«Ὁ Ψάλτης» - 1 Αὐγούστου 2021 - Γραπτὰ Κηρύγματα Καλοκαιριοῦ 2021

Γραπτὰ Κηρύγματα Καλοκαιριοῦ 2021

Κυριακή, 1 Αὐγούστου 2021 «Ὁ Ψάλτης»

Συνήθως οἱ ἄνθρωποι χαρακτηρίζουν τόν Ἐπίσκοπο ὡς ἀνώτερο Κληρικό καί τούς Πρεσβυτέρους καί Διακόνους ὡς κατώτερους Κληρικούς. Αὐτό, ὅμως, δέν εἶναι ὀρθό ἀπό ἐκκλησιαστικῆς πλευρᾶς. Διότι στά κείμενα τῆς Ἐκκλησίας ἀνώτεροι Κληρικοί εἶναι ὁ Ἐπίσκοπος, ὁ Πρεσβύτερος καί ὁ Διάκονος, πού ἀνήκουν στούς τρεῖς βαθμούς τῆς Ἱερωσύνης, καί στόν κατώτερο βαθμό ἀνήκουν οἱ ὑποδιάκονοι, οἱ ψάλτες, οἱ ἀναγνῶστες, γιατί βοηθοῦν τούς Κληρικούς στήν λειτουργική διακονία τους.

Στόν κατώτερο κλῆρο συγκαταλέγονται καί οἱ ψάλτες ἤ ὅπως συνήθως λέγονται ἱεροψάλτες. Εἶναι ὁ ψάλτης ὁ ὁποῖος βρίσκεται στό δεξιό μέρος τοῦ Ναοῦ, στό δεξιό ἀναλόγιο καί λέγεται δεξιός ψάλτης, καί εἶναι καί ὁ ψάλτης πού βρίσκεται στό ἀριστερό μέρος τοῦ Ναοῦ, στό ἀριστερό ἀναλόγιο καί λέγεται ἀριστερός ψάλτης. Στόν Πατριαρχικό Ναό ὁ δεξιός ψάλτης λέγεται Πρωτοψάλτης καί ὁ ἀριστερός ψάλτης λέγεται Λαμπαδάριος.

Ἡ διακονία τοῦ ἱεροψάλτου ἔχει μιά ἐξέλιξη διά μέσου τῶν αἰώνων, ὅπως τό βλέπουμε σέ διάφορα ἀρχαῖα ἐκκλησιαστικά κείμενα.  Στήν πρώτη χριστιανική περίοδο ὅλος ὁ λαός ἔλεγε τό «Ἀμήν» καί ἔψαλε τούς ψαλμούς τοῦ Δαυίδ, ἤ ὅλοι ἔψαλαν, ὅπως ἔγινε στόν Μυστικό Δεῖπνο πού «ὑμνήσαντες ἐξῆλθον εἰς τό ὄρος τῶν ἐλαιῶν» (Ματθ. κστ΄, 30).

Ἀργότερα, ὑπῆρχε ἕνας ψάλτης πού ἄρχιζε τήν ψαλμωδία καί ἀκολουθοῦσε ὅλο τό ἐκκλησίασμα, ὅπως φαίνεται στίς «Ἀποστολικές Διαταγές», πού γράφεται: «Ἔτερός τις τούς τοῦ Δαβίδ ψαλλέτω ὕμνους καί ὁ λαός τά ἀκροστίχια ὑποψαλλέτω». Αὐτό γίνεται καί σήμερα σέ μερικούς Ναούς πού οἱ ψάλτες ψάλλουν μερικούς ψαλμούς τοῦ Δαβίδ καί ὁ λαός ἐπαναλαμβάνει «ὅτι εἰς τόν αἰῶνα τό ἔλεος αὐτοῦ, ἀλληλούϊα».  Ἀργότερα, ὅμως, ἐπειδή καταρτίσθηκαν πολλά τροπάρια, πού ἦταν καί δύσκολα νά ψαλοῦν, κυρίως, ὅμως, ἐπειδή οἱ αἱρετικοί συνέθεταν ὕμνους μέ αἱρετικό περιεχόμενο, γι’ αὐτό καθιερώθηκαν «κανονικοί ψάλτες», οἱ ὁποῖοι ἔπρεπε νά ψάλουν τούς ὀρθόδοξους ὕμνους.

Μάλιστα, ἡ Πενθέκτη Οἰκουμενική Σύνοδος μέ τόν ἑβδομηκοστό πέμπτο (75ο) Κανόνα της καθορίζει πῶς πρέπει νά ψάλλουν οἱ ψάλτες στήν Ἐκκλησία. Ἀποφάσισε: «Θέλουμε ὅσοι ἀσχολοῦνται μέ τήν ψαλμωδία στίς ἐκκλησίες οὔτε νά χρησιμοποιοῦν ἄτακτες φωνές καί νά πιέζουν τόν ἑαυτό τους γιά νά βγάλουν δυνατή φωνή οὔτε νά λένε ἐπιπλέον κάτι ἀπ’ αὐτά πού εἶναι ἄπρεπα καί ἀνάρμοστα στήν ἐκκλησία, ἀλλά μέ μεγάλη προσοχή καί κατάνυξη νά ἀπευθύνουν τίς ψαλμωδίες στόν Θεό τόν ἐπόπτη τῶν κρυπτῶν‧ γιατί τό ἱερό ρητό δίδαξε νά εἶναι εὐσεβεῖς οἱ υἱοί τοῦ Ἰσραήλ».

Ἔτσι, ἡ ἐξέλιξη τόσο τῆς ὑμνογραφίας ὅσο καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς συνετέλεσε στό νά δημιουργηθῆ μιά εἰδική κατηγορία ἀπό τούς Χριστιανούς, οἱ ὁποῖοι θά ἀποκτοῦν ἐξειδικευμένη γνώση, ὥστε νά ἐπικρατῆ εὐπρέπεια κατά τήν διάρκεια τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν, ἰδιαίτερα κατά τήν τέλεση τῆς θείας Λειτουργίας.

Ἀλλά καί σέ αὐτήν τήν περίπτωση τό καλύτερο εἶναι νά συγκροτῆται χορός, νά μή ψάλλωνται ὅλα αὐτά τά τροπάρια μόνον ἀπό ἕναν ψάλτη. Ὁ χορός συμπληρώνει τά φωνητικά προσόντα τοῦ ἑνός καί ἀκούγεται ὁλοκληρωμένος ἕνας ὕμνος, χωρίς νά δημιουργῆ ἀρνητικά συναισθήματα στούς ἐκκλησιαζομένους.

Οἱ «κανονικοί ψάλται» ἀσκοῦν αὐτήν τήν διακονία μέ εὐλογία τῶν Ἐπισκόπων, γιατί τίποτε δέν γίνεται στήν Ἐκκλησία χωρίς κανονική ἄδεια ἀπό τούς Ἐπισκόπους. Ἔτσι, ἐκτός ἀπό τόν διορισμό γιά τήν ἀνάληψη αὐτῆς τῆς διακονίας, ἀπαιτεῖται νά γίνη εἰδική ἀκολουθία, κατά τήν ὁποία διαβάζεται σχετική εὐχή ἀπό τόν Ἐπίσκοπο-Μητροπολίτη. Μεταξύ τῶν ἄλλων στήν εὐχή αὐτή ὁ Ἐπίσκοπος παρακαλεῖ τόν Θεό: «Φώτισον αὐτόν, τήν γλυκύτητα ψάλλειν σοι τά ἄσματα τά πνευματικά ἐνάρχεσθαι, τῆς νοητῆς καί ὁσίας σου δουλείας ἀξίωσον, ἁγίασον τῷ σῷ φόβῳ, φρούρησον τῇ σῇ χάριτι, ἵνα κατά τό ἀρεστόν σου ζήσας καί ἐπί μείζους δωρεάς τοῦ Ἁγίου σου Πνεύματος κληθείη».

Ἐάν ὁ Ἀρχιερεύς καί ὁ Ἱερεύς κατά τήν θεία Λειτουργία εἶναι εἰς τύπον καί τόπον τοῦ Χριστοῦ, οἱ ἱεροψάλτες εἶναι στόν τύπο καί τόν τόπο τῶν Ἀγγέλων. Αὐτό φαίνεται καθαρά στό βιβλίο τῆς Ἀποκαλύψεως τοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, ὅπου στήν οὐράνια θεία Λειτουργία, οἱ Ἄγγελοι ψάλλουν τό «ἅγιος, ἅγιος, ἅγιος Κύριος Σαβαώθ» καί τό «ἀλληλούια».

Τό ἔργο τῶν ἱεροψαλτῶν στήν Ἐκκλησία καί μάλιστα στήν θεία Λειτουργία εἶναι σημαντικότατο, ἀφοῦ στήν ψαλμωδία οἱ ἱεροψάλτες ἐκφράζουν τόν λαό, ὁ ὁποῖος δέν μπορεῖ νά ψάλλη τήν ἱερή ἀκολουθία καί τήν θεία Λειτουργία, ὅπως ἔχει διαμορφωθῆ σήμερα. Ὅμως, πρέπει νά τονισθοῦν δύο σοβαρά θέματα.  

Τό πρῶτο εἶναι ὅτι οἱ ἱεροψάλτες ἐπιτελοῦν σημαντικό ἔργο, σημαντική διακονία, ἀφοῦ εἶναι ἐκφραστές μιᾶς μεγάλης ἐπιστήμης, τῆς λειτουργικῆς ὑμνογραφίας καί τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς.

Διά μέσου τῶν αἰώνων μεγάλοι ὑμνογράφοι συνέθεσαν ἱερούς ὕμνους μεγάλης ἀξίας, οἱ ὁποῖοι ἐκφράζουν τήν θεολογία καί τήν πίστη τῆς Ἐκκλησίας. Αὐτό φαίνεται στά ἀναστάσιμα τροπάρια πού συνέθεσε ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός καί τά ὁποῖα ψάλλουμε κάθε Κυριακή, καθώς ἐπίσης φαίνεται στόν πλοῦτο τῆς ὀρθοδόξου ὑμνογραφίας κατά τίς Δεσποτικές καί Θεομητορικές ἑορτές καί στίς ἑορτές τῶν ἁγίων τῆς Ἐκκλησίας μας.

Ἄν προστεθῆ ὅτι μεγάλοι μουσουργοί ἐπένδυσαν αὐτούς τούς ὕμνους μέ θεσπέσια μουσική σέ διάφορους ἤχους, ἀνάλογα μέ τό περιεχόμενο κάθε τροπαρίου, τότε καταλαβαίνουμε ὅτι ὅσοι ἀνεβαίνουν στά ἀναλόγια τῶν Ἱερῶν Ναῶν εἶναι ἐκφραστές μιᾶς μεγάλης λειτουργικῆς παράδοσης αἰώνων καί μᾶς μεταφέρουν ἕναν ἀμύθητο πλοῦτο λειτουργικῆς ζωῆς. Αὐτό δέν πρέπει νά τό ἐκτιμοῦν μόνον οἱ ἄνθρωποι τῆς Ἐκκλησίας, ἀλλά καί ἡ κοινωνία καί ἡ Πολιτεία. Οἱ ἱεροψάλτες κρατοῦν ζωντανό ἕναν ἐκπληκτικό πολιτισμό.

Τό δεύτερο σημεῖο εἶναι ὅτι ὅ,τι γίνεται μέσα στήν Ἐκκλησία, ὅποια διακονία καί ἄν ἐξασκῆται, πρέπει νά γίνεται μέ ταπεινό φρόνημα, γιατί καί στό σημεῖο αὐτό ἰσχύει ὁ λόγος τοῦ Χριστοῦ: «Ὁ Θεός ὑπερηφάνοις ἀντιτάσσεται, ταπεινοῖς δέ δίδωσι χάριν» (Ἰακ. δ΄, 6).

Αὐτό σημαίνει ὅτι, καίτοι οἱ ἱεροψάλτες εἶναι φορεῖς μιᾶς μεγάλης καί πλούσιας ἐκκλησιαστικῆς παράδοσης, ἐν τούτοις δέν ἀποτελοῦν τό κέντρο τῆς λατρείας καί τῆς θείας Λειτουργίας. Κέντρο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς εἶναι ἡ Ἁγία Τράπεζα, τό ἱερό Θυσιαστήριο καί ὁ Ἀρχιερεύς καί Ἱερεύς πού λειτουργεῖ, καί ὄχι τό ἱεροψαλτικό ἀναλόγιο. Ὁ Λειτουργός Ἐπίσκοπος καί Ἱερεύς εἶναι ὁ ὑπεύθυνος τῆς λατρείας καί τῆς θείας Λειτουργίας, ἀλλά τό κέντρο εἶναι ὁ Χριστός.

Ἔτσι, ἀπαιτεῖται ταπείνωση, συνεργασία καί δέν πρέπει νά ἐπικρατῆ αὐτονόμηση τῶν χαρισμάτων.

Οἱ ἱεροψάλτες εἶναι οἱ βοηθοί τοῦ Ἐπισκόπου καί τῶν Ἱερέων, καί δέν ἐνεργοῦν αὐτόνομα, γιατί μόνον μέ τήν ψαλτική δέν μπορεῖ νά γίνη θεία Λειτουργία. Ἑπομένως, ὁ ὑπεύθυνος γιά ὅλα ὅσα γίνονται σέ κάθε Μητρόπολη εἶναι ὁ Ἐπίσκοπος-Μητροπολίτης καί στούς Ἱερούς Ναούς ὑπεύθυνος γιά τήν τέλεση τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν καί θείων Λειτουργιῶν εἶναι ὁ Ἱερεύς.

Πάντως, οἱ ἱεροψάλτες εἶναι πολύτιμοι συνεργάτες μας στό ἔργο τῆς καλῆς τέλεσης τῶν ἱερῶν ἀκολουθιῶν καί θείων Λειτουργιῶν, καί δοξάζουμε τόν Θεό γιά τό ἔργο πού ἐπιτελοῦν στήν Ἐκκλησία.

Ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου

Ἱερόθεος