Ἀρχιμ. π. Πολυκάρπου Σταυροπούλου: Ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας τῆς Ναυπάκτου (Madonna di Lepanto)

ΣΤΟΝ ΝΑΟ ΤΗΣ SANTA MARIA FORMOSA ΤΗΣ ΒΕΝΕΤΙΑΣ

ΤΟΥ ΑΡΧΙΜ. Π. ΠΟΛΥΚΑΡΠΟΥ ΣΤΑΥΡΟΠΟΥΛΟΥ
ΠΡΩΤΟΣΥΓΚΕΛΛΟΥ ΤΗΣ ΙΕΡΑΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΩΣ ΙΤΑΛΙΑΣ

(ἀναδημοσίευση ἀπό τό περιοδικό “Ναύς”)

... Στήν περιοχή τῆς Βενετίας, ὅπου βρίσκεται ὁ ἑλληνορθόδοξος Ναός τοῦ ἁγίου Γεωργίου, τό φημισμένο καί ἱστορικό Castello, μάλιστα δέ πολύ κοντά στήν ἐκκλησία μας καί σέ πέντε λεπτά της ὥρας ἀπόσταση ἀπό τήν πλατεία τοῦ Ἁγίου Μάρκου, ὑπάρχει ὁ παλαίφατος ρωμαιοκαθολικός ἐνοριακός Ναός τῆς Santa Maria Formosa (=Ἁγίας Μαρίας τῆς Ἐκλάμπρου), στόν ὁποῖο φυλάσσεται ἕνα ἱερό κειμήλιο τῆς ἱστορίας τῆς Γαληνοτάτης, πού ἔχει σχέση μέ τό Lepanto. Πρόκειται γιά τήν εἰκόνα τῆς Madonna di Lepanto (=Παναγίας τῆς Ναυπάκτου).

...Δέν θά ἀναφερθοῦμε περαιτέρω στήν ἱστορία τῆς ἐκκλησίας αὐτῆς, ἡ ὁποία μέ τήν πάροδο τῶν αἰώνων ὑπέστη πολλές ἀρχιτεκτονικές ἀλλαγές, γιά νά φθάση στήν σημερινή της μορφή (1916). Γιά τό θέμα μᾶς ἐνδιαφέρει μόνο τό ἀρχιτεκτονικό ἐκεῖνο μέρος τοῦ ναοῦ, τό ὁποῖο ὀνομάζεται Coro (=χορός). Βρίσκεται στό δεξιό μέρος τοῦ ναοῦ, ἀμέσως σχεδόν μετά τήν κυρία εἴσοδο καί πρόκειται γιά ἔργο τοῦ 1542 ἀπό πολύχρωμο μάρμαρο, τό ὁποῖο στεγάζει τό ἐκκλησιαστικό μουσικό ὄργανο. Κάτω ἀκριβῶς ἀπό τόν Coro εἶναι τοποθετημένη σέ εἰδικό altare (προσκυνητάρι) ἡ εἰκόνα τῆς Madonna di Lepanto (=Παναγίας τῆς Ναυπάκτου). Ἡ εἰκόνα, ἡ ὁποία εἶναι ζωγραφισμένη σέ ξύλο διαστάσεων 35Χ26 ἑκατοστῶν, ἀναφέρεται στόν τουριστικό ὁδηγό τοῦ ναοῦ, ὡς ἔργο κάποιου ἁγιογράφου Νικολάου Σαφούρη, γιά τόν ὁποῖο δυστυχῶς δέν κατώρθωσα νά εὕρω πληροφορίες. Ὁ μελετητής τῶν βυζαντινῶν καί μεταβυζαντινῶν εἰκόνων τῶν ἐκκλησιῶν τῆς Βενετίας καθηγητής Alberto Rizzi, θεωρεῖ τήν εἰκόνα αὐτή ὡς ἔργο ἀνωνύμου ζωγράφου τοῦ πρώτου μισοῦ του 16ου αἰώνα, πράγμα πού φαίνεται πολύ πιθανό. Περιγράφει τό θέμα τῆς Madonna della Consolazione (=Παναγίας τῆς Παραμυθίας), ἕνα θέμα παλαιότατό της ὀρθόδοξης ἁγιογραφίας καί πολύ ἀγαπητό στούς ἁγιογράφους πού ἐπιδίδονταν στήν εἰκονογράφηση τῆς Παναγίας. Ἅς σημειωθεῖ ὅτι εἰκόνα μέ ἀνάλογο θέμα καί μέ τόν τίτλο “ MRΘΟΥ Η ΚΥRIA H PARAMHΘHA” (sic!) εἶναι καί ἐκείνη τῆς Παναγίας στό εἰκονοστάσιο τοῦ Ἱεροῦ Μητροπολιτικοῦ ναοῦ τοῦ Ἁγίου Γεωργίου τῶν Ἑλλήνων τῆς Βενετίας. πολύ πιθανό νά ἁγιογραφήθηκε τήν Βενετία κατά παραγγελία, ὅπως ἄλλωστε συμβαίνει μέ μεγάλο μέρος τῶν μεταβυζαντινῶν εἰκόνων, πού σώζονται στήν πόλη αὐτή. Ἀπό ἄποψη τεχνοτροπίας βρίσκεται, σέ γενικές γραμμές, μέσα στά πλαίσια τῆς ὀρθόδοξης ἁγιογραφικῆς παραδόσεως, φέρει ὅμως καί δυτικά ἀναγεννησιακά στοιχεῖα, ἀποτυπωμένα κυρίως στά πρόσωπα τῆς Θεοτόκου καί τοῦ Κυρίου. Τό γεγονός αὐτό ὁδήγησε τόν καθηγητή Rizzi νά ὑποθέση ὅτι ἡ εἰκόνα αὐτή εἶναι δαλματικῆς προελεύσεως. Δέν πρέπει ἄλλωστε νά μᾶς διαφεύγει τό γεγονός ὅτι ἡ βενετοκρατούμενη Δαλματία μέ τόν ἀκμαῖο ὀρθόδοξο πληθυσμό καί τά περίφημα ὀρθόδοξα μοναστήρια της, ὑπῆρξε σπουδαῖο ἐργαστήριο τῆς μεταβυζαντινῆς ὀρθόδοξης ἁγιογραφίας, πράγμα πού ὀφείλεται, μεταξύ ἄλλων, καί στό γεγονός ὅτι ἡ περιοχή αὐτή ἀποτελοῦσε τόν φυσικό δίαυλο τῆς Γαληνοτάτης Δημοκρατίας τῶν Ἐνετῶν πρός τίς κτήσεις της στόν ἑλλαδικό χῶρο καί γενικῶς πρός τήν Ἀνατολή.

Ὑποστηρίζεται ὅτι τήν εἰκόνα αὐτή εἶχε στήν κατοχή τοῦ ὁ Ναύαρχος Sebastiano Venier, ἀρχηγός τῆς βενετικῆς ναυτικῆς δυνάμεως στήν Ναυμαχία τῆς Ναυπάκτου (Battaglia di Lepanto) τόν Ὀκτώβριο τοῦ 1571 μ.Χ. καί μετέπειτα Δόγης (Doge) τῆς Γαληνοτάτης (1577-1578). Αὐτή λοιπόν τήν εἰκόνα ὁ Ναύαρχος Venier τήν πῆρε μαζί του καί τήν τοποθέτησε σέ περίβλεπτη θέση πάνω στόν κεντρικό ἱστό τοῦ πολεμικοῦ του πλοίου. Ἡ σκηνή αὐτή περιγράφεται τέλεια σέ πίνακα πού ἔχει σάν θέμα τήν Ναυμαχία τῆς Ναυπάκτου, καί πού σώζεται στό Δημοτικό Μουσεῖο “ Correr” τῆς Βενετίας, στήν πλατεία τοῦ Ἁγίου Μάρκου.

Εἶναι γνωστό ὅτι ἡ νίκη τῆς Ναυπάκτου ἀποδόθηκε στήν βοήθεια τῆς Παναγίας. Ἀπό τότε ἔχομε στήν Δυτική Χριστιανοσύνη τήν ἐμφάνιση τοῦ τύπου τῆς Madonna di Lepanto, μέ ἀφιέρωση σ’ Αὐτήν ἱερῶν ναῶν, εἰκόνων, ἀγαλμάτων, μεταλλίων καί ὁδῶν ἤ πλατειῶν. Ὅταν ὁ βενετικός στόλος ἐπέστρεψε στήν Βενετία καί τοῦ ἔγινε ἀποθεωτική ὑποδοχή ἀπό τίς Ἀρχές καί τόν λαό, ἡ εἰκόνα τῆς Παναγίας, πού εἶχε στό πλοῖο τοῦ ὁ Ναύαρχος Venier, πῆρε ἐφεξῆς τό ὄνομα Madonna di Lepanto (Παναγία τῆς Ναυπάκτου). Ἡ εἰκόνα αὐτή παρέμεινε στήν κατοχή τῆς οἰκογενείας Venier ἕως τό ἔτος 1921, ὁπότε ὁ Giambattista Venier τήν ἐδώρησε στήν ἐκκλησία τῆς Santa Maria Formosa, ἐνορίτης τῆς ὁποίας ὑπῆρξε ὁ Ναύαρχος Venier, τό ἀρχοντικό του ὁποίου σώζεται μέχρι σήμερα, βρισκόμενο σέ 50 μέτρα ἀπόσταση ἀπό τόν ἀνωτέρω ναό, ἐπί τοῦ Campo (=πλατεία) τῆς Santa Maria Formosa.

Ἡ Παναγία τῆς Ναυπάκτου ἐτιμάτο ἰδιαίτερα κάθε 7η Ὀκτωβρίου τοῦ ἔτους, ἑορτή τῆς Madonna del Rosario (=Παναγίας τοῦ “Κομβοσκοινίου”), ἡ ὁποία ἦταν συνδεδεμένη μέ τήν μεγάλη νίκη τῶν Χριστιανῶν στό Lepanto μέ τήν θαυματουργική βοήθεια τῆς Θεοτόκου. Παρενθετικά ἀναφέρομε ὅτι τό Rosario εἶναι εἶδος ρωμαιοκαθολικοῦ κομβοσχοινίου, μέ τήν βοήθεια τοῦ ὁποίου οἱ ρωμαιοκαθολικοί πιστοί προσεύχονται στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο, λέγοντας ἐπαναληπτικά τήν φράση: “ Ave Maria plena gratia...” (Χαῖρε κεχαριτωμένη Μαρία κλπ.). Τόν τελευταῖο καιρό, ἡ λατρεία πρός τήν Θεοτόκο ἐνισχύθηκε σημαντικά στήν Ρωμαιοκαθολική Ἐκκλησία μέ τήν ἄνοδο στόν Παπικό Θρόνο τῆς Ρώμης τοῦ νῦν Πάπα Ἰωάννη Παύλου τοῦ Β•, τοῦ ἀπό Κρακοβίας, ὁ ὁποῖος ἔθεσε τήν Mater Ecclesiae (=Μητέρα τῆς Ἐκκλησίας) σάν σύμβολο, προστάτιδα καί πρότυπό του ποντιφικάτου του. Ἔτσι ὅλο καί περισσότερο οἱ ρωμαιοκαθολικοί πιστοί προσεύχονται δημοσίως στήν Παναγία μέ τό rosario-κομβοσχοίνιο, ἰδιαίτερα δέ κατά τόν εἰδικό μαριανό μήνα τοῦ Μαΐου, κατά τόν ὁποῖο οἱ πιστοί της ἐνορίας τῆς Santa Maria Formosa προσεύχονται μέ τό rosario ἐνώπιόν της εἰκόνας τῆς Madonna di Lepanto...