Γεγονός καὶ Σχόλιο: Υπαρξιακές διαφορές πολιτισμών

Ο Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής Αθηνών κ. Μάριος Μπέγζος, ο οποίος έχει συχνά ένα εύστοχο και πετυχημένο λόγο, σε ένα από τα τελευταία του άρθρα υπογράμμισε τα αποφθέγματα δύο μεγάλων ανδρών που εκφράζουν, οπωσδήποτε, δύο διαφορετικούς πολιτισμούς. Ο φιλόσοφος Ρενέ Ντεκάρτ είχε πή: “σκέπτομαι άρα υπάρχω”, ενώ ο Ρώσος ορθόδοξος φιλόσοφος Νικόλαος Μπερντιάεφ είπε: “πάσχω, άρα υπάρχω”.

Και οι δύο φιλόσοφοι μιλούσαν για την ύπαρξη, για τον τρόπο της ύπαρξης, πράγμα το οποίο απασχολούσε πάντοτε το πνεύμα του ανθρώπου. Αλλά όμως δίδαν διαφορετική αιτία στην ύπαρξη. Ο ένας ταυτίζει και συνδέει την ύπαρξη με τον ορθολογισμό, ο άλλος συνδέει την ύπαρξη με τον πόνο.

Ο ορθολογισμός θεωρεί ότι κέντρο ερμηνείας όλων των φαινομένων είναι μόνο ο λόγος, αγνοώντας όλες τις άλλες ψυχικές ενέργειες. Όταν όμως κανείς οργανώνει την όλη του ζωή μέσα από λογικές ή λογιστικές σκοπιμότητες, τότε δεν αφήνει περιθώρια να αναπτυχθή η αγάπη, και με αυτόν τον τρόπο γίνεται μια διαρκής απειλή για τους συνανθρώπους του. “Σκέπτομαι, άρα υπάρχω” σημαίνει ότι κλείνομαι μέσα στα πλαίσια του ατομισμού, και κατ’ επέκταση του ωφελιμισμού και της χρησιμοθηρίας. “Πάσχω, άρα υπάρχω” σημαίνει ξεφεύγω από τα όρια του ορθολογισμού, και βλέπω τις γνωστικές δυνατότητες του “πάσχειν”, αφού είναι δεδομένο ότι ο πόνος, το πάθος, είναι ένα οριακό σημείο στην ζωή του ανθρώπου, αφού τότε αναδύεται όλη η ύπαρξη του ανθρώπου, οι αδυναμίες αλλά και οι δυνατότητές της.

Οι δύο αυτές φράσεις, “σκέπτομαι, άρα υπάρχω” και “πάσχω, άρα υπάρχω”, δείχνουν και την διαφορά μεταξύ των δύο πολιτισμών, του λεγομένου δυτικού πολιτισμού και του λεγομένου ορθοδόξου πολιτισμού. Χρησιμοποιώ την λέξη λεγομένου, γιατί Δύση και Ανατολή δεν νοούνται γεωγραφικά, αλλά πολιτιστικά. Η Δύση κυριαρχείται από την σκέψη και την χρησιμοθηρία, η ορθόδοξη Ανατολή από το πάθος. Οι δυτικοί κατασκευάζουν μηχανές και θεωρούν τους άλλους αντικείμενα εκμεταλλεύσεως, εμείς οι Ορθόδοξοι πάσχουμε στον εσωτερικό χώρο για να είμαστε άνθρωποι, και στον κοινωνικό χώρο για να βελτιώνουμε τις συνθήκες ζωής.

Οι Ορθόδοξοι πάσχουμε, αφού έχουμε έναν πολιτισμό της καρδιάς, του προσώπου και όχι του ατόμου. Περνάμε μέσα από την μυστική δύναμη του σταυρού και φθάνουμε στην ανάσταση. Οικειοποιούμαστε θεληματικά την οδύνη, τον πόνο και έτσι θεραπεύουμε την ηδονή. Πονάμε από τον πόνο των άλλων, δεν μπορούμε να ζούμε βλέποντας την αδικία γύρω μας. Είμαστε πονεμένοι, γι’ αυτό και σωσμένοι, πονεμένοι γι’ αυτό και αναστημένοι, πονεμένοι γι’ αυτό και άνθρωποι.

Το έμβρυο όταν βγαίνη από την μήτρα της μητέρας του κλαίει, πονάει, και αυτό είναι δείγμα ότι υπάρχει. Ο άνθρωπος όταν βρίσκεται μπροστά στην κοινωνική αδικία, πονάει, δείγμα ότι αισθάνεται και επομένως υπάρχει· όταν ακούει τις τύψεις της συνείδησής του, πονάει και αυτό είναι δείγμα ότι υπάρχει ανθρώπινα· όταν βρίσκεται μπροστά στον θάνατο αγαπημένων του προσώπων, πονάει, δείγμα ότι υπάρχει ως όν που έχει σχέση και κοινωνία.

Η δυνατότητα της ύπαρξης συνδέεται με τον εκούσιο, θεληματικό και θεραπευτικό πόνο και όχι με την σκέψη. Το πέρασμα από το “σκέπτομαι, άρα υπάρχω” στο “πάσχω, άρα υπάρχω” είναι πορεία από την τραγωδία στην λύτρωση.

Ν.Ι.