Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Περί ἐκκλησιαστικοῦ ἀναλφαβητισμοῦ

Πρωτοπρεσβύτερου Θωμᾶ Βαμβίνη

Στόν καιρό μας, πού ἡ πληροφόρηση παντός εἴδους εἶναι πληθωρική, τά βασικά στοιχεῖα τῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς, ἡ πίστη τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ἱστορία της, ἡ λατρεία της, οἱ βασικές ἀρχές τῆς ζωῆς τῶν μελῶν της ἤ δέν μεταδίδονται στούς νέους Ἕλληνες ἤ μεταδίδονται μέ τρόπο πού δέν ἑλκύει τό ἐνδιαφέρον τους ἤ πού δέν βοηθᾶ στήν ἀφομοίωσή τους ἀπό τόν καθαρό νοῦ καί τήν ἁπλή καρδιά τῶν παιδιῶν.

Μήπως ὅμως δέν γίνονται προσπάθειες; Βλέποντας κανείς ὅσα πράγματα μποροῦν νά φαίνονται, διαπιστώνει ὅτι ἔχουν γίνει καί γίνονται πολλές προσπάθειες, ἀναπτύσσονται πολλές καινοτόμες δράσεις, πού ὑποστηρίζονται ἀπό σύγχρονες ἐκδόσεις, ἔντυπες καί ἠλεκτρονικές, βοηθητικές τῶν τρόπων κατήχησης πού ἀνταποκρίνονται στίς ἀπαιτήσεις καί τίς προσλαμβάνουσες παραστάσεις τῶν μικρῶν παιδιῶν καί τῶν νέων τῆς ἐποχῆς μας. Οἱ δράσεις αὐτές ἄλλοτε γίνονται μέ γνώση καί αἴσθηση τῶν ἀναγκῶν πού ἔχει ἡ ψυχή τοῦ νέου ἀνθρώπου, ἄλλοτε μέ καλή διάθεση, ὄχι ὅμως μέ τήν ἀνάλογη αἴσθηση καί γνώση τῶν πραγματικῶν ἀναγκῶν καί ἄλλοτε ἁπλῶς καί μόνον ἀπό διάθεση μίμησης τῆς κατηχητικῆς ἤ ποιμαντικῆς καινοτομίας, μᾶλλον πρός τό θεαθῆναι τοῖς ἀνθρώποις, γιά νά φαίνεται ὅτι ἔχουμε προοδευτικές ἰδέες καί ἀνάλογες δραστηριότητες. «Πλὴν παντὶ τρόπῳ, εἴτε προφάσει εἴτε ἀληθείᾳ, Χριστὸς καταγγέλλεται» καί μάλιστα μέ τρόπους πού ἀνταποκρίνονται στίς ἀνάγκες τοῦ νέου σύγχρονου ἀνθρώπου.

Ἄν ὅμως εἶναι ἔτσι τά πράγματα, τότε ποιός ἤ τί φταίει γιά τό πολύ χαμηλό ἐπίπεδο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἀγωγῆς καί γνώσεως τῶν παιδιῶν καί τῶν νέων τοῦ «εὐσεβοῦς ἔθνους» μας; Ποῦ ὀφείλεται ἡ σχεδόν πλήρης ἀνυπαρξία ἐκκλησιαστικῆς παιδείας σέ κάποιες (ἴσως ἀρκετές) περιπτώσεις, γιά τίς ὁποῖες μποροῦμε νά μιλᾶμε γιά «ἀναλφάβητους», ὡς πρός τήν γνώση τῆς σημασίας καί τῶν συνεπειῶν τοῦ Βαπτίσματος πού ὡς «ἀναισθητοῦντα βρέφη» ἔλαβαν;

Τό ποιός ἤ τί φταίει ἐκλαμβάνεται συνήθως ὡς μιά κοινότοπη ἐρώτηση, ἡ ἀπάντηση τῆς ὁποίας συνήθως συνδέεται μέ ἀρκετή ἠθικολογία καί ἀνούσια κοινωνική κριτική. Πρέπει νά ὁμολογήσουμε βέβαια ὅτι αὐτοῦ τοῦ εἴδους ἡ ἠθικολογική κριτική ἔχει πλούσιο ὑλικό. Ὧρες μπορεῖ νά μιλάη κανείς ἀνατέμνοντας κοινωνικά νοσήματα, στρεβλές συμπεριφορές, πάθη, διαστροφές, βγάζοντας πύρινους λόγους γιά τήν κατάντια τοῦ κόσμου τῆς ἀνομίας –τοῦ κόσμου μας– γιά τίς προκλητικές ἐκδηλώσεις τοῦ «παλαιοῦ ἀνθρώπου», ὁ ὁποῖος βέβαια ζῆ ἀκόμη καί μέσα σέ ὅσους ἔλαβαν «τίς ἀπαρχές τῆς χάριτος», ἄν δέν φρόντισαν μέ τήν προαίρεσή τους, μέ τόν «κατ’ ἐπίγνωσιν» ἀγώνα πού κινεῖται ἀπό τήν θέλησή τους, νά νεκρώσουν «τὰ μέλη [τους] τὰ ἐπὶ τῆς γῆς». Γι' αὐτό ἄλλωστε ὁ ἀπ. Παῦλος προτρέπει «τοῖς ἐν Κολοσσαῖς ἁγίοις καὶ πιστοῖς ἀδελφοῖς» νά ἀπεκδυθοῦν «τὸν παλαιὸν ἄνθρωπον σὺν ταῖς πράξεσιν αὐτοῦ». Εἶχαν λάβει τήν χάρη τοῦ Βαπτίσματος, τήν ἁγιαστική χάρη τῶν μυστηρίων, ἦταν πιστοί, ἀλλά χρειάζονταν ἐπιπρόσθετο αὐτοπροαίρετο ἀγώνα γιά νά νεκρώσουν τά μέλη τους «τὰ ἐπὶ τῆς γῆς», νά μεταμορφώσουν, δηλαδή, τά πάθη τους καί ἀπό διαβλητά νά τά κάνουν ἀδιάβλητα.

Θά προσπαθήσουμε νά ἐπισημάνουμε ὁρισμένα, σημαντικά κατά τήν γνώμη μας, πράγματα, στηριγμένοι σέ μιά διασταλτική ἑρμηνεία ὁρισμένων λόγων τοῦ ἀπ. Παύλου. Θά διαστείλουμε τό πεδίο ἐφαρμογῆς κάποιων συμβουλῶν πού δίνει στόν μαθητή του ἀπ. Τιμόθεο, νέο στήν ἡλικία ἐπίσκοπο Ἐφέσσου, ὥστε νά περιλάβουμε μέσα στούς ἀποδέκτες τους καί τούς Χριστιανούς γονεῖς. Ὁ ἀπ. Τιμόθεος εἶχε ἀνάγκη ἀπό τήν διαρκῆ ἐνίσχυση ἀπό τόν διδάσκαλό του. Τήν ἴδια ἀνάγκη ἔχουν διαχρονικά, ἀλλά ἰδιαίτερα στίς μέρες μας, οἱ Χριστιανοί γονεῖς. Θά πάρουμε τήν ἑρμηνεία τῶν συμβουλῶν αὐτῶν ἀπό τόν ἱερό Θεοφύλακτο Βουλγαρίας καί τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, ὁ ὁποῖος ἐμπλουτίζει τήν ἑρμηνεία τοῦ Θεοφυλάκτου.

Πρίν μποῦμε στήν ἑρμηνεία τῶν συμβουλῶν τοῦ ἀπ. Παύλου, πρέπει νά δώσουμε τήν δική μας ἀπάντηση στό ποιός ἤ τί φταίει γιά τόν ἐκκλησιαστικό ἀναλφαβητισμό πολλῶν παιδιῶν καί νέων ἀνθρώπων.

Πολλοί κατηγοροῦν τήν τηλεόραση, τό διαδίκτυο, τό σχολικό μάθημα τῶν θρησκευτικῶν, τούς ἐκπαιδευτικούς, τούς ποιμένες τῆς Ἐκκλησίας. Πάντα βρίσκουμε πολύ εὔκολα τό κακό ἔξω ἀπό τόν ἑαυτό μας. Ὅμως, μελετώντας κανείς ἐμπειρικά δεδομένα, βλέπει ὅτι ὑπάρχουν πανέξυπνοι μαθητές ἤ φοιτητές, ἄριστοι στά μαθήματα καί τίς σπουδές τους, πού ἔχουν ἐλάχιστες ἕως μηδαμινές γνώσεις γύρω ἀπό τήν πίστη, τήν ζωή καί τήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας καί ὑπάρχουν μικροί μαθητές τοῦ δημοτικοῦ σχολείου πού γνωρίζουν νά ψάλλουν τροπάρια τῆς Ἐκκλησίας, γνωρίζουν ἱστορίες τῶν ἁγίων καί κυρίως τό τί γιορτάζουμε στίς μεγάλες Δεσποτικές καί Θεομητορικές ἑορτές. Γνωρίζουν, δηλαδή, τά βασικά στοιχεῖα τῆς θεολογίας τῆς Ἐκκλησίας. Ποῦ ὀφείλεται αὐτή ἡ διαφορά; Γιά ἐμᾶς εἶναι προφανές ὅτι ὀφείλεται στήν οἰκογένεια.

Ἔχουμε τήν πεποίθηση ὅτι οἱ βασικές θεολογικές γνώσεις, καθώς καί ἡ μύηση στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας δίνονται στό σχολεῖο τῆς οἰκογένειας, δίνονται ἀπό τούς γονεῖς στά παιδιά τους μέσα στό σπίτι, μέ τόν λόγο καί τήν συμβίωση. Αὐτό, βέβαια, προϋποθέτει ὅτι οἱ γονεῖς εἶναι ἐκκλησιαστικά καταρτισμένοι, ὥστε νά μποροῦν νά μεταδώσουν στά παιδιά τους μέ πρακτικό τρόπο μαθήματα δογματικῆς θεολογίας, ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας καί λειτουργικῆς. Καί ἐπειδή αὐτό μπορεῖ νά ἀκούγεται ἐξωπραγματικό ἤ ὑπερβολικό ἐξηγούμαστε. Στό «σχολεῖο τῆς οἰκογένειας», ὅταν πλησιάζουν οἱ μεγάλες Δεσποτικές καί Θεομητορικές ἑορτές, ἡ διήγηση ἀπό τούς γονεῖς στά παιδιά τους τῶν γεγονότων πού γιορτάζονται, καθώς καί ἡ ἐκμάθηση καί ἑρμηνεία τῶν ἀπολυτικίων πού ψάλλονται, εἶναι μιά ἀποδοτική σπουδή στά βασικά στοιχεῖα τῆς δογματικῆς θεολογίας τῆς Ἐκκλησίας. Οἱ ἱστορίες τῶν ἁγίων ἤ πιό συγκεκριμένα οἱ βίοι τῶν ἁγίων, τῶν ὁποίων τά ὀνόματα φέρουν τά παιδιά, εἶναι ἐπίσης στοιχεῖα ἀπό τήν πιό ἐσωτερική ὄψη τῆς ἐκκλησιαστικῆς ἱστορίας. Ὅταν, πάλι, προετοιμάζονται κατάλληλα γιά νά δεχθοῦν τήν ἐπίσκεψη τοῦ Ἱερέα στό σπίτι τους γιά τήν τέλεση Ἁγιασμοῦ, Εὐχελαίου ἤ ἀλλης τελετῆς, μέ ἐξήγηση τοῦ τί περιλαμβάνει ἡ τελετή τοῦ μυστηρίου καί πῶς πρέπει νά μετέχουν τά μέλη τῆς οἰκογένειας σ’ αὐτό ἤ, ἀκόμη, πῶς προετοιμαζόμαστε γιά τόν ἐκκλησιασμό τῆς Κυριακῆς ἤ γιά τήν μετάληψη τοῦ Σώματος καί τοῦ Αἵματος τοῦ Χριστοῦ, ὅλα αὐτά καί ἄλλα παρεμφερῆ τῆς καθημερινῆς ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς εἶναι ἕνα πρακτικό μάθημα «Λειτουργικῆς».

Εἶναι σαφές ὅτι ὁ ἐκκλησιαστικός ἀναλφαβητισμός τῶν νέων ὀφείλεται πρωτίστως σέ δυσλειτουργίες, παραλειτουργίες ἤ σέ τελεία παύση λειτουργίας τοῦ σχολείου τῆς οἰκογένειας. Καί ἡ πρώτη ποιμαντική καί θεολογική μέριμνα, στόν καιρό τῆς πληθωρικῆς πληροφόρησης, εἶναι νά ἀρχίσουν νά λειτουργοῦν τά «σχολεῖα τῶν οἰκογενειῶν», ἀφοῦ προηγουμένως ἐντατικοποιηθῆ ὁ διά βίου θεολογικός καταρτισμός τῶν γονέων-δασκάλων.

Μετά ἀπό τά παραπάνω ἄς ἔλθουμε στίς συμβουλές τοῦ ἀπ. Παύλου πρός τόν μαθητή του Τιμόθεο.

Ὁ ἀπ. Παῦλος προλέγει στόν Τιμόθεο ὅτι θά ἔλθη καιρός πού οἱ ἄνθρωποι δέν θά ἀνέχονται νά ἀκοῦν τήν ὀρθή καί ὑγιῆ διδασκαλία, ἀλλά θά ἐπισωρεύσουν (θά συγκεντρώσουν) γύρω τους «ἀδιάκριτον πλῆθος διδασκάλων», πού θά συμφωνοῦν μέ τίς ἐπιθυμίες τους, «τά πρός ἡδονήν αὐτοῖς λέγοντας καί ποιοῦντας», «τερπόμενοι τήν ἀκοήν». Θά θέλουν νά ἀκοῦν εὐχάριστα πράγματα, ὁπότε θά ἀποστρέψουν τήν ἀκοή τους ἀπό τήν ἀλήθεια καί «ἐπί τούς μύθους ἐκτραπήσονται». Πράγμα πού δηλώνει ὅτι «ἑκούσιον τό κακό», θά ἐπιλέγουν αὐτοπροαίρετα τό κακό.

Σέ αὐτήν τήν κατάσταση, πού θυμίζει τήν ἐποχή μας, συμβουλεύει ὁ ἀπ. Παῦλος τόν ἀπ. Τιμόθεο: «σὺ δὲ νῆφε ἐν πᾶσι, κακοπάθησον, ἔργον ποίησον εὐαγγελιστοῦ, τὴν διακονίαν σου πληροφόρησον» (Β΄Τιμ. 4,5). Τοῦ λέει νά ἔχη ἐγρήγορση, «νά εἶναι προσεκτικός καί ἔξυπνος» πρός κάθε κατεύθυνση, καί πρός τά ἐντός του καί πρός τά γύρω του, καί νά κακοπαθῆ «ἑκουσίως καί ἀκουσίως», ἀσκούμενος στίς ἀρετές καί ὑπομένοντας τίς δοκιμασίες ἤ κακοπαθώντας «καί θεληματικῶς καί στανικῶς, διά νά φυλάξη τά πρόβατά του εἰς ἀσφάλειαν» εὐαγγελιζόμενος τήν διδασκαλία τοῦ Χριστοῦ. Καί αὐτό τό διακόνημά του νά τό δείξη «κατά πάντα τέλειον».

Αὐτές οἱ συμβουλές θεωροῦμε ὅτι ταιριάζουν στούς σημερινούς Χριστιανούς γονεῖς, οἱ ὁποῖοι ἔχουν τήν εὐθύνη τῆς γονικῆς διακονίας σέ καιρό πληθωρικῆς πληροφόρησης, στόν ὁποῖο ἡ συντριπτική πλειοψηφία τῶν ἀνθρώπων ἀποστρέφει τήν ἀκοή της ἀπό τήν ὀρθή καί ὑγιῆ διδασκαλία καί ἐκτρέπεται σέ μύθους, πού διαστρέφουν καί κοιμίζουν τήν συνείδηση, τέρποντας τήν ἀκοή. Σ’ αὐτόν τόν καιρό ἔχουν τήν εὐθύνη, στό «σχολεῖο τῆς οἰκογένειας», νά «ποιοῦν ἔργον εὐαγγελιστοῦ», νά εὐαγγελίζονται στά παιδιά τους, μέ λόγο καί ἔργο, μέ νήψη «ἐν πᾶσι», ὑπομένοντας ἑκούσιες καί ἀκούσιες κακοπάθειες, τίς «ὑγιαίνουσες διδασκαλίες» τῶν Προφητῶν, τῶν Ἀποστόλων καί τῶν ἁγίων Πατέρων.

Ὅσο πιό πολλοί γονεῖς ἀναλαμβάνουν «ἔργον εὐαγγελιστοῦ» μέ διάκριση, σταθερότητα καί «ἐν πάσῃ μακροθυμίᾳ», τόσο ὁ «ἐκκλησιαστικός ἀναλφαβητισμός» θά περιορίζεται καί ἡ ἐν Χριστῷ ἐλπίδα τοῦ κόσμου θά ἀναθάλλη.