Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ὁ φαρισαϊσμός τῶν σύγχρονων τελωνῶν

Πρωτοπρεσβύτερου Θωμᾶ Βαμβίνη

Τὸ Τριώδιο εἶναι ἡ περίοδος κατὰ τὴν ὁποία ἡ Ἐκκλησία μᾶς προετοιμάζει νὰ γιορτάσουμε τὴν μεγάλη γιορτὴ τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Χριστοῦ. Μὲ τὴν ὑμνολογία, τὰ ἀποστολικά καί εὐαγγελικά ἀναγνώσματα πού διαβάζονται στούς Ἱερούς Ναούς, ὅταν τελεῖται θεία Λειτουργία, μέ τίς ἑορτές τῶν Κυριακῶν τοῦ Τριωδίου καὶ μὲ τὴν νηστεία, μᾶς βοηθᾶ νά μποῦμε στά ἐσώτερα τῆς πνευματικῆς ζωῆς, τῆς ἐν Χριστῷ ἐκκλησιαστικῆς ζωῆς.
Καὶ τὸ πρῶτο ποὺ μᾶς θυμίζει ἡ Ἐκκλησία μας, τήν πρώτη Κυριακή τοῦ Τριωδίου, εἶναι τό πῶς πρέπει νά στεκόμαστε ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ προσευχόμενοι. Οἱ ἅγιοι Πατέρες μας ὅρισαν τήν ἡμέρα αὐτή νά διαβάζεται τό εὐαγγελικό ἀνάγνωσμα πού περιλάμβανε τὴν παραβολὴ τοῦ Τελώνου καί τοῦ Φαρισαίου, μέ τήν ὁποία διδασκόμαστε ποιά εἶναι ἡ προσευχὴ πού ἔχει ἀποτέλεσμα, πού ἔχει καρπό, ὁ ὁποῖος δικαιώνει τὸν ἄνθρωπο.

Τὸ Εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα τελειώνει μέ τήν δικαίωση τοῦ Τελώνη καί ὄχι τοῦ Φαρισαίου, «ὅτι πᾶς ὁ ὑψῶν ἑαυτὸν ταπεινωθήσεται, ὁ δὲ ταπεινῶν ἑαυτὸν ὑψωθήσεται». Ὁ Φαρισαῖος, ὁ ὁποῖος στεκόταν στὸ μέσον τοῦ ναοῦ καὶ εὐχαριστοῦσε τὸν Θεὸ γιὰ τὶς ἀρετές του, δὲν κατέβηκε στὸ σπίτι του δικαιωμένος. Ὁ Τελώνης, ὁ ἁμαρτωλός, ὁ ὁποῖος ἔβλεπε τὸν ἑαυτό του σὲ ποιά κατάσταση ἦταν καὶ προσευχόταν: «ὁ Θεὸς ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ», αὐτὸς κατέβηκε στὸ σπίτι του δικαιωμένος, ὁ Θεὸς δηλαδή τόν δικαίωσε, τοῦ ἔδωσε τὴν Χάρη Του, τὴν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν του.

Εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὴ μιὰ ἔκφραση ποὺ ὑπάρχει σὲ αὐτὸ τὸ ἀνάγνωσμα, ἡ ὁποία ἀφορᾶ τὸν Φαρισαῖο, ἀλλά εἶναι πολύ σημαντικό νὰ τὴν ἔχουμε πάντα στὸ νοῦ μας. Γράφει ὁ Εὐαγγελιστής Λουκᾶς: «Ὁ Φαρισαῖος σταθεὶς πρὸς ἑαυτὸν ταῦτα προσηύχετο». Ἡ διατύπωση εἶναι πολὺ σημαντικὴ. Στάθηκε καὶ ἔβλεπε τὸν ἑαυτό του καὶ προσευχόταν. Δέν ἔβλεπε στὸν Θεό, ὁ νοῦς δὲν εἶχε κίνηση πρός τά ἄνω, δὲν ἦταν στραμμένος πρὸς τήν ἄνω Βασιλεία τῆς δικαιοσύνης τοῦ Θεοῦ. Ἔβλεπε τὸν ἑαυτό του, τὸν θαύμαζε, τὸν δικαίωνε μόνος του καὶ κατόπιν εὐχαριστοῦσε μὲ κομπασμὸ τὸν Θεὸ, ὅτι δὲν εἶναι σὰν τοὺς λοιποὺς τῶν ἀνθρώπων.

Δέν ἔλλειψαν διαχρονικά ἀπό τήν ζωή τοῦ κόσμου καί ἀπό τόν λαό τῆς Ἐκκλησίας οὔτε οἱ Φαρισαῖοι, οὔτε οἱ Τελῶνες. Πρέπει νά ἐπισημάνουμε, ὅμως, ὅτι στὶς μέρες μας ἡ συντριπτική πλειοψηφία τῶν ἀνθρώπων «συντάσσεται» μέ τὴν κατηγορία τοῦ Φαρισαίου, διότι ἀκόμη καί αὐτοί πού ζοῦν βυθισμένοι στήν ποικιλώνυμη ἁμαρτία, ἐκφράζονται μέ τό ἀδικαίωτο ἦθος τοῦ Φαρισαίου. Στίς μέρες μας, δηλαδή, ἔχουμε τήν προκλητική ἐμφάνιση τοῦ φαρισαϊσμοῦ τῶν σύγχρονων τελωνῶν.

Ἐξηγοῦμε τήν ἄποψη αὐτή. Οἱ σύγχρονοι τελῶνες δέν στέκονται ταπεινά ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ καί δέν λένε: «Βεβαρημένων τῶν ὀφθαλμῶν μου ἐκ τῶν ἀνομιῶν μου, οὐ δύναμαι ἀτενίσαι, καὶ ἰδεῖν τὸν αἰθέρα τοῦ οὐρανοῦ», καί ἀπογοητευμένοι ἀπό τόν ἑαυτό τους δέν στρέφονται κατόπιν μέ ἐλπίδα στόν Θεό, λέγοντας: «ὁ Θεός, ἱλάσθητί μοι τῷ ἁμαρτωλῷ». Στέκεται ὁ καθένας «πρὸς ἑαυτὸν», ὑπερήφανα, δικαιώνοντας τόν ἑαυτό του καί ἀπαιτώντας ἀπό ὅλους τούς ἄλλους νά δεχθοῦν τίς ἀπόψεις του, γιά τό τί εἶναι ἁμαρτία, τί ἀρετή καί τί φυσικό• ὅσο δέ γιά τό ἀφύσικο, γιά τούς περισσότερους ἀπό αὐτούς δέν ὑπάρχει, ὅπως δέν ὑπάρχει καί Θεός. Ὁ Σάρτρ συνέδεε τόν Θεό μέ τήν φύση. Δέν ὑπάρχει φύση, ἰσχυριζόταν, ἐπειδή δέν ὑπάρχει Θεός γιά νά τήν δημιουργήση. Καί ἀφοῦ δέν ὑπάρχει κατά τόν Σάρτρ φύση, πῶς οἱ ὁμόφρονές του νά χαρακτηρίσουν κάτι ὡς ἀφύσικο;

Αὐτό πού συμβαίνει στίς μέρες μας εἶναι φρικτό. Οἱ ἀπόψεις τοῦ Σάρτρ, οἱ ὁποῖες παλαιότερα ἀντιμετωπίζονταν σὰν κάποιες φιλοσοφικές ἰδιορρυθμίες, στὶς μέρες μας ἀπέκτησαν ἰσχύ, συνδέθηκαν μέ ψυχολογικές θεωρίες, μέ ἕναν ψυχολογικό λαϊκισμό, πού ἔχει κυριεύσει τηλεοπτικές ἐκπομπές κυρίως ἐλαφροῦ περιεχομένου. Τό φρικτότερο πάντως εἶναι ὅτι οἱ ἀπόψεις αὐτές γίνονται στίς μέρες μας νόμοι πού παραμορφώνουν τήν ζωή τοῦ κόσμου. Εὐτυχῶς, πάντως, πού ἔχει ἀφομοιωθῆ ἀπό τόν πολύ λαό, ὅτι τό νόμιμο δέν ταυτίζεται πάντα μέ τό δίκαιο, οὔτε μέ τό ἠθικό, ὅπως, ἐπίσης, ὅτι δέν χάσαμε ἀκόμη τήν ἱκανότητα νά ξεχωρίζουμε, ἔστω χονδροειδῶς, τό καλό ἀπό τό κακό.

Νά θυμίσουμε ἕνα βασικό στοιχεῖο ἀπό τήν ψυχοθεραπευτική σχολή πού χαρακτηρίσαμε ψυχολογικό λαϊκισμό, τῆς ταιριάζει πάντως καί ὁ χαρακτηρισμός ψυχολογικός φαρισαϊσμός. Ὑπάρχει μιὰ ψυχοθεραπευτικὴ σχολὴ τῆς θετικῆς ψυχολογίας, τὴν ὁποία κάποιοι ὀνομάζουν εὐτυχιοκρατία, κεντρικός σκοπός τῆς ὁποίας εἶναι ἡ εὐτυχία. Αὐτόν τόν σκοπό τόν ἐπιδιώκει μέ τό νά βοηθάη τούς θεραπευόμενους νὰ αἰσθάνονται καλὰ μὲ τὸν ἑαυτό τους. Εἶναι γνωστή ἡ προτροπή: «Νά αἰσθάνεσαι καλά μέ τόν ἑαυτό σου». Αὐτήν τήν προτροπή, ἄν τήν τοποθετήση κανείς μέσα στήν ἀσκητική τῆς Ἐκκλησίας, μπορεῖ νά τῆς δώση καί θετικό περιεχόμενο. Νά τήν συνδέση μέ τήν μέριμνα νά εἶναι ἡ συνείδηση ἐλεύθερη ἀπό βαρίδια κακῶν λογισμῶν καί πράξεων ἤ μέ ταπείνωση, αὐτομεμψία, ἐλπίδα καί ἀγάπη πρός τό φῶς τῶν ἐντολῶν τοῦ Θεοῦ νά γίνονται τά βαρίδια τῆς συνείδησης «τελεωνική» προσευχή φωτιστικῆς μετανοίας. Ὅμως, δέν χρησιμοποιεῖται μέ τέτοιο περιεχόμενο. «Νά αἰσθάνεσαι καλά μέ τόν ἑαυτό σου, ὅπως καί ἄν εἶναι». Δέν ὑπάρχει καλό ἤ κακό, οὔτε φυσικό ἤ ἀφύσικο. Σ’ αὐτό τό πλαίσο ἡ ἔκφραση αὐτή εἶναι βαθιὰ νοσηρή, εἶναι μιὰ ἔκφραση ἡ ὁποία δὲν θέλει νὰ ἀναγνωρίση ἀσθένεια στὸν ἄνθρωπο, δὲν θέλει νὰ ἀναγνωρίση ὅτι ὁ ἄνθρωπος ἔχει κάποιο πρόβλημα, ὅτι ὅλα εἶναι καλὰ καὶ θὰ πρέπει ὁ καθένας νὰ ἀποδέχεται τὸν ἑαυτό του, νὰ τὸν βλέπη ὅπως εἶναι καὶ νὰ προχωρᾶ μπροστά. Αὐτὴ εἶναι μιὰ ἄποψη πού, δυστυχῶς, ἔχει πολύ πέραση. Εἶναι, ὅμως, σύμπτωμα μιᾶς πολύ βαθιᾶς κοινωνικῆς καὶ πνευματικῆς ἀσθένειας, τήν ὁποία, ἄν τήν χαρακτηρίσουμε μέ εὐαγγελική ὁρολογία, εἶναι φαρισαϊσμός. Εἶναι ἕνας τρόπος νὰ δικαιώνουμε τὸν ἑαυτό μας, νὰ τὸν θεωροῦμε ὅτι εἶναι καλὸς καὶ ἂς εἶναι ὁ πιὸ διεστραμμένος. Γι’ αὐτούς τούς Φαρισαίους ὅσοι μιλοῦν γιά ἀσθένεια, πού χρειάζεται θεραπεία, εἶναι σκοταδιστές, ψυχολογικά ἄρρωστοι καί πολιτιστικά ὑποβαθμισμένοι.

Ἡ Ἐκκλησία, ὅμως, ἔχει τό δικό της φῶς, πού φωτίζει ἕως τό ἀπύθμενο βάθος τοῦ ἀνθρώπου καί ἀποκαλύπτει ἕως καί τά «βαθέα τοῦ σατανᾶ». Γνωρίζει τήν ἀποδιοργάνωση τοῦ ἀνθρώπου, τόν σκοτασμό τοῦ νοῦ του, τόν διασκορπισμό τῆς ἐνέργειάς του στό περιβάλλον, τήν ὑποταγή του στίς ἐξωτερικές συνθῆκες καί τά πάθη. Γι’ αὐτό πρέπει νὰ ἔχουμε μπροστά μας ἕνα πρότυπο ζωῆς, πρέπει νὰ ἐξελιχθοῦμε, ἔχουμε ἀνάγκη προόδου πνευματικῆς. Καὶ αὐτό μποροῦμε νά τό πραγματοποιήσουμε: «ἀφορῶντες πρὸς τὸν τῆς πίστεως ἀρχηγὸν καὶ τελειωτὴν ἡμῶν Ἰησοῦν Χριστὸν», ὅπως λέει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος (Ἑβρ. ιβ΄, 1-2). Νὰ ἔχουμε, δηλαδή, στραμμένη σταθερά καὶ μὲ ἔνταση τὴν προσοχή μας στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ καὶ νὰ προσπαθοῦμε, ἀκούγοντας τὴν διδασκαλία Του, ἀκούγοντας τὸ πῶς ἐκεῖνος ἔδρασε, ἔχοντάς Τον ὡς πρότυπο, νὰ μετασχηματίζουμε τὸν ἑαυτό μας, μεταμορφούμενοι πρὸς τὸν τύπο τοῦ Χριστοῦ, ἀπό τὸ κατ’ εἰκόνα κατευθυνόμενοι στὸ καθ’ ὁμοίωση.

«Μάθετε ἀπ’ ἐμοῦ» ἔλεγε ὁ Χριστός, δηλαδή νὰ μάθουμε ἀπὸ τὸν Χριστὸ ποιός εἶναι ὁ αὐθεντικὸς ἄνθρωπος καὶ νὰ προσπαθήσουμε μὲ κάθε τρόπο νὰ τὸν πραγματοποιοῦμε στὴν καθημερινότητά μας. Ἔχουμε πάθη, δὲν πρέπει νὰ τὸ ἀγνοοῦμε αὐτό, εἴμαστε ἄνθρωποι μέ φύση ἡ ὁποία εἶναι τρεπτή, εὔκολα ἀλλάζει, εὔκολα ἐπηρεάζεται καὶ πρὸς τὸ καλό, ἀλλὰ καὶ πρὸς τὸ κακό. Γι’ αὐτό πρέπει νὰ εἴμαστε ἕτοιμοι γιά καλές ἀλλαγές, νὰ προσπαθοῦμε νὰ βλέπουμε τὸν Χριστὸ καὶ νὰ ἀλλάζουμε τὸν ἑαυτό μας διαρκῶς, ὥστε νὰ ἀλλάζη ἡ ὕπαρξή μας, νὰ ἀλλάζη ὁ ἑαυτός μας, νὰ φωτίζεται «ὁ κρυπτός τῆς καρδίας» μας ἄνθρωπος καί νά ἀλλάζουν καί ὅλες οἱ ἐξωτερικές του ἐκδηλώσεις.

Αὐτό, ὅμως, γιὰ νὰ ἐπιτευχθῆ, θὰ πρέπει μέσα μας νὰ ὑπάρχη ἡ ἐλευθερία τοῦ Πνεύματος, νὰ ὑπάρχη ἡ Χάρη καὶ ἡ ἐνέργεια του Θεοῦ, ἡ ὁποία ἔρχεται μέσα μας μονάχα ὅταν εἴμαστε ἀληθινοί, ὄχι φαρισαῖοι, ὅταν ἀναγνωρίζουμε ὅτι ὁ ἑαυτός μας δὲν τὰ κάνει ὅλα καλὰ· ὅταν τὸ ἀναγνωρίσουμε αὐτό, τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιο, τὸ Πνεῦμα τῆς Ἀληθείας μᾶς ἐπισκέπτεται καὶ συνεργεῖ μαζί μας. «Τό Ἅγιον Πνεῦμα... εἰ εὕροι τόν νοῦν μόνον φιλαλήθως αὐτῷ προσευχόμενον, ἐπιβαίνει αὐτῷ»(ὅσιος Νεῖλος).

Ἡ προετοιμασία μας γιά τήν γιορτή τῆς Ἀνάστασης ἀπαιτεῖ κάποια ἀσκητική διαδικασία. Ὁ ἑαυτός μας θὰ πρέπη νὰ εἶναι προσανατολισμένος πρός τόν Ἀναστάντα, ὁ νοῦ μας θὰ πρέπη νὰ εἶναι στόν Χριστό, πού εἶναι τὸ πρότυπο μας. Ἔχουμε ἀνάγκη, γιά τήν θεραπεία μας καί τήν πρόοδό μας, νά άφομοιώνουμε τό πνεῦμα τῆς τελωνικῆς προσευχῆς καί νά ἀπορρίπτουμε τήν ἔπαρση τοῦ Φαρισαίου, ἀλλά καί τόν φαρισαϊσμό τῶν σύγχρονων τελωνῶν.