Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Θεολογική μελωδία τῆς εἰρήνης

Πρωτοπρεσβυτέρου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Γιά τήν εἰρήνη μπορεῖ νά μιλᾶ κανείς μέ ὅρους πολιτικούς, κοινωνικούς, φιλοσοφικούς (μιᾶς φιλοσοφικῆς ἠθικῆς) ἤ μέ βάση ἀρχές τοῦ διεθνοῦς ἤ τοῦ ἐργατικοῦ ἤ τοῦ οἰκογενειακοῦ δικαίου, ἁπλώνοντας τό αἴτημα τῆς εἰρήνης στίς διεθνεῖς, τίς ἐργασιακές καί τίς σχέσεις τῶν μελῶν τῆς οἰκογένειας. Καί μέ αὐτούς τούς ὅρους νά λέη σημαντικά πράγματα, κάνοντας διεισδυτικές παρατηρήσεις, χωρίς ὅμως νά φθάνη σέ θεραπευτικά ἀποτελέσματα, χωρίς νά ὁδηγῆ στήν ἀπόλαυση τῆς εἰρήνης τούς ἀνθρώπους,τίς κοινωνίες καί τίς κυβερνήσεις τους.

Ἡ εἰρήνη εἶναι ἕνα αἴτημα καί ἕνα ἰδεολόγημα μέ ποικίλες ἀφετηρίες. Στοχαζόμενος γι’ αὐτήν μπορεῖ νά φτιάξη κανείς περίπλοκες διανοητικές κατασκευές, πιθανῶς θαυμαστές στήν λογική δομή τους, ἀλλά ἄσχετες μέ τήν καθημερινότητα τοῦ θνητοῦ ἀνθρώπου. Ὁ θνητός ἄνθρωπος, καί σέ διαφόρους βαθμούς ἐμπαθής, δέν μπορεῖ μέ λογικές κατασκευές νά εἰρηνεύση.

Οἱ ἅγιοι Πατέρες μας δέν στοχάζονταν γιά τήν εἰρήνη. Τήν ἀγαποῦσαν, τήν ἐπιθυμοῦσαν καί ἤθελαν νά τήν ἔχουν ἔνοικο στήν ψυχή τους, γιατί γνώριζαν ὅτι ἡ εἰρήνη δέν εἶναι μιά ἄσαρκη ἰδέα, δέν εἶναι ἀποτέλεσμα κάποιων κανονιστικῶν διατάξεων καί διεθνῶν συμφωνιῶν. Ἡ εἰρήνη εἶναι ὁ ἔνσαρκος Λόγος τοῦ Πατρός, ὁ Χριστός.

Αὐτό τό γεγονός τό ψάλλουμε μέ πολύ ὡραίους ὕμνους, θεολογικές μελωδίες, κατά τήν περίοδο τῶν Χριστουγέννων. Γιά νά βγοῦμε, λοιπόν, ἀπό τήν ἀτελέσφορη ταραγμένη κοσμική ἀναζήτηση τῆς εἰρήνης καί νά μποῦμε στό ἄλλο κλίμα τῆς λατρείας τῆς Ἐκκλησίας, πού εἶναι γεμάτη μέ θεολογικούς εἰρηνοποιούς ὕμνους, θά μελετήσουμε, μέ ὁδηγό τόν ἅγιο Νικόδημο τόν Ἁγιορείτη, τόν εἱρμό τῆς πέμπτης ὠδῆς τοῦ πεζοῦ κανόνα τῶν Χριστουγέννων, πού εἶναι ποίημα τοῦ Κοσμᾶ τοῦ Μελωδοῦ. Ὁ εἱρμός εἶναι ὁ ἀκόλουθος:

«Θεὸς ὢν εἰρήνης, Πατὴρ οἰκτιρμῶν, τῆς μεγάλης Βουλῆς σου τὸν Ἄγγελον, εἰρήνην παρεχόμενον ἀπέστειλας ἡμῖν· ὅθεν θεογνωσίας, πρὸς φῶς ὁδηγηθέντες, ἐκ νυκτός ὀρθρίζοντες, δοξολογοῦμέν σε Φιλάνθρωπε».

Ὁ ἅγιος Νικόδημος σχεδόν σέ κάθε λέξη τοῦ ὕμνου βλέπει δάνεια ἀπό κείμενα τῆς Καινῆς καί τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης. Ἀποδεικνύει ὅτι ὁ Μελωδός εἶχε μέσα του «πλουσίως ἐνοικοῦντα» τόν ἁγιογραφικό λόγο, γι’ αὐτό ὁ λόγος αὐτός ἔρρεε ἄφθονα μέσα στούς στίχους του. Ἄλλωστε, τόν κινοῦσε τό ἴδιο Ἅγιο Πνεῦμα, πού κινοῦσε τούς Προφῆτες καί Ἀποστόλους. Τό σημαντικό εἶναι ὅτι καί ὁ ἐρμηνευτής του ἅγιος Νικόδημος μέσα ἀπό τόν ὕμνο τοῦ ἁγίου Κοσμᾶ ἀνάγεται σέ κείμενα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, δείχνοντας ὅτι μέ τήν ὑμνολογία, ἡ προσευχή τῆς Ἐκκλησίας εἶναι ἑνωμένη μέ τήν θεολογία τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Ἄς πάρουμε, ὅμως, μιά γεύση ἀπό τήν ἑρμηνεία αὐτοῦ τοῦ ὕμνου ἀπό τόν ἅγιο Νικόδημο. Ὁ ἅγιος Νικόδημος σέ μιά ἐλεύθερη καί κάπως συνεπτυγμένη παρουσίαση τῆς ἑρμηνείας του λέει:

Ἀπό πολλά ρητά τῶν Γραφῶν συγκροτεῖ τόν εἱρμό αὐτό ὁ ἱεράρχης Κοσμᾶς. Τό «Θεὸς ὢν εἰρήνης» τό δανείστηκε ἀπό τήν πρός Φιλιππησίους ἐπιστολή τοῦ ἀπ. Παύλου στήν ὁποία λέει: «καὶ ὁ Θεὸς τῆς εἰρήνης ἔσται μεθ' ὑμῶν» (4,9), ὁμοίως καί ἀπό τήν πρός Ρωμαίους ἐπιστολή: «ὁ δὲ Θεὸς τῆς εἰρήνης συντρίψει τὸν σατανᾶν ὑπὸ τοὺς πόδας ὑμῶν ἐν τάχει» (16,20) καί ἀπό τήν πρός Ἑβραίους ἐπιστολή: «Ὁ δὲ Θεὸς τῆς εἰρήνης, ὁ ἀναγαγὼν ἐκ νεκρῶν τὸν ποιμένα τῶν προβάτων» (13,20). Τό «Πατὴρ οἰκτιρμῶν» τό δανείστηκε ἀπό τήν Β΄ πρός Κορινθίους ἐπιστολή, ὅπου λέγεται: «Εὐλογητὸς ὁ Θεὸς καὶ πατὴρ τοῦ Κυρίου ἡμῶν ᾿Ιησοῦ Χριστοῦ, ὁ πατὴρ τῶν οἰκτιρμῶν καὶ Θεὸς πάσης παρακλήσεως» (1,3). Τόν στίχο: «τῆς μεγάλης Βουλῆς σου τὸν Ἄγγελον» δανείστηκε ἀπό τό προφήτη Ἡσαΐα, ὁ ὁποῖος λέει: «καὶ καλεῖται τὸ ὄνομα αὐτοῦ μεγάλης βουλῆς ἄγγελος» (9,6). Τήν ἔκφραση: «εἰρήνην παρεχόμενον» τήν ἐρανίσθη ἀπό τόν εὐαγγελιστή Ἰωάννη, πού λέει: «Εἰρήνην ἀφίημι ὑμῖν, εἰρήνην τὴν ἐμὴν δίδωμι ὑμῖν» (14,27) καί ἀπό τόν ἀπ. Παῦλο, πού εἶπε: «αὐτὸς γάρ ἐστιν ἡ εἰρήνη ἡμῶν, ὁ ποιήσας τὰ ἀμφότερα ἓν καὶ τὸ μεσότοιχον τοῦ φραγμοῦ λύσας» (Ἐφ. 2,14). Ἡ ἔκφραση: «φῶς τῆς θεογνωσίας» πάρθηκε ἀπό τό Ἀββακούμ, ὁ ὁποῖος λέει: «καὶ φέγγος αὐτοῦ ὡς φῶς ἔσται» (3,4). Τό δέ «ἐκ νυκτός ὀρθρίζοντες» ἐλήφθη ἀπό τόν προφήτη Ἡσαΐα, πού λέει: «ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζει τὸ πνεῦμα μου πρός σε, ὁ Θεός» (26,9).

Ἀφοῦ συγκρότησε ἀπό τόσες ἁγιογραφικές ρήσεις τό τροπάριο αὐτό ὁ Κοσμᾶς ὁ Μελωδός, ὕστερα ἐπιστρέφοντας πρός τόν Θεό καί Πατέρα λέγει: «Ὦ φιλανθρωπότατε Δέσποτα, σύ Θεὸς ὢν εἰρήνης, καί Πατὴρ οἰκτιρμῶν, ἀπέστειλας σέ μᾶς τόν Μονογενῆ σου Υἱό, πού ἔγινε Ἄγγελος (Μηνυτής) τῆς μεγάλης καί προαιώνιας καί ἄρρητης βουλῆς σου, δηλαδή τῆς ἀποφάσεώς σου γιά τήν ἔνσαρκη οἰκονομία τοῦ Υἱοῦ Σου».

Ὁ ἅγιος Μάξιμος λέγει: «Μεγάλη βουλή τοῦ Θεοῦ καί Πατέρα εἶναι τό κρυμμένο στή σιγή καί ἄγνωστο μυστήριο τῆς θείας Οἰκονομίας, τό ὁποῖο φανέρωσε ὁ Μονογενής Υἱός καθώς τό πραγματοποίησε μέ τή σάρκωσή Του κι ἔγινε ἀγγελιοφόρος τῆς μεγάλης προαιώνιας βουλῆς τοῦ Θεοῦ καί Πατέρα. Ἀγγελιοφόρος τῆς μεγάλης βουλῆς τοῦ Θεοῦ γίνεται καί ὁ ἄνθρωπος πού γνώρισε τό λόγο τοῦ μυστηρίου καί μέ κάθε ἔργο καί λόγο ἀνυψώνεται ἀκατάληπτα, ὥσπου νά φτάσει σ’ Ἐκεῖνον πού κατέβηκε τόσο πολύ πρός αὐτόν». (Κεφ. 23, τῆς β΄ ἑκατοντοντάδος τῶν θεολογικῶν).

Στήν συνέχεια ὁ ἅγιος Νικόδημος ἑρμηνεύει τό «ἀπέστειλας» ὡς «εὐδοκήσας νά ἔλθη σέ μᾶς ὁ Υἱός Σου», διότι ἡ ἀποστολή τοῦ Υἱοῦ στόν κόσμο δηλώνει τήν εὐδοκία τοῦ Πατρός, ὅπως ἐννόησε τήν ἀποστολή ὁ μέγας Γρηγόριος ὁ Θεολόγος (Λόγος εἰς τήν Χριστοῦ Γέννησιν). «Εὐδοκία» λέγεται τό προηγούμενο θέλημα τοῦ Θεοῦ, κατά τόν ἅγιο Ἰωάννη Δαμασκηνό καί τόν Θεσσαλονίκης Γρηγόριο, ὄχι τό ἑπόμενο. Δηλαδή, ἡ ἔνσαρκη Οἰκονομία τοῦ Θεοῦ Λόγου ἦταν προηγούμενο θέλημα τοῦ Θεοῦ. Καί ρωτᾶ ὁ ἅγιος Νικόδημος: Γιατί ἀπέστειλες τόν Υἱό Σου Πάτερ Θεέ; Γιά νά δώση σέ μᾶς εἰρήνη, γιά νά εἰρηνοποιήση ἐμᾶς, πρῶτον, μέ τόν Θεό, δεύτερον, μέ τούς Ἀγγέλους, πρός τούς ὁποίους εἴχαμε μάχη, τρίτον, μέ τούς ὁμοφύλους μας ἀνθρώπους, διότι καί πρός ἀλλήλους εἴχαμε μάχη καί, τέταρτον, μέ τόν ἑαυτόν μας. Παραθέτει μάλιστα σέ ὑποσημείωση ἕνα κεφάλαιο τοῦ ἁγίου Μαξίμου ἀπό τήν γ΄ ἑκατοντάδα τῶν θεολογικῶν, πού λέει ὅτι ἡ εἰρήνη αὐτή χρειάζεται ὁλοκληρωτικό πόλεμο ἐναντίον τοῦ διαβόλου: «Εἶναι ἀδύνατο νά φιλιωθοῦμε μέ τό Θεo, ἐν ὅσω μέ τά πάθη μας ἐπαναστατοῦμε ἐναντίον Του καί ἀνεχόμαστε νά πληρώνομε φόρο μέ τήν κακία μας στό διάβολο, τόν κακό τύραννο καί φονευτή τῶν ψυχῶν μας, ἄν δέ βγοῦμε πρωτύτερα σέ ὁλοκληρωτικό πόλεμο ἐναντίον τοῦ πονηροῦ. Γιατί μέχρι τότε εἴμαστε ἐχθροί καί ἀντίπαλοι τοῦ Θεοῦ, καί ἄς πλάθομε γιά τόν ἑαυτό μας τό ὄνομα τῶν πιστῶν» (κεφ. 41).

Στήν συνέχεια εἶναι σημαντική ἡ ἑρμηνεία τοῦ «ὀρθρίζοντες». Κατά τόν ἅγιο Νικόδημο, ὁ ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Μελωδός ἀπευθυνόμενος στόν Θεό Πατέρα λέει, ὅτι ἀπό τήν ἔνσαρκη παρουσία τοῦ Υἱοῦ Σου ἐμεῖς τά πεπλανημένα ἔθνη ὁδηγηθήκαμε στό φῶς τῆς γνώσεώς Σου, δηλαδή τῆς εὐσέβειας καί τῆς πίστης. Γι’ αὐτό: ἐκ νυκτός ὀρθρίζοντες, δηλαδή ἀπό τήν πλάνη καί τήν ἀσέβεια ἐρχόμενοι στήν εὐσέβεια, σέ δοξολογοῦμε, Φιλάνθρωπε Κύριε.

Σ’ αὐτό σημεῖο ὁ ἅγιος Νικόδημος ἀναφέρει μιά ἀπορία πού προτείνει ὁ ἑρμηνευτής τῶν κανόνων Θεόδωρος (ὁ καλούμενος Πτωχός Πρόδρομος). Λέγει: Ἐπειδή ἡ ἀσέβεια εἶναι νύχτα, ἡ δέ εὐσέβεια εἶναι ἡμέρα, γιατί ὁ Ἡσαΐας καί ὁ Μελωδός δέν εἶπαν, «ἀπό τήν νύκτα ἤλθαμε στήν ἡμέρα», ἀλλά εἶπαν ὅτι ἤλθαμε στόν ὄρθρο, γράφοντας «ὀρθρίζοντες»; Λύνοντας, λοιπόν, αὐτήν τήν ἀπορία λέγει: Στήν νύχτα τά μάτια δέν βλέπουν παντελῶς· στήν ἡμέρα βλέπουν καθαρά καί ἀπλανῶς· στόν ὄρθρο βλέπουν μέν λίγο, ὄχι ὅμως καθαρά· ὁ ὄρθρος εἶναι στό μέσον νύχτας καί ἡμέρας, καί οὔτε εἶναι ἐντελῶς σκοτεινός, ὅπως ἡ νύχτα, οὔτε ἐντελῶς φωτεινός, ὅπως ἡ ἡμέρα. Κατά τόν ἴδιο τρόπο νύχτα σκοτεινή καί ἀσέληνη εἶναι ἡ ἀσέβεια, καθώς καί ὅσοι βρίσκονται στήν ἀσέβεια· ἡμέρα ὁλόφωτη εἶναι ἡ κατάσταση τοῦ μέλλοντος αἰῶνος, εἶναι ἡ δόξα καί ἡ γνώση τῶν μυστηρίων πού μέλλεται νά ἀποκαλυφθῆ στούς ἁγίους· ὄρθρος εἶναι ἡ κατάσταση τῶν εὐσεβῶν στόν παρόντα αἰώνα. Οἱ εὐσεβεῖς καί ἅγιοι πού βρίσκονται στήν κατάσταση αὐτή τοῦ παρόντος αἰῶνος, δέν μποροῦν νά δοῦν μέ εὐκρίνεια καί καθαρά τά θεῖα μυστήρια, διότι ἐμποδίζονται ἀπό τό σκέπασμα τοῦ ὑλικοῦ καί παχέος σώματος. Ζοῦν, ἀγωνίζονται καί ἀπολαμβάνουν τόν ὄρθρο τῆς μέλλουσας φωτεινῆς ἡμέρας τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ καί ζοῦν μέ τήν εἰρήνη τήν «ὑπερέχουσα πάντα νοῦν».

Ἀφήνοντας πολλές λεπτομερεῖς, ἀλλά ὡραῖες καί φωτιστικές ἑρμηνευτικές παρατηρήσεις τοῦ ἁγίου Νικοδήμου, κλείνουμε τήν ἑρμηνεία τοῦ ὕμνου λέγοντας, σύν τῷ Μελωδῷ Κοσμᾷ, ὅτι ἡ εἰρήνη μας εἶναι ὁ Θεός Πατήρ τῶν οἰκτιρμῶν, ὁ σαρκωθείς Υἱός Του καί τό Ἅγιο Πνεῦμα.