Βιβλιοπαρουσίαση: Κείμενα Ἐθνικῆς Αὐτογνωσίας

Φώτης Δημητρακόπουλος, Βυζάντιο καί Νεοελληνική διανόηση στά μέσα του δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος
Ἐκδόσεις Καστανιώτη, Ἀθήνα 1996, σέλ. 277 + 6 σέλ. φωτογραφίες

Μέ τό βιβλίο του αὐτό ὁ συγγραφέας παρουσιάζει τίς στάσεις τῶν Ἑλλήνων λογίων κατά τίς πρῶτες δεκαετίες τοῦ ἐλεύθερου ἑλληνικοῦ κράτους ἀπέναντι στήν μεσαιωνική περίοδο τῆς Ἱστορίας μας, τῆς Αὐτοκρατορίας μας, αὐτοῦ δηλαδή πού οἱ ξένοι ὀνομάζουν Βυζάντιο (330-1453).

Ὁ συγγραφέας παρουσιάζει πτυχές τοῦ μεγάλου προβλήματος πού ἀπασχόλησε τόν Ἑλληνισμό προεπαναστατικά ἀλλά κυρίως μεταεπαναστατικά, σχεδόν ὁλόκληρον τόν 19ο αἰώνα: τό θέμα τῆς ταυτότητας.

Ἐρχόμαστε κατ’ εὐθείαν ἀπό τήν ἀρχαιότητα, ὑποστήριζαν οἱ ὀπαδοί τοῦ Διαφωτισμοῦ καί οἱ ἀρχαιολάτρες. Καταγόμαστε ἀπό τήν ἀρχαία Ἑλλάδα, εἴμαστε Ἕλληνες, ὅμως τό Βυζάντιο, ἡ αὐτοκρατορία μᾶς τῆς Κωνσταντινουπόλεως, πλούτισε καί ἀνανέωσε τήν ψυχή μας, ἔλεγαν οἱ ἄλλοι.

Οἱ πρῶτοι ἔλεγαν ὅτι καταγόμαστε κατ’ εὐθείαν ἀπό τόν παππού καί σέ αὐτόν πρέπει νά μοιάσουμε. Οἱ ἄλλοι ὑποστήριζαν ἔνθερμα ὅτι ὑπάρχει καί πατέρας. Χίλια διακόσια χρόνια δέν εἶναι ἕνα κενό στήν Ἱστορία μᾶς ἀλλά ἡ ἀκριβῆ, ἴσως, περιόδος τῆς Ἱστορίας μας. Ὅτι καί ὁ “ἔνδοξός μας βυζαντινισμός”, εἶναι τελικῶς “πράγματα συμπαθητικά, δικά μας, γραικικά”, πού ἔλεγε καί ὁ Ἀλεξανδρινός.

Τό βιβλίο διακρίνεται στίς ἑνότητες:

– Βυζάντιο καί νεοελληνική λογιοσύνη, 1830-1860: Εἰσαγωγικά, Οἱ φορεῖς, Τά ρεύματα ἰδεῶν καί οἱ προεκτάσεις τους.
– Σχόλια στίς ἀνθολογούμενες γνῶμες: Ἡ δεκαετία 1830-1840. Ἡ δεκαετία 1840-1850. Ἡ δεκαετία 1850-1860.
– Δημοτικό τραγούδι καί ἀντιδυτικό πνεῦμα.
– Μεγένθυση ἑνός ἐπεισοδίου: Ἡ ἀντιδικία Στέφανου Κουμανούδη καί Σκαρλάτου Βυζάντιου (1852).
– Ἐπίλογος.
– Οἱ ἀνθολογούμενες γνῶμες, ὅπου παρατίθενται οἱ παραπομπές καί τά χωρία μέ τίς γνῶμες τῶν λογίων γιά τόν μεσαιωνικό μας πολιτισμό, κατά χρονολογική σειρά, ἀπό τό 1801 ἕως τό 1890. Συνολικά παρατίθενται 162 ἀναφορές, πολύτιμο ὑλικό πού συλλέχτηκε ὕστερα ἀπό μακροχρόνια ἀποδελτίωση. Ἔχουμε κατ’ ἔτος τίς ἀκόλουθες ἀναφορές: 1801: 2, 1806: 1, 1816: 1, 1821: 3, 1822: 2, 1823: 2, 1825: 2, 1826: 1, 1827: 1, 1828: 2, 1830: 1, 1831: 1, 1832: 2, 1833: 2, 1834: 1, 1836: 2, 1837: 3, 1838: 3, 1839: 4, 1840: 3, 1841: 2, 1842: 7, 1843: 2, 1844: 5, 1845: 9, 1846: 4, 1847: 1, 1848: 2, 1849: 3, 1850: 1, 1851: 4, 1852: 7, 1853:11, 1854: 7, 1855: 3, 1856: 4, 1857: 6, 1858: 5, 1859: 8, 1860: 3, 1862: 3, 1863: 3, 1864: 3, 1867: 2, 1868: 1, 1869, 2, 1871: 2, 1874: 1, 1875: 1, 1877: 2, 1879: 5, 1883: 1, 1888: 1, 1890: 2.
– Ἐπιμύθιο: ὁ νεοελληνισμός στή νεοελληνική λογοτεχνία, κέντρο καί περιφέρεια.
– Βιβλιογραφία
– Ἕξι φωτογραφίες

Ἀπό τό ἀνθολογούμενο ὑλικό ἀποδεικνύεται ὅτι, μέ ἐλάχιστες ἐξαιρέσεις, οἱ νεοέλληνες λόγιοι ἐπίγονοι τῶν διαφωτιστῶν μόνον ἀρνητικές κρίσεις εἶχαν νά διατυπώσουν κατά τοῦ ἑλληνικοῦ χριστιανικοῦ μεσαίωνα.

Διαβάζοντας τό βιβλίο –εἰδικώτερα τίς γνῶμες ἤ τά κείμενα τῶν πρωταγωνιστών– καταλαβαίνει κανείς πολλά ἀπό ὅσα ἀκολούθησαν στήν Νεοελληνική Ἱστορία, πολλές ἀντιφάσεις τοῦ νεοελληνικοῦ βίου. Γιατί ἐάν γυρίσεις τήν πλάτη στό Βυζάντιο, πού πιστεύεις ὅτι δέν εἶναι δικό σου, μοιραία εἰσάγεις καί τόν Ἀρχαῖο κόσμο ἀπό τήν Δύση γιατί ὑπάρχει κενό στήν διαδοχή. Καί ἅς κραύγαζε ἐν πόνω ὁ Παπαδιαμάντης περιγράφοντας τήν ἄποψη τῶν διαφωτιστῶν εὐρωλάγνων του καιροῦ του:

“Μη θρησκευτικά, πρός Θεοῦ! Τό Ἑλληνικόν Ἔθνος δέν εἶναι Βυζαντινοί, ἐννοήσατε; Οἱ σημερινοί Ἕλληνες εἶναι κατ’ εὐθείαν διάδοχοί των ἀρχαίων” (Λαμπριάτικος Ψάλτης).
Καί ἀλλοῦ, ἀναφερόμενος σέ παρόμοια συμπτώματα τῆς ἑλληνικῆς παθολογίας, γράφει:
“Να καταπολεμηθῆ ὁ ξενισμός, ὁ πιθηκισμός, ὁ φραγκισμός (...). Νά μή χάσκωμεν πρός τά ξένα. Νά στέργωμεν καί νά τιμῶμεν τά πάτρια” (Ἱερεῖς τῶν πόλεων καί ἱερεῖς τῶν χωρίων. Ἅπαντα, Ἐ 198.10, 15).

Καί καθώς διαβάζοντας τό βιβλίο συναντᾶ ὁ ἀναγνώστης τά διάφορα ὀνόματα, θυμᾶται πολλές ἐνέργειές τους ἀρνητικές στήν ἱστορία τῆς Παιδείας καί τῆς Ἐκκλησίας, μαρτυρημένες καί ἀπό ἀλλοῦ. Διαφωτιστικό εἶναι γιά κάποια τέτοια ζητήματα τό βιβλίο τοῦ Πρ. Γ.Δ. Μεταλληνού, Ἑλλαδικοῦ Αὐτοκεφάλου Παραλειπόμενα (Μελέτη ἱστορικοφιλολογική) (Δόμος, 1989).

Στό πρόβλημα ὑπερίσχυσε ἡ γραμμή τοῦ Κοραῆ, ἀπόρροια καί ἔνδειξη τῆς μειονεξίας τῶν Νεοελλήνων. Καί ἄν σήμερα ἐξ αἰτίας κάποιων ξένων καί εὐαρίθμων Ἑλλήνων μελετητῶν τιμᾶται περισσότερό το Βυζάντιο, ἐν τούτοις ὁ διαφωτισμός καί ὁ ἀθηναϊσμός ἄν καί μουδιασμένοι δίνουν τόν τόνο στήν πνευματική ζωή καί ὄχι μόνο. Τώρα ὅμως ὑπάρχουν τά κείμενα καί οἱ ἐργασίες, πού μπορεῖ νά διαβάσει ὅποιος θέλει καί ἐνδιαφέρεται.

Ἀλλά, ἐν τέλει, τό ποιά στάση κρατᾶμε ἀπέναντι στό Βυζάντιο εἶναι ζήτημα “ψυχικῆς διαθέσεως”, ὅπως ἀπό τό 1879 ἐπεσήμανε ὁ Κωνσταντῖνος Παπαρρηγόπουλος (Ἐφημ. ΩΡΑ, 10 Ἰανουαρίου). Καί αὐτό, τελικῶς, μᾶς κρίνει.

ΕΠΙΣΗΜΕΙΩΣΗ: Αὐτή ἡ τελευταία ἄποψη τοῦ Κώνστ. Παπαρρηγόπουλου ἅς εἶναι καί ἡ ἀπάντησή μου σέ ὅποιους ἐπικριτές μου σέ τέτοια θέματα, οἱ ὁποῖοι, ὀπαδοί - καθώς λένε - τῆς “ἁπαλῆς βίας τῆς λογικής” περιφέρουν μέ ζῆλο τά προκρούστεια κρεβάτια τους.

Α.Ζ.