανικά ἐδάφη καί ἔπειτα ἔφθασαν στήν Μόσχα στίς 3 Ἰουνίου 1588. Ἀπό ἐκεῖ ἀνεχώρησαν τόν Μάϊο τοῦ 1589, μετά ἀπό ἕναν χρόνο, περνώντας γιά δεύτερη φορά ἀπό τά ἐδάφη τῆς Κοινοπολιτείας Πολωνίας-Λιθουανίας, ὁπότε ἔφθασε στίς 2 Ἰανουαρίου 1590 στήν Μολδοβλαχία καί τήν ἄνοιξη τοῦ ἰδίου ἔτους ἐπανῆλθε στήν Κωνσταντινούπολη. Δηλαδή ὅλη ἡ περιοδεία αὐτή κράτησε δύο χρόνια (1588-1590).

Κατά τήν διάρκεια τῆς περιοδείας αὐτῆς ὁ Πατριάρχης Ἱερεμίας Β΄, ἐνεργώντας ὡς ὑπεύθυνος στό κανονικό ἔδαφος τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου διόρθωσε διάφορες καταστάσεις κακῶς κειμένων πραγμάτων, ἀντιμετώπισε ἀντικανονικά προβλήματα, συγκάλεσε Συνόδους γιά τήν ρύθμιση ἐκκλησιαστικῶν θεμάτων, ἐπέβαλε ἐπιτίμια καί ποινές σέ Κληρικούς κ.ἄ.

Τό κυριότερο ἦταν ὅτι κάτω ἀπό τήν πίεση τοῦ Τσάρου ἵδρυσε τό Πατριαρχεῖο Ρωσίας, ὁπότε ἐξελέγη πρῶτον Πατριάρχης Ρωσίας ὁ Ἰώβ καί στίς 23 Ἰανουαρίου 1589 μετά τόν ἑσπερινό ὁ ἐκλεγμένος Ἱεράρχης ἐνθρονίσθηκε ὡς Πατριάρχης. Μετά τήν ἀνακήρυξη τοῦ Πατριαρχείου ὁ Ἱερεμίας προέβη καί σέ ἄλλες ἐνέργειες, δηλαδή τήν ἵδρυση ἕξι νέων Ἐπισκοπικῶν ἑδρῶν στήν Ρωσική Ἐπικράτεια.

Μετά τήν ἐπιστροφή του στήν Κωνσταντινούπολη σέ Σύνοδο μέ τούς ἄλλους δύο Πατριάρχες (Ἀντιοχείας καί Ἱεροσολύμων), ἐπειδή ὁ θρόνος τῆς Ἀλεξανδρείας χήρευε, ἐπιβεβαιώθηκε ἡ πράξη αὐτή τοῦ Πατριάρχου Ἱερεμίου καί ἡ Μόσχα ἐτέθη στήν πέμπτη θέση τῶν Ὀρθοδόξων Ἐκκλησιῶν, πράγμα πού δυσαρέστησε τόν Τσάρο ὁ ὁποῖος διεκδικοῦσε τήν τρίτη θέση.

Ἡ ἀνακήρυξη τοῦ Ρωσικοῦ Πατριαρχείου προκάλεσε πολλές ἀντιδράσεις καί ὁ Πατριάρχης Ἱερεμίας ἔφθασε στό σημεῖο «νά ἀπειλήση ὅτι θά ἀποχωροῦσε ἀπό τό Πατριαρχεῖο γιά νά μονάση ἥσυχος κατά τήν διάρκεια τοῦ ὑπόλοιπου βίου του». Αὐτό δέν πραγματοποιήθηκε.

Πάντως, τόν Φεβρουάριο τοῦ 1593 ἡ νέα Σύνοδος πού συνεκλήθη μέ τούς Πατριάρχες τῆς Ἀνατολῆς, μεταξύ τῶν ὁποίων καί τόν νέον Πατριάρχη Ἀλεξανδρείας Μελέτιον (Πηγᾶ) ἐπιβεβαίωσε τήν πατριαρχική τιμή καί ἀξία τοῦ Πατριαρχείου Ρωσίας, καί τό Πατριαρχεῖο παρέμεινε στήν πέμπτη θέση.

3. Λαμπρή Πατριαρχία

Ἀπό ὅλα αὐτά πού ἀναφέρθησαν πολύ συνοπτικά φαίνεται ἡ λαμπρή Πατριαρχία τοῦ Ἱερεμία Β΄ τοῦ Τρανοῦ, ὁ ὁποῖος «εἶχε μιά δική του τιτάνια προσωπικότητα», στά τριανταπέντε χρόνια Πατριαρχικῆς ζωῆς μέ ἐξορίες, φυλακίσεις, διωγμούς καί ἐπανόδους στόν θρόνο.

Ὅπως γράφεται στό βιβλίο «ὁ Ἱερεμίας Β΄, κατά τίς τρεῖς περιόδους τῆς Πατριαρχίας του, εἶχε τοποθετηθῆ πολλές φορές ἐπί διαφόρων σημαντικῶν ἐκκλησιαστικῶν ζητημάτων μέ μοναδική δύναμη, χαρακτήρα καί εὐθυκρισία. Μέ τήν ἄνοδο στόν πατριαρχικό θρόνο τῆς Κωνσταντινούπολης ὁ Ἀγχιαλίτης Πατριάρχης δημιούργησε μιά νέα τάξη πραγμάτων καί προσέδωσε σέ ὅλα ἕναν νέο ρυθμό. Ὁ Ἱερεμίας Β΄ ἦταν φύση μεγαλόπρεπη καί αὐστηρή, ἀτρόμητος ποιμενάρχης, πού ὕψωσε καταλυτική πυγμή ἐνάντια στήν διαφθορά, ἐπιδιώκοντας τήν ἀνόρθωση καί τό φωτισμό τοῦ ἑλληνικοῦ γένους».

Τελικά, «ἡ λαμπρή περίοδος τῆς Πατριαρχίας τοῦ Ἱερεμία Β΄ στηρίχθηκε σέ ἕνα γόνιμο ἑλληνογενές ἀνατολικό καί χριστιανικό ὑπόβαθρο καί σέ διαπραγμάτευση μέ τό δυτικό κόσμο, ἀλλά καί σέ συνδιαλλαγή μέ τούς Σλάβους, δημιούργησε χωρίς ἄλλο μιά μορφή νεοελληνικῆς ἀναγέννησης».

Ὀφείλονται εὐχαριστίες στόν συγγραφέα τοῦ βιβλίου Κατελῆ Βίγκλα καί τόν Σύλλογο Ἀγχιαλιτῶν τῆς Ἀθήνας «ἡ Ἀγχίαλος» πού τό ἐξέδωσε καί ἔτσι μποροῦμε νά παρακολουθήσουμε τήν ζωή καί τήν πολιτεία ἑνός λαμπροῦ Πατριάρχη, μαθητοῦ τοῦ ἁγίου Δαμασκηνοῦ τοῦ Στουδίτου, μετέπειτα Μητροπολίτου Ναυπάκτου.