Δοξασίες στή Ναύπακτο κατά τήν πρώτη 30ετία τοῦ 13ου αἱ.

ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΑΝΑΔΡΟΜΕΣ

Χαράλαμπου Δ. Χαραλαμπόπουλου

Ὁ Μητροπολίτης Ναυπάκτου Ἰωάννης Ἀπόκαυκος (1199 – 1232) ἦταν ἀπό τίς διαπρεπέστερες ἐκκλησιαστικές καί πνευματικές φυσιογνωμίες τοῦ 13ου αἰ.

Διετέλεσε μαθητής τῶν ἰδεῶν καί τῶν διδαχῶν τοῦ μεγάλου λογίου καί φιλοσόφου Μιχαήλ Ψελλοῦ (1018 – 1078), πού διδάσκονταν στίς ἀνώτατες Σχολές τῆς Πόλης. Γράφει ὁ ἴδιος σέ ἐπιστολή του τό 1220 πρός τόν Πατριάρχη Μανουήλ, «Ὅτε τῆς Κωνσταντινουπόλεως ηὔγει ὁ λύχνος καί σύ καί ἡμεῖς τῷ φιλοσόφῳ ἐκείνῳ ἐμαθητεύσαμεν τῷ Ψελλῷ».

Ἔχοντας εὐρεία θεολογική, φιλοσοφική καί νομοκανονική μόρφωση μέ πλήρη γνώση τῆς ἀρχαιοελληνικῆς καί πατερικῆς γραμματείας, σημάδευσε τήν ἐποχή του μέ τό σημαντικό πνευματικό του ἔργο.

Τό συγγραφικό του ἔργο, πού ἀποτελεῖται ἀπό ἐπιστολές πρός σημαντικούς βυζαντινούς ἀξιωματούχους, νομοκανονικές ἀποφάσεις καί ἐπιγράμματα, μᾶς φανερώνει τό εὖρος τῶν γνώσεών του καί ταυτόχρονα ἀποτελεῖ σημαντική ἱστορική πηγή ἐκείνης τῆς ταραγμένης περιόδου ὅπου ἔδρασε.

Ἀπό τό ἔργο αὐτό ἐπιλέξαμε νά παρουσιάσουμε δύο νομοκανονικές ἀποφάσεις καί μία ἐπιστολή, πού ἔχουν σχέση μέ τήν Ναύπακτο καί τά ἤθη τῆς ναυπακτιακῆς κοινωνίας.

α. «Τοῦτο Ναυπάκτιον τό ἀρρώστημα …».

Ἡ βαριά ἀρρώστια, πού ἔπληττε τή Ναυπάκτια κοινωνία, ἦταν νά παντρεύουν κορίτσια 6 – 8 ἐτῶν μέ ἡλικιωμένους ἄνδρες ἄνω των τριάντα (30) ἐτῶν. Ἐξανίσταται ὁ Ἀπόκαυκος καί ἀναφέρει σέ ἀπόφασή του:

«Παράλογος οὐκ οἶδα πόθεν ἐν Ναυπάκτῳ, συνήθεια» ἐπεκράτησε νά ἐκδίδουν οἱ Χαρτοφύλακες, κληρικοί ὀφικιοῦχοι πού εἶχαν τό δικαίωμα ἔκδοσης ἀδειῶν «γαμικῶν συναλλαγμάτων». Δυστυχῶς ὅμως ἐξέδιδαν τίς ἄδειες γιά ἀποκόμιση φαίνεται κέρδους, χωρίς νά ἐξετάζουν τή νόμιμη ἡλικία τῶν συναλλασσομένων. «Ἐνίοτε γάρ ὀκταετῆ γυναῖκα ἀνδράσι προβεβηκόσι ἐκδίδωσι καί τοῖς δέκατον πόδα ἀνεστηκόσι). (Μερικές φορές 8χρονη παιδίσκη τήν ἀνεβάζουν στά δέκα ἔτη καί δίνουν ἄδεια νά παντρευτεῖ ἄνδρες ἡλικιωμένους).

Σέ ἄλλη περίπτωση μέ ἀπόγνωση καί ἀηδία γράφει: «Εἶδον ἀνομίαν ὑπό τόν ἥλιον ἄνδρα τριακοντούτη γυναικί ἑξαετεῖ συναφθέντα εἰς γάμον...». (Εἶδα τήν φοβερή ἀνομία τριαντάχρονος νά συνάπτει γάμο μέ 6χρονο κοριτσάκι).

Ἡ δικαιολογία τοῦ Χαρτοφύλακα ἦταν ὅτι φταῖνε οἱ γονεῖς πού βεβαίωναν ὅτι τά τέκνα τους «καί τοῦ νομίμου εἶναι ὑπέρχρονα», δηλαδή ξεπερνοῦσαν καί τόν νόμιμο χρόνο. Ὅμως ἡ νόμιμη ἡλικία τοῦ γάμου γιά τούς ἄνδρες ἦταν τό δέκατο πέμπτο (15ο), ἐνῶ γιά τίς γυναῖκες τό δέκατο τρίτο (13ο), «τήν δωδεκάτου χρόνου ἐκπλήρωσιν καί τήν τοῦ τρισκαιδεκάτου ἐπίβασιν».

«…Ὅτι τοῦτο Ναυπάκτιον τό ἀρρώστημα καί οὐδείς ἐπί θυγατρί τόν νόμιμον καιρόν ἐκαρτέρησεν, μαρτυροῦμεν ἡμεῖς, καί ὡς αἰσχύνη τάχα δοκεῖ τοῖς Ναυπακτίοις τοκεῦσιν, εἰ μή παρ’ ἡλικίαν αἱ θυγατέρες αὐτῶν τήν παρθενικήν ὑπανοιγῶσι πυλίδα». Ὅτι τό «ἀρρώστημα» αὐτό εἶναι ναυπάκτιον κανένας δέν μπορεῖ νά ἀμφιβάλλει, τονίζει ὁ Ἀπόκαυκος, πού ἔγινε μάρτυρας τῶν παρανομιῶν καί ἐπιβεβαιώνει ὅτι κανένας γονιός δέν περίμενε νά ἐνηλικιωθεῖ ἡ θυγατέρα του, σάν νά εἶναι ντροπή γιά τούς Ναυπάκτιους γονεῖς, ἐάν δέν «ξεπαρθενευθοῦν», παράκαιρα οἱ θυγατέρες τους.

Βέβαια, καμία δικαιολογία δέν ἔχει ὁ Χαρτοφύλακας, ὁ ὁποῖος δέν ἔπρεπε νά στηρίζεται στίς μαρτυρίες τῶν γονέων, ἀλλά νά ἐφαρμόζει τήν παροιμία: «ἀκοῆς πιστοτέρους ἠγεῖσθαι τούς ὀφθαλμούς» (πρέπει νά ἐμπιστευόμαστε περισσότερο τά μάτια μας καί λιγότερο τά αὐτιά μας). «Τῶν παρανομημάτων τούτων τά τέλη πρόδηλος πάντως παιδοφθορία». Τό ἀποτέλεσμα τῶν παρανομιῶν εἶναι ὁλοφάνερα ἡ παιδοφθορία, ἡ φθορά καί ἡ μόλυνση τοῦ σώματος καί τῆς ψυχῆς τῆς παιδίσκης, ἀνεξάρτητα ἐάν ὁ ἄνδρας δέν συνουσιάζεται μέ αὐτή. Ἄλλοι, συνεχίζει ὁ Ἀπόκαυκος τάχα προσεκτικοί περιμένοντας νά ἐνηλικιωθοῦν οἱ συμβίες τους «ἐπί τάς αὐτῶν ἐξώκειλαν πεθεράς» (τά «ἔφτιαχναν» μέ τίς πεθερές τους). Καί γνωρίζω πολλά τέτοια συμβάντα στήν Ναύπακτο καί ἀποφεύγω νά τά ἀναφέρω, γιά νά μήν ἐξευτελίσουμε περαιτέρω «τούς εἰς τά πάθη ταῦτα κατολισθήσαντας». Ὁ Ἀπόκαυκος ὡς μακρόθυμος πνευματικός πατέρας συγχωρεῖ τά παραστρατημένα παιδιά του καί δικαιολογεῖ: «Οἱ μέν οὕτω μαρτυροῦντες περί τῶν τέκνων πατέρες τάχα καί συγγνωστοί, ὡς ὑπέρ τῶν οἰκείων τέκνων σπουδάζοντες καί ἡ πρός τάς πενθεράς παράπτωσις τῶν ἀνδρῶν τῇ φυσικῇ ἀνάγκῃ δοθήσεται». Δέν δικαιολογεῖ ὅμως τόν Χαρτοφύλακα, πού σέ κάθε περίπτωση δέν ἔπρεπε νά παρανομεῖ. Πάντοτε, στίς γονεϊκές πιέσεις ἔπρεπε νά προβάλλει «τό τῆς γραφῆς μή παρανομεῖν», καί νά ἀπορρίπτει κάθετα τά παράνομα καί παράλογα ρουσφέτια.

Γιά τούς λόγους αὐτούς ὁ μητροπολίτης ἀφαιρεῖ ἀπό τόν Χαρτοφύλακα τήν ἔκδοση γαμικῶν ἀδειῶν καί τίς ἀναθέτει στόν Ἱερομνήμονα, ὑπό τήν βασική προϋπόθεση ὅτι θά διαπιστώνει ὁ ἴδιος ὁ μητροπολίτης τήν ἡλικία τῶν μελλονύμφων καί κατόπιν θά ἐκδίδεται ἡ ἄδεια. Ὅποιος παραβιάσει τήν ἀπόφαση αὐτή θά ὑποστεῖ αὐστηρές κυρώσεις.

Στό τέλος διαλύει τούς δύο γάμους τῶν ἀνηλίκων κοριτσιῶν ὡς παράνομους καί ἀντικοινωνικούς «καί οἱ μέν ἄνδρες λήψονται τά κατ’ αὐτούς καί τάς δοκούσας αὐτοῖς, αἱ δέ γυναῖκες ἀναμένουσι τόν νόμιμον καί οὕτως συναφθήσονται τοῖς τοινικαῦτα ταύτας ἀρέσκουσι». (Καί οἱ μέν ἄνδρες θά λάβουν ὅ,τι ἔχουν δώσει λόγω τοῦ γάμου στίς ἀνήλικες συμβίες τους, οἱ δέ γυναῖκες νά ἀναμείνουν τή νόμιμη ἡλικία καί νά παντρευτοῦν μέ τούς ἄνδρες πού θά ἐπιλέξουν). Ἡ ἐφαρμογή τῆς ἀπόφασης ἀνατίθεται στόν Ἱερομνήμονα.

β. «Ναυπάκτιος δόξα τοῦτο τό παραλήρημα…»

Σέ ἐπιστολή του (1220) πρός τόν Μεσάζοντα (πρωθυπουργό) τῆς ἡγεμονίας τῆς Ἠπείρου Νικηφόρον Γοριανίτην γράφει:

«Εἰς ἔννοιαν ἔρχομαι, μή καί ἀληθής ἡ ἑλλήνιος φλυαρία, ὅτι μοίρα ἐστι καί μίτον ἔχει καί ἄτρακτον καί ἐπινήθει ἑκάστῳ τά ἐκ γενετῆς αὐτῶ συμβησόμενα…». (Σκέπτομαι μήπως εἶναι ἀληθινή «ἡ ἑλλήνιος φλυαρία» ὅτι ὑφίσταται ἡ μοίρα πού μέ τά ὑφαντικά της μέσα, τό νῆμα καί τό ἀδράχτι, ὑφαίνει ὅσα ἀπό τή γέννηση τοῦ ἀνθρώπου μέχρι τόν θάνατό του, πρόκειται νά συμβοῦν».
Ἡ μοίρα, λοιπόν, ὅ,τι γράφει δέν τό ἀναιρεῖ.

«Ὅτι δέ Ναυπάκτιος δόξα τοῦτο τό παραλήρημα ἱερέως χείλη ἐμά λαλήσει ταύτην τήν ἀλήθειαν». Βεβαιώνω, λέγει ὁ Ἀπόκαυκος, ὅτι αὐτή ἡ δοξασία, πού δέν ἔχει λογική βάση, ἐνδημεῖ στή Ναύπακτο. Ὅλοι ἐδῶ, συνεχίζει, τά αἴτια τῆς δυστυχίας τους δέν πιστεύουν ὅτι εἶναι ἀποτέλεσμα τῶν ἁμαρτιῶν τους ἤ τῆς εὐτυχίας τους ὅτι εἶναι «ἀντιμέτρησις τῆς ἀρετῆς», βράβευση γιά τόν σωστό βίο. Ὅλα ἀνάγονται στή μοίρα. «Ἄλλ’ ὅ ἄν ἡ μοίρα ἑκάστῳ ἐμοίρανε, τοῦτο ἐξ ἀνάγκης παραδοξάζουσιν ἐπιγίγνεσθαι». Τοῦτο ἐπιβεβαιώνουν οἱ παροιμίες πού ἀκούγονται καί σήμερα στήν Ναυπακτία: «Ὅ,τι μοίρανε, μοίρανε• Ὅ,τι γράφει, δέν ξεγράφει• Ὅποιου τοῦ μέλει νά πνιγεῖ ποτέ του δέν πεθαίνει• Ἄν ἔχεις μέρες τῆς στεριᾶς, ἔχεις καί τοῦ πελάου• Ἄν ἔχεις τύχη διάβαινε καί ριζικό περπάτει».

«Τοιοῦτόν μοι τό λάχος (κλῆρος – λαχεῖο) μοιριγενές καί πιστόμοιρον» ἐπισημαίνει ὁ Ἀπόκαυκος. Ἔτσι, μιλώντας γιά τά δικά του βάσανα (ἀσθένειες – διωγμοί – ἐξορίες…) μπαίνει στόν πειρασμό νά διερωτηθεῖ μήπως αὐτά τοῦ ἔχουν κληρωθεῖ ἀπό τήν μοίρα! Βέβαια, αὐτά τά «μοιραῖα» δέν τά πιστεύει: ἁπλῶς τά γράφει γιά νά τονίσει πόσο ἔντονο εἶναι τό φαινόμενο στή Ναύπακτο, πού θυμίζει τό παλαιόν: «Τό πεπρωμένον φυγεῖν ἀδύνατον».
Ἄλλωστε, ὁ χαρακτηρισμός παραλήρημα εἶναι καταλυτικός γιά τήν μοίρα, πού εἶναι παράλογος δοξασία. Ἐάν ἴσχυε, τότε ὁ ἄνθρωπος θά ἦταν δέσμιος του πεπρωμένου του καί αὐτό δέν μπορεῖ νά πιστεύει ὁ πολύς Ἰωάννης Ἀπόκαυκος, οὔτε καί ὅσοι θεωροῦν ὅτι ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἐλεύθερος νά δημιουργεῖ τό μέλλον του, ἀνεξαρτήτως ἀπό τίς δυσκολίες πού φέρνει ἡ ζωή.