Παναγία Παναξιώτισσα - Μεταμόρφωση Χρυσόβου 

Δύο ἱστορικά µνημεῖα τῆς Ναυπακτίας 

Ἀρχιμανδρίου π. Εἰρηναίου Κουτσογιάννη

Ἡ Ναυπακτία διασώζει µέχρι σήµερα δύο μοναδικούς ἱστορικούς ναους, αἰώνια μνημεῖα Ὀρθοδοξίας καί Ἑλληνισμου. Πρόκειται γιά τήν Παναγία τήν Παναξιώτισσα Γαυρολίμνης στό Βενέτικο (πεδινή Ναυπακτία) καί τήν Μεταμόρφωση τοῦ Σωτήρος Χρυσόβου στά Κράββαρα (ὀρεινή Ναυπακτία). 

Ἡ Παναξιώτισσα ἀποτελεῖ ἀναμφίβολα μνημεῖο ξεχωριστῆς ὀμορφιᾶς καὶ ἀνεπανάληπτης ἀρχιτεκτονικῆς. Βρίσκεται δύο χιλιόμετρα βορειότερα τοῦ χωριοῦ Γαυρολίμνη, σ’ ἕνα γαλήνιο τοπίο, στίς ρίζες ἑνός κατάφυτου βουνοῦ. Δύο ἑρμηνεῖες τοῦ ἐπιθέτου τῆς Παναγίας «Παναξιώτισσα» µποροῦν νά ἐξηγήσουν τήν προέλευση τοῦ ὀνόματος τοῦ ναοῦ. Πιθανότατα τό ἐπίθετο Παναξιώτισσα σηµαίνει «αὐτήν πού ἀξιώθηκε τῶν πάντων», χωρίς νά ἀποκλείεται τό ἐνδεχόμενο γά προῆλθε ἡ προσωνυμία αὐτή ἀπό τό τοπωνύμιο στοῦ «Πανακτζῆ». 

Ὁ ναός εἶναι ἀφιερωμένος στήν Κοίµηση τῆς Θεοτόκου, ἔχει διαστάσεις 13,70 Χ 10,90 (χωρίς τίς ἀψῖδες) καί εἶναι σταυροειδὴς ἐγγεγραμμένος μέ τροῦλλο.  Οἱ τοῖχοι εἶναι κτισµένοι μέ ντόπιες σταχτιές ἀσβεστόπετρες, ἐλαφρά ἐπεξεργασμένες στήν ἐξωτερική τους πλευρά. Ἡ τοιχοδοµία του εἶναι ἁπλή σέ ἀντίθεση μέ τόν τροῦλλο, πού εἶναι πραγµατικό κοµψοτέχνηµα. Διαθέτει τρεῖς εἰσόδους, ἀπό µία σέ κάθε πλευρά τοῦ νάρθηκα καί τά παράθυρά του εἶναι λιγοστά καί στενά. Τό τέμπλο εἶναι νεότερο. Στόν βόρειο τοῖχο ἀποκαλύφθηκε πρόσφατα µικρό δεῖγμα ἀπό παράσταση τῶν Ἁγίων Κωννσταντίνου καί Ἑλένης, πρᾶγµα ποὺ σηµαίνει ὅτι ὁ ναός ἦταν τοιχογραφημένος. 

Κατὰ τήν παράδοση ἦταν Καθολικὸ µοναστηριοῦ. Ἀπὸ τὶς συνεχεῖς προσχώσεις ὁ ναός βρίσκεται χαμηλότερα ἀπό τήν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους. Ἔτσι δέν προβάλλεται ὅσο πρέπει καί χάνει πολλά ἀπό τήν ἀρχοντιά του καί τήν µεγαλοπρέπειά του. Τό μνημεῖο μελέτησαν παλαιότερα πολλοί µελετητές καί οἱ περισσότεροι τό τοποθετοῦν χρονικὰ στό δεύτερο µισό τοῦ 10ου αἰώνα. Ὁ ναός τοῦ Σωτῆρος βρίσκεται νοτιοδυτικὰ τοῦ Χρυσόβου, σέ µιά πανέµορφη καί καταπράσινη χαράδρα ἦταν Καθολικό παλιοῦ µοναστηριοῦ τῆς Ναυπακτίας, πού διαλύθηκε τό 1833 µέ τό γνωστὸ βάναυσο καί ἀπάνθρωπο Διάταγμα τοῦ Ὄθωνα.

Ἀπό τίς ὑπόλοιπες µοναστηριακές ἐγκαταστάσεις δέν σώζεται σχεδόν τίποτα ἄλλο, παρά µόνο μερικά λείψανα τοιχοδοµίας, γύρω ἀπό τό ναό. Ἡ κτιτορικὴ ἐπιγραφὴ δέν σώζεται, οὔτε εἶναι γνωστό πότε ἱδρύθηκε τό μοναστῆρι καί ποιοί εἶναι οἱ κτίτορές του. Ὁ ναός εἶναι ἕνας ἁπλός ὀρθογώνιος χῶρος, µέ δύρριχτη στέγη, διαστάσεων 13.30 Χ 5.15 µ. 'Ο νάρθηκας ἐσωτερικοῦ μήκους 3.55 µ. εἶναι µεταγενέστερος τοῦ ναοῦ. Τό πλέον ἀξιόλογο στοιχεῖο τοῦ ἱστορικοῦ ναοῦ εἶναι ὁ ζωγραφικός διάκοσµός του. Οἱ ἐσωτερικές ἐπιφάνειες τοῦ κυρίως ναοῦ, καθώς ἐπίσης καί τό χτιστό τέµπλο του, διαθέτουν ἀξιόλογες τοιχογραφίες τεσσάρων Χρονικῶν περιόδων, ὅπου οἱ νεότερες καλύπτουν τὶς παλαιότερες. Τά τελευταῖα χρόνια οἱ τοιχογραφίες συντηρήθηκαν ἀπό τήν ἀρχαιολογική ὑπηρεσία καί διατηροῦνται σέ καλή σχετικά κατάσταση. 

Κατά τόν Π. Λαζαρίδη «ἐάν τελικῶς ἀποδειχθῆ ὅτι ἡ ἐπί τῆς κεντρικῆς ἐξωτερικῆς πλευρᾶς τῆς κόγχης τοῦ Ἱεροῦ Βήματος χρονολογία εἶναι ΨΟΗ (6778), ἤτοι 1270 μ.Χ. ἔχομεν ἕν στοιχεῖον διά τήν χρονολόγησιν τὴς πρώτης ζωγραφικῆς περιόδου». Ἡ δεύτερη περίοδος μπορεῖ νά τοποθετηθῆ γύρω στό 15ον ἕως 16ον αἰώνα. Ἡ τρίτη περίοδος στά 1600. Στή χρονολόγηση αὐτή βοηθάει ἡ χρονολογία ΑΧ (1600 μ.Χ.), πού βρίσκεται κάτω ἀπό τόν ἔνθρονο Χριστὸ στήν τυφλή κόγχη. Στήν τέταρτη περίοδο ἀνήκει ἡ Δευτέρα Παρουσία τοῦ νάρθηκα, πού φέρει τήν χρονολογία 2ΡΛΖ (7137=1629 μ.Χ.).  

Εὐχὴ ὅλων εἶναι τά δύο αὐτά ἱστορικὰ μνημεῖα τῆς Ναυπακτίας νά τύχουν τῆς ἰδιαίτερης φροντίδας καί προστασίας τῶν ὑπευθύνων. Αὐτὸ ἐπιβάλλει ἡ τεράστια πνευματική καί ἐθνική κληρονομιά, µέ τήν ὁποία εἶναι φορτωμένα.