Τό περιβάλλον στό ὁποῖο ἔδρασε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός

Μητροπολίτου Ναυπάκτου καί Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου

Δεῖτε τὴν ὁμιλία

Ἀπομαγνητοφωνημένη ὁμιλία στήν πλατεία Θέρμου κατά τήν Λιτανεία τοῦ Ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ στὸ Θέρμο

Θεοφιλέστατε Ἐπίσκοπε Εὐκαρπίας καί ἀγαπητέ ἐν Χριστῷ ἀδελφέ, κ. Ἱερόθεε, ὁ ὁποῖος εἶστε Θέρμιος στήν καταγωγή καί εἶστε αὐτές τίς ἡμέρες στόν τόπο σας καί χαιρόμαστε πάρα πολύ, πού καί ἐφέτος σᾶς εἴχαμε, ὅπως καί κάθε χρόνο στήν ἱερά αὐτήν πανήγυρη τῆς ἱερᾶς μνήμης τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Τίμιον πρεσβυτέριον, Χριστοῦ διακονία, Ἀξιότιμοι ἄρχοντες, Εὐλογημένε λαέ τοῦ Κυρίου,

Τιμοῦμε καί ἐφέτος τήν μνήμη τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Καί βέβαια κάθε φορά, ὅπως καί χθές τό ἀπόγευμα ὁ Θεοφιλέστατος στό κήρυγμα τό ὁποῖο ἔκανε κατά τήν διάρκεια τοῦ Ἑσπερινοῦ καί σήμερα τό πρωί στό κήρυγμα πού ἔγινε στήν θεία Λειτουργία, ὄχι μόνον ἐφέτος, ἀλλά κάθε χρόνο, παρουσιάζεται ἡ μεγάλη μορφή τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ. Γνωρίζετε, ἑπομένως, πολλά γύρω ἀπό τόν συντοπίτη σας καί τόν συντοπίτη μας ἅγιο Κοσμᾶ, ἀλλά θά ἤθελα στό ὀλιγόλεπτο κήρυγμα τό ὁποῖο κάνω ἐδῶ στήν πλατεία τοῦ Θέρμου, ἁπλῶς νά παρουσιάσω μία πτυχή τοῦ ἔργου τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ.

Ὅταν μελετᾶ κανείς τόν βίο τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ, πρέπει νά δῆ τό περιβάλλον μέσα στό ὁποῖο ἐργάστηκε. Εἶναι πάρα πολύ σημαντικό τό περιβάλλον, γιατί αὐτό ἐπηρεάζει τόν ἄνθρωπο καί ὁ ἄνθρωπος, βέβαια, ἐπηρεάζει τό περιβάλλον. Αὐτό λέει καί ἡ βιολογία ὅτι τό κύτταρο ἐπηρεάζει τό περιβάλλον καί ἐπηρεάζεται τό ἴδιο ἀπό τό περιβάλλον στό ὁποῖο ὑπάρχει.

1. Τά χαρακτηριστικά τοῦ περιβάλλοντος καί ὁ τρόπος δράσης τοῦ Ἁγίου

Πρέπει νά δῆ κανείς καί τό περιβάλλον στό ὁποῖο ἔδρασε ἱεραποστολικά ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, γιατί τότε θά καταλάβη τό μεγαλεῖο αὐτῆς τῆς προσωπικότητος.

Πρῶτον, ὅλοι γνωρίζουμε, ὅτι ἔζησε κατά τήν περίοδο τῆς δουλείας, κυρίως τόν 18ο αἰῶνα ἐπικρατοῦσε σκληρή σκλαβιά, οἱ Ρωμηοί ἦταν σκλαβωμένοι στούς Τούρκους, ἦταν ραγιάδες, κάθε Τοῦρκος θεωρεῖτο ἕνας ἀγάς καί κάθε Ρωμηός ἦταν ἕνας ραγιᾶς. Ὁπότε, ἐπικρατοῦσε σκληρή δουλεία μέ ἀποτέλεσμα νά δημιουργοῦνται μεγάλα προβλήματα, φτώχεια μεγάλη, ἀγραμματοσύνη στόν λαό, καί βέβαια πολλες ἀλλαξοπιστίες. Δηλαδή, ὑπῆρχαν χιλιάδες ἄνθρωποι οἱ ὁποῖοι γιά νά βροῦν ἕνα καλύτερο μέλλον ἄλλαζαν τήν πίστη τους στόν Χριστό καί γίνονταν μουσουλμάνοι καί καταλάμβαναν μεγάλα ἀξιώματα στήν Ὀθωμανική Αὐτοκρατορία.

Δεύτερον, ὑπῆρχε μία ρωσική διείσδυση στήν περιοχή, ὅπως πάντοτε ὑπάρχει αὐτή ἡ διείσδυση καί αὐτή ἡ νοοτροπία, νά κατεβοῦν οἱ Ρῶσοι στό Αἰγαῖο. Ἄρα ὑπῆρχε μία ρωσική διείσδυση. Ἤδη, τότε πού ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός ἔκανε τίς περιοδεῖες του, τό 1779 ἐμαρτύρησε, τό 1770 ἐξερράγη μία ἐπανάσταση μέ ρωσική ἐπίδραση, τά λεγόμενα Ὀρλωφικά. Οἱ Ρῶσοι ἀξιωματικοί ἀδελφοί Ὀρλώφ ξεσήκωσαν τόν λαό γιά ἐπανάσταση, χωρίς βέβαια προϋποθέσεις, μέ ἀποτέλεσμα νά καταπνιγῆ ἡ ἐπανάσταση στό αἷμα καί νά μποῦν καί στήν Πελοπόννησο καί στήν Στερεά Ἑλλάδα οἱ Ἀλβανοί καί νά καταστείλουν τόν ἐπαναστατημένο λαό. Ὁ πρόξενος Γάλλος Πουκεβίλ ἀναφέρει ὅτι περίπου 20.000 πουλήθηκαν σκλάβοι στά σκλαβοπάζαρα τῆς Ἀνατολῆς, καί τῆς Τουρκίας καί βεβαίως καί τῆς Ἀφρικῆς καί πολλοί Ρωμηοί ἀνέβηκαν ἐπάνω στά βουνά μέσα στίς σπηλιές γιά νά σωθοῦν. Ἦταν φοβερή ἡ καταστροφή. Τότε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς περιερχόταν ἀπό τά μέρη αὐτά καί ὁμιλοῦσε, μέ ἀποτέλεσμα οἱ Τοῦρκοι νά τόν ὑποψιάζονται ὅτι ἦταν Ρῶσος κατάσκοπος.

Το τρίτο μεγάλο γεγονός πού στιγμάτιζε τήν ἐποχή ἐκείνη πού ἔδρασε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ἦταν οἱ προπαγάνδες θρησκευτικῶν ἰδεολογιῶν. Δηλαδή, βρῆκε τήν εὐκαιρία ὁ Πάπας καί οἱ λεγόμενοι ρωμαιοκαθολικοί, παπικοί, γιά νά διεισδύσουν στήν περιοχή αὐτήν καί νά κυριαρχήσουν ἐπάνω στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Καί αὐτό τό ἔκαναν μέ πάρα πολλούς τρόπους, μέ τίς Πρεσβεῖες τίς ὁποῖες εἶχαν κατά καιρούς καί βεβαίως μέσα ἀπό τίς συμφωνίες πού ἔκαναν μέ τόν Σουλτάνο. Τό ἴδιο ἔκαναν καί οἱ Προτεστάντες, Διαμαρτυρόμενοι. Τά εὐρωπαϊκά κράτη προσπαθοῦσαν μέσα ἀπό τήν δική τους διείσδυση νά ἀμβλύνουν τό ὀρθόδοξο φρόνημα τοῦ λαοῦ.

Τό τέταρτο σημεῖο πού ἐπηρέασε τό περιβάλλον στό ὁποῖο ἔδρασε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἦταν ὁ νεωτερισμός, ὁ ὁποῖος τόν 18ο αἰῶνα ἐπεκράτησε στήν Δύση ἐναντίον τῆς μεταφυσικῆς τῆς σχολαστικῆς θεολογίας. Ὁπότε, ἀναπτύχθηκαν τά ρεύματα τά διαφωτιστικά, τά νεωτερικά. Τήν ἐποχή πού ἔδρασε καί ἐργαζόταν ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς στήν Ἀγγλία ὑπῆρχε καί ὁ ἀγγλικός ἐμπειρισμός τοῦ Τζόν Λόκ καί τοῦ Ντέιβιντ Χιούμ. Καί στήν Γαλλία τήν ἴδια περίοδο ὑπῆρχαν οἱ διαφωτιστές οἱ ὁποῖοι λέγονταν ἐγκυκλοπαιδιστές, ὅπως γιά παράδειγμα ὁ Ζάν Ζάκ Ρουσσώ καί ὁ Βολταῖρος. Καί εἶναι χαρακτηριστικό ὅτι ὁ Εὐγένιος Βούλγαρης, ὁ δάσκαλος τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ μετέφρασε τόν Βολταῖρο στά ἑλληνικά.

Σέ αὐτήν τήν περιοχή -πρέπει νά ξέρουμε, ἐπαναλαμβάνω, τήν περίοδο στήν ὁποία ζῆ κάποιος, τό περιβάλλον στό ὁποῖο βρίσκεται- σέ αὐτήν τήν περίοδο τήν δύσκολη ἀναλαμβάνει ὁ ἅγιος Κοσμᾶς αὐτό τό δύσκολο ἔργο. Καί, βεβαίως, γιά νά ἀντιμετωπίση ὅλα αὐτά τά ρεύματα βασίστηκε στήν Ὀρθόδοξη παράδοση. Δηλαδή, ζοῦσε τήν Ὀρθόδοξη παράδοση, τήν εἶχε ὡς βάση τῆς διδασκαλίας του, ἔλαβε τίς εὐχές τοῦ Πατριάρχου, καί μάλιστα δύο Πατριαρχῶν, λάμβανε τίς εὐχές τῶν κατά τόπους Ἀρχιερέων, δέν ἦταν ἕνας αὐτόνομος ἱεροκήρυκας ὁ ὁποῖος αὐτοσχεδίαζε καί ἐργαζόταν αὐτόνομα. Ἄρχισε, λοιπόν, νά μιλάη γιά τήν Ἁγία Τριάδα, γιά τόν Χριστό, γιά τήν Ἐκκλησία, γιά τά Μυστήρια, γιά ὅλη τήν Ὀρθόδοξη διδασκαλία, ἔκανε μία ἐκλαϊκευμένη δογματική διδασκαλία. Ἄρα στηρίχθηκε πάνω σέ αὐτήν τήν Ὀρθόδοξη παράδοση.

Ἄν διαβάση κανείς τίς διδαχές τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, θά δῆ ὅτι στηρίζεται στήν Ὀρθοδοξη παράδοση, ἀλλά ἐνεργεῖ καί πάρα πολύ ἔξυπνα, ἦταν πολύ ἔξυπνος, πολύ εὐφυής, προσπαθοῦσε νά μήν προκαλέση. Γνώριζε ὅλα αὐτά τά ρεύματα, δέν τά ὀνομάτιζε συνήθως, κάπου-κάπου τά ὑπονοοῦσε, ἀλλά ἤθελε νά ἐνισχύση αὐτό τό πνευματικό ἀνοσολογικό σύστημα τοῦ ὀργανισμοῦ τῆς Ρωμηοσύνης. Γιατί ὅταν ἔχη κανείς ἕνα σωστό ἐσωτερικό ἀνοσολογικό σύστημα, τότε αὐτό ἀντιδρᾶ θετικά σέ ὁποιαδήποτε ἐξωτερική ἐπιρροή.

Ὁπότε εἶχε ὡς βάση τήν ὀρθόδοξη παράδοση καί τό ἔκανε μέ πολύ ἔξυπνο τρόπο, ὥστε μερικοί νά νομίζουν ὅτι δῆθεν ὑποτασσόταν στούς ἀγάδες, ἐπειδή ἔπαιρνε τήν ἄδειά τους. Ὁ Ἀλῆ Πασᾶς, γιά παράδειγμα, τόν τιμοῦσε πάρα πολύ καί ὅταν ἔλεγαν οἱ ἄλλοι στόν Ἀλῆ πασᾶ ὅτι αὐτός εἶναι γκιαούρης, αὐτός εἶναι ἄπιστος, τότε ἐκεῖνος εἶπε: «Φέρτε μου ρέ ἕναν δικό μας σάν κι αὐτόν νά τοῦ φιλήσω τά ποδάρια». Τόσο πολύ τόν ἐκτιμοῦσε. Καί μετά τό μαρτύριο τοῦ Ἁγίου, εἰσήχθη στά Γιάννενα, πρίν τήν ἁγιοκατάταξή του πού ἔγινε ἀργότερα τό 1960 ἀπό τό Πατριαρχεῖο, ἡ τιμή τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ καί τόν τιμοῦσαν στά Γιάννενα μέ λιτανεῖες καί Λειτουργίες. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ἐμφορεῖτο ἀπό τήν Ὀρθόδοξη παράδοση καί ἦταν πολύ εὐφυής ἄνθρωπος.

2. Παράλληλες ἐποχές

Τί σημαίνει, ὅμως, αὐτό γιά μᾶς; Σημαίνει ὅτι ζοῦμε σέ μιά ἐποχή πού πράγματι ὑπάρχει πολυπολιτισμικότητα, δέν μπορεῖ νά κλεινόμαστε στόν ἑαυτό μας, δέν μπορεῖ νά εἴμαστε κλεισμένοι στό καβούκι μας, δέν μπορεῖ νά βλέπουμε μόνο τόν ἑαυτό μας καί νά μή βλέπουμε τά ρεύματα τά ὁποῖα ὑπάρχουν μέσα στήν κοινωνία, τά φιλοσοφικά, τά ἰδεολογικά, τά θρησκευτικά, τά κοινωνικά, τά πολιτικά. Δέν μπορεῖ κανείς νά μήν τά βλέπη αὐτά.

Ἑπομένως, πρέπει κανείς νά βλέπη καί νά παρατηρῆ τά γεγονότα καί αὐτό πρέπει νά κάνη ἡ Ἐκκλησία καί ὅλοι ὅσοι εἶναι ὑπεύθυνοι, νά βλέπουν τά ρεύματα τά ὁποῖα ὑπάρχουν στήν κοινωνία καί νά παρουσιάζουν τήν Ὀρθόδοξη παράδοση ἡ ὁποία θά ἀπαντᾶ σέ αὐτά τά ρεύματα τά ὁποῖα ὑπάρχουν στήν κοινωνία.

Αὐτό ἔκαναν οἱ ἅγιοι Πατέρες τοῦ 4ου αἰῶνος μ.Χ., ὁ Μέγας Βασίλειος, ὁ ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος, γιά παράδειγμα, ὁ ἅγιος Γρηγόριος Νύσσης. Τί ἔκαναν; Μελέτησαν τά φιλοσοφικά ὀντολογικά ἐρωτήματα τῶν ἀρχαίων φιλοσόφων γιά τό τί εἶναι τό ὅν, ὁ Θεός, τί εἶναι ὁ κόσμος, ποιός δημιούργησε τόν κόσμο καί ἀφοῦ τά μελέτησαν καί συγχρόνως εἶδαν ὅτι κάθε φιλόσοφος στά ἐρωτήματα αὐτά ἔδινε διαφορετικές ἀπαντήσεις, κράτησαν τά ἐρωτήματα καί ἔδωσαν ἀπαντήσεις μέσα ἀπό τήν ἀποκαλυπτική παράδοση, χωρίς νά συγκρούονται ἐξωτερικά.

Αὐτό εἶναι τό σημαντικό νά γίνη στήν ἐποχή μας, δηλαδή πρέπει νά γίνη αὐτή ἡ γονιμοποίηση. Ὁπότε βλέπουμε τά ρεύματα πού ὑπάρχουν στήν ἐποχή μας, δέν εἴμαστε τυφλοί, ἀλλά συγχρόνως γνωρίζουμε καί τήν δική μας παράδοση, ξέρουμε καλά τήν παράδοση μας καί λέμε τί θά ἀπαντήση ἡ παράδοση μας σέ ὅλες αὐτές τίς παραδόσεις οἱ ὁποῖες εἶναι δίπλα μας.

Τό λέω αὐτό γιατί, ὅπως εἶπα καί πρίν, ὑπάρχει ἡ παράδοση πού ἔχουμε ἐμεῖς καί ὑπάρχουν καί οἱ παραδόσεις πού κυκλοφοροῦν. Καί αὐτό συμβαίνει σέ κάθε Κράτος, σέ κάθε Ἔθνος.

Παρατηροῦνται σήμερα στήν συνάντηση τῶν πολιτισμῶν τρία φαινόμενα. Τό πρῶτο εἶναι «ἡ πρόσκτηση» πολιτιστικῶν ἐξωτερικῶν δεδομένων, διότι, ἐφ’ ὅσον ζοῦμε σέ ἕναν χῶρο συγκεκριμένο, θά ἐπηρεαστοῦμε ἐξωτερικά ἀπό τόν χῶρο αὐτόν. Ἔτσι, δεχόμαστε μιά ἐξωτερική ἐπιρροή, χωρίς ὅμως νά χάνουμε τόν πυρῆνα τῆς παράδοσής μας. Αὐτό λέγεται «πρόσκτηση» πολιτιστικῶν δεδομένων. Τό δεύτερο πού συμβαίνει σήμερα στήν συνάντηση τῶν διαφόρων πολιτισμῶν εἶναι «ἡ ἀφομοίωση» τοῦ ἑνός πολιτισμοῦ ἀπό τόν ἄλλον πολιτισμό, μέ τήν ἔννοια ὅτι χάνει ἕνας πολιτισμός τήν γλώσσα του, τήν παράδοσή του, τόν πυρῆνα τῆς παραδόσεώς του. Καί τρίτον εἶναι καί «ἡ ἀλληλοκατανόηση» διαφόρων πολιτισμῶν.

Ὅσοι τιμοῦμε τόν ἅγιο Κοσμᾶ τόν Αἰτωλό, ὅπως εἶπα πρίν, πρέπει νά βλέπουμε τά δεδομένα τῆς ἐποχῆς μας, ἀφοῦ δέν ζοῦμε στόν 19ο αἰώνα, καί συγχρόνως, γνωρίζοντας τήν παράδοσή μας, ἡ ὁποία εἶναι θά ἔλεγα ὑπαρξιακή, πνευματική, ἐσωτερική, νά ἀπαντοῦμε μέ τήν παράδοση αὐτήν στά ρεύματα πού κυκλοφοροῦν.

Καί κυρίως, δέν πρέπει νά ἀκολουθοῦμε τά ἄκρα. Γιατί ἀπό τήν μιά μεριά εἶναι ὁ φανατισμός, πού ἐν ὀνόματι μιᾶς παραδόσεως γκρεμίζει ὅλες τίς ἄλλες παραδόσεις, καί ἀπό τήν ἄλλη μεριά ἐπικρατεῖ ὁ σχετικισμός ἤ ρελατιβισμός, ὅτι ὅλα εἶναι σχετικά. Οὔτε τό ἕνα ἰσχύει οὔτε τό ἄλλο. Αὐτές εἶναι ἀκραῖες καταστάσεις. Καί ξέρετε ὅτι οἱ ἀκρότητες εἶναι ἰσότητες, ὅλα τά ἄκρα οὐσιαστικά ἐνώνονται μεταξύ τους, τό ἕνα ἄκρο ἀπό τή μιά μεριά, τό ἄλλο ἄκρο ἀπό τήν ἄλλη κάνουν ἕναν κύκλο, ἐνώνονται.

Ἑπομένως, νομίζω -καί νομίζω ὄχι ἁπλῶς ἐπιπόλαια- γιατί διαβάζω γιά χρόνια καί τίς διδαχές τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ τοῦ Αἰτωλοῦ, ἀλλά βλέπω καί τό περιβάλλον μέσα στό ὁποῖο μεγάλωσε ὁ ἅγιος Κοσμᾶς, ὁ 18ος αἰῶνας, καί τό περιβάλλον στό ὁποῖο ζοῦμε, ὅτι αὐτό εἶναι τό μήνυμα. Κρατᾶμε τήν παράδοσή μας, κυρίως τόν πυρῆνα τῆς παραδόσεώς μας, ἀπαντᾶμε στά ἄλλα ρεύματα τά ὁποῖα ὑπάρχουν σήμερα, καί ἀποφεύγουμε τίς ἀκρότητες, ἀφ’ ἑνός μέν τόν φανατισμό, ἀφ’ ἑτέρου δέ τόν σχετικισμό ἤ ρελατιβισμό.

Χρόνια πολλά καί εὐλογημένα. Ὁ ἅγιος Κοσμᾶς βοήθειά μας.