Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Χρειαζόμαστε τήν ταυτότητά μας στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη;

Στό προηγούμενο τεῦχος τῆς Παρέμβασης εἴχαμε ἀναφερθῆ στήν ἡμερίδα ποῦ εἶχε ὀργανώσει ἡ Λέσχη Γυναικών Πάτρας τοῦ Ἐντευκτηρίου Πολιτιστικῆς Παρέμβασης μέ θέμα: “Ἡ ταυτότητά μας βάρος ἤ ἐφόδιο στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη;”. Στό παρόν τεῦχος δημοσιεύουμε τόν λόγο - εἰσήγηση τοῦ Σεβασμιωτάτου πού δημοσιεύθηκε ὡς ἄρθρο στήν Ἐφημερίδα Κυριακάτικη Καθημερινή (26-11-2000).

***

Τό θέμα τῆς ἀναγραφῆς τοῦ θρησκεύματος στά Δελτία Ταυτοτήτων συνδέεται μέ ποικίλα ἄλλα θέματα, ὅπως μέ τήν λεγομένη πολιτιστική μας ταυτότητα, ἀφοῦ ἄλλωστε εἶναι γνωστόν ὅτι ὁ Max Weber ἔχει ὑποστηρίξει τήν ἄποψη ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι τό κέντρο κάθε πολιτισμοῦ. Καί, βέβαια, ἡ πολιτιστική ταυτότητα ἔχει σχέση καί μέ τήν ἔνταξή μας στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη.

Μέσα ἀπό τήν προοπτική αὐτή θά ὑπογραμμίσω τρία σημεῖα σχολιάζοντας τήν φράση “χρειαζόμαστε τήν ταυτότητά μας στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη;”.

Τό πρῶτο συνδέεται μέ τήν σημειολογία τοῦ ὄρου ταυτότητα. Πολύς λόγος ἔγινε τόν τελευταῖο καιρό γιά τό θέμα τῶν ταυτοτήτων, ἀλλά τό εἶδαν μέσα ἀπό ἕνα ὁρισμένο ὀπτικό πεδίο.

Ἡ λέξη ταυτότητα ἕλκει τήν καταγωγή της ἀπό τήν ἀρχαία παράδοση. Τόν ὁρισμό τῆς δίνει ὁ Ἀριστοτέλης, ὅταν γράφη: “ὥστε φανερόν ὅτι ἡ ταυτότης ἑνότης τίς ἐστιν ἤ πλειόνων τοῦ εἶναι, ἤ ὅταν χρῆται ὡς πλείοσιν, οἶον ὅταν λέγη αὐτό αὐτῶ ταυτόν”.

Ὁ ὅρος ταυτότητα, ὅπως παρατηρεῖ ὁ Μητροπολίτης Περγάμου κ. Ἰωάννης, χρησιμοποιεῖται γιά τήν ἀναγνώριση ἤ ταύτιση ἑνός ὄντος μέ τά στοιχεῖα τά ὁποῖα ἔχουν προσδιορισθῆ καί καταγραφή.

Μέ αὐτήν τήν σημασία ἡ ταυτότητα λειτουργεῖ λίγο ἐξωτερικά, προσδιορίζει μερικά στοιχεῖα τοῦ ὄντος, πού μποροῦν νά χαρακτηρισθοῦν ὡς ἐπιθέματά του. Τό ὄνομα, τό ἐπίθετο, ἡ ἡλικία, τό ἐπάγγελμα εἶναι τά συμβεβηκότα τοῦ ὄντος, εἶναι αὐτά πού τώρα ὑπάρχουν κατά τόν ἕνα τρόπο, ἐνῶ ὕστερα ἀπό λίγο μπορεῖ νά ὑπάρχουν κατά ἕναν διαφορετικό τρόπο. Πρόκειται γιά χαρακτηριστικά πού ἐναλλάσσονται.

Ὅμως ἡ λέξη ταυτότητα, ὅπως καί πάλι σημειώνει ὁ Σεβασμιώτατος, ἔχει καί μιά ἄλλη σημασία, ἤτοι δηλώνει τήν ἑτερότητα, τήν ἰδιαιτερότητα. Μέ τήν ἀπαρίθμηση τῶν χαρακτηριστικῶν ξεχωρίζουμε μιά ὑπόσταση ἀπό μιά ἄλλη διαφορετική ὑπόσταση, δηλαδή τά χαρακτηριστικά μας διευκολύνουν νά μήν κάνουμε τήν σύγχυση μεταξύ ἑνός ὄντος μέ κάποιο ἄλλο ὅν. Ἀλλά ἐδῶ βρίσκεται πάλι τό πρόβλημα. Ἐπειδή εἶναι δυνατόν τα κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα νά συμπέσουν σέ δύο πρόσωπα γι’ αὐτό καί εἶναι πολύ δύσκολο νά ἐπισημάνη κανείς τήν ἰδιαιτερότητα καί τήν ταυτότητα ἑνός ὀνόματος σέ ἀπόλυτο βαθμό.

Ἐκεῖνο πού θά ἤθελα νά τονίσω στό σημεῖο αὐτό εἶναι ὅτι ἡ ταυτότητα ἑνός προσώπου, συνδέεται στενά μέ τήν ἑτερότητά του, ἡ ὁποία τό ταυτίζει μέ τήν ὕπαρξή του, ἀλλά ταυτόχρονα καί τό ξεχωρίζει ἀπό μιά ἄλλη ὕπαρξη, δηλαδή πρόκειται γιά τήν διάκριση μεταξύ εἶναι καί παρεῖναι, ὅπως θά ἔλεγε καί ὁ Χάϊντεγκερ.

Ὅμως, ὅπως ὑπάρχει ταυτότητα ἑνός προσώπου, ἔτσι ἀκριβῶς ὑπάρχει καί ταυτότητα ἑνός Ἔθνους καί ἑνός πολιτισμικοῦ τρόπου ζωῆς. Καί αὐτό ἀναγκαστικά συνδέεται μέ τήν ἑτερότητα, πού σημαίνει ὅτι, παρά τά κοινά σημεῖα μεταξύ των πολιτισμῶν, ἐν τούτοις ὑπάρχει καί ἡ ἰδιαιτερότητα, ἡ διαφορετικότητα.

Τό δεύτερο σημεῖο εἶναι ὁ προσδιορισμός τοῦ ρήματος “χρειαζόμαστε”. Δηλαδή τίθεται τό ἐρώτημα: “Χρειαζόμαστε τήν ταυτότητά μας στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη;”.

Ὅταν συνδέσουμε τήν ταυτότητα μέ τήν Ἑνωμένη Εὐρώπη, τότε μποροῦμε νά τήν δοῦμε μέσα ἀπό τρεῖς ὀπτικές γωνίες. Ἡ πρώτη εἶναι ὅτι πρόκειται γιά τήν ἀτομική μας ταυτότητα, πού συνδέεται μέ τό Δελτίο Ταυτότητος. Πρόκειται γιά ἕνα κρατικό ἔγγραφό το ὁποῖο μᾶς προσδιορίζει ἐξωτερικά, μέ βάση ἐξωτερικά στοιχεῖα καί προσδιορισμούς, ἀλλά καί τά ὁποῖα μπορεῖ νά ἀνήκουν καί σέ κάποιο ἄλλο ὅν. Γνωρίζουμε ὅτι τό ἄτομο σήμερα χαρακτηρίζεται ὡς ἕνα ὅν τό ὁποῖο προσμετρᾶται καί ὑπολογίζεται μέ βάση τά ἐξωτερικά του γνωρίσματα καί τίς κοινωνικές του ἐκδηλώσεις. Ἡ δεύτερη ὀπτική γωνία εἶναι ἡ προσωπική, ὅταν κάνουμε, δηλαδή, λόγο γιά τήν προσωπική μας ταυτότητα, πού ἔχει σχέση μέ τό ὅν καθαυτό, καί ὄχι μέ τά ἐπιθέματα τοῦ ὄντος. Τό πρόσωπο συνδέεται μέ τήν ἐλευθερία καί τήν ἀγάπη, μαζί μέ τήν αἰωνιότητα τῆς ὕπαρξης, ἤ γιά νά θυμηθῶ τόν Χάϊντεγκερ, ἡ ὑπόσταση χαρακτηρίζεται ἀπό τρία γνωρίσματα ἤτοι τήν αὐτογνωσία, τήν παροντικότητα καί τήν ἔκσταση. Μέ αὐτήν τήν ἔννοια τό πρόσωπο ἔχει πάντα κοινωνία μέ ἄλλα ὄντα, καί γι’ αὐτό δέν γνωρίζει μοναξιά. Καί ἀπό ὀρθοδόξου θεολογικῆς πλευρᾶς τό πρόσωπο συνδέεται μέ τήν ἀποκάλυψη τοῦ Θεοῦ σέ αὐτό, καί, βέβαια, αὐτό συνεπάγεται τήν ἀναγέννησή του. Καί ἡ τρίτη ὀπτική γωνία εἶναι ἡ λεγομένη ἐθνική - πολιτισμική ταυτότητα, πού εἶναι τά κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσματα πού προσδιορίζουν τήν ταυτότητα τῶν ὄντων, τά ὁποῖα ζοῦν σέ ἕναν ἰδιαίτερο χρόνο καί χῶρο.

Μέσα ἀπό αὐτήν τήν προοπτική μποροῦμε νά ποῦμε ὅτι ἡ προσωπική ταυτότητα, ἰδίως ὅταν κάνουμε λόγο γιά Ὀρθοδόξους Χριστιανούς, δέν μπορεῖ νά χαθῆ ὄχι μόνον στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη, ἀλλά οὔτε καί σέ ὁλόκληρο τόν κόσμο. Ὁ ἄνθρωπος παραμένει πάντοτε σέ αὐτά πού ἔχει προσλάβει, σέ αὐτά πού ἔχει στό βαθύτερο εἶναι του, ὁπουδήποτε καί ἄν ζήση. Ἐκεῖνο πού μπορεῖ νά ἀλλοιωθῆ εἶναι ἡ ἀτομική ταυτότητα, πού ἐλέγχεται, καθώς ἐπίσης καί ἡ πολιτισμική του ταυτότητα, ἡ ὁποία ἀλλοιώνεται, δηλαδή διαστέλλεται ἤ συστέλλεται, σμικρύνεται ἤ ἐπαυξάνεται.

Τό τρίτο σημεῖο συνδέεται μέ τό προηγούμενο καί ἔχει σχέση μέ τό ἐρώτημα, ὄχι ἄν χρειαζόμαστε τήν ταυτότητά μας στήν Ἑνωμένη Εὐρώπη, ἀλλά ἐάν ἡ Εὐρώπη χρειάζεται τήν δική μας ταυτότητα. Γιατί ἡ Εὐρώπη σήμερα περνᾶ μιά δύσκολη καμπή στήν ἱστορία της, ἀπό ἄποψη πολιτισμική, ἀκριβῶς γιατί τό κέντρο τοῦ ἐνδιαφέροντος ἔφυγε ἀπό τό πρόσωπο, τόν ἄνθρωπο καί πῆγε στήν κοινωνία, τήν μηχανή, τό σύστημα, τήν ὀργάνωση, τήν αἰσθησιοκρατία, τήν ἠδονοκρατία, σέ στοιχεῖα πού ἀνήκουν στήν περιφέρεια τοῦ προσώπου, καί ὄχι στήν ὑπόστασή του. Ὑπάρχουν πολλά ἀδιέξοδα στόν λεγόμενο δυτικό πολιτισμό, ὅπως βιώνεται στόν Εὐρωπαϊκό χῶρο, ὕστερα ἀπό διάφορες διεργασίες πού ἔγιναν σέ αὐτόν. Καί ὅλη αὐτή ἡ περιπέτεια τοῦ δυτικοῦ πολιτισμοῦ φαίνεται σέ διάφορα ἰδεολογικά ρεύματα πού ἐπικράτησαν στήν Εὐρώπη πού ξεκίνησαν ἀπό τίς ἀπόψεις τοῦ ἱεροῦ Αὐγουστίνου περί ἀπολύτου προορισμοῦ καί ἰδεολογίας, καί πέρασαν μέσα ἀπό τόν Σχολαστικισμό, τήν Ἀναγέννηση, τήν Μεταρρύθμιση, τήν Ρομαντισμό, τήν Νεωτερικότητα, τήν Μετανεωτερικότητα. Σέ ὅλην αὐτήν τήν προβληματική μπορεῖ νά προσφέρη πολλά το λεγόμενο ἀνθρωποκεντρικό κοσμοσύστημα πού διαφέρει σαφῶς ἀπό τό λεγόμενο δεσποτικό κοσμοσύστημα, τήν φεουδαρχία καί τήν “κρατική” δεσποτεία πού ἐπικρατεῖ στήν Δύση. Καί κυρίως αὐτό τό λεγόμενο ἀνθρωποκεντρικό σύστημα αὐξήθηκε καί βελτιώθηκε μέ τόν ἐκκλησιαστικό καί ἐνοριακό τρόπο συγκροτήσεως τῆς κοινωνίας.

Σήμερα, ὅπως εἶναι γνωστόν, γίνεται μεγάλη συζήτηση στόν Εὐρωπαϊκό χῶρο, γιά τήν θεσμική μετεξέλιξη τῆς Ἑνωμένης Εὐρώπης, δηλαδή ἄν ἡ ἑνοποιημένη Εὐρώπη λάβη τήν μορφή τοῦ Ὁμοσπονδιακοῦ Κράτους ἤ τῆς Διακυβερνητικῆς Συνεργασίας μεταξύ των Κρατῶν (Συνομοσπονδίας). Τά ἐπιχειρήματα εἶναι πολλά εἴτε γιά τήν μιά εἴτε γιά τήν ἄλλη ἄποψη τῆς θεσμικῆς αὐτῆς μετεξέλιξης. Δέν γνωρίζει κανείς τί τελικά θά ἐπικρατήση, ἀλλά εἶναι σημαντικό ὅτι γίνεται αὐτή ἡ συζήτηση. Μόνον στήν Ἑλλάδα, δέν γίνεται κάτι τέτοιο.

Μέσα στό πλαίσιο αὐτό γίνονται πολλές συζητήσεις στόν Εὐρωπαϊκό χῶρο, καί διατυπώθησαν δύο ἀπόψεις ἀναφορικά μέ τήν σχέση μεταξύ της Ἑνωμένης Εὐρώπης καί τοῦ Ἐθνικοῦ Κράτους. Ἡ πρώτη ὑποστηρίζει ὅτι ἡ Εὐρωπαϊκή ἐνοποίηση διασώζει καί ἐνισχύει τό ἐθνικό Κράτος, ἐνῶ ἡ δεύτερη ὑποστηρίζει ὅτι ἡ ἐνοποίηση τῆς Εὐρώπης θά ἐξαφανίση τήν κυριαρχία τοῦ ἐθνικοῦ Κράτους.

Ὁ προβληματισμός αὐτός σχετίζεται καί μέ τήν συζήτηση πού γίνεται γιά τά τρία ἐπίπεδα Διακυβέρνησης πού εἶναι ἡ Εὐρωπαϊκή Ἕνωση, τό Ἐθνικό Κράτος καί οἱ Περιφέρειες, καί φανερώνει ὅτι ἡ ἑνοποιητική διαδικασία συνεπάγεται μεταφορά ἐξουσιῶν ὄχι μόνον στό ὑπέρ-ἐθνικό ἐπίπεδο (Ἑνωμένη Εὐρώπη) ἀλλά καί στό ὑπό-ἐθνικό ἐπίπεδο (Περιφέρεια, τοπικές αὐτοδιοικήσεις κλπ.). Καί αὐτός ὁ προβληματισμός ἐπεκτείνεται καί σέ μιά ἄλλη δυαδική σχέση, δηλαδή τήν σχέση μεταξύ της ἐξουσίας τοῦ Κράτους καί τῆς κοινωνίας τῶν πολιτῶν. Δίνεται μεγάλη σημασία στήν κοινωνία τῶν πολιτῶν, πού ὁρίζεται ὡς “ἕνα σύνολο ποικίλων μή κυβερνητικῶν θεσμῶν, ἀρκετά ἰσχυρῶν ὥστε νά ἀντισταθμίζουν τό Κράτος”.

Ἡ δική μας ἑλληνορθόδοξη Παράδοση ἔχει σημαντικό ρόλο νά παίξη σέ αὐτές τίς ἐξελίξεις γιατί συνδέει στενά τα πιό ἀντιφατικά σχήματα, ἤτοι, τήν ἀποκάλυψη μέ τήν ἱστορία, τήν παράδοση μέ τό σύγχρονο, τήν ἱστορία μέ τήν ἐσχατολογία, τό θεῖο μέ τό ἀνθρώπινο, τήν κοινωνία μέ τήν Ἐκκλησία, τόν χρόνο μέ τό αἰώνιο, τήν θεωρία μέ τήν πράξη, τό εἶναι μέ τήν κίνηση, τό εἶναι μέ τό κοινωνεῖν.

Γιά νά περατώσω τήν συνοπτική παράθεση τῶν σκέψεών μου θά ἤθελα νά ὑπογραμμίσω ἐμφαντικά ὅτι ἡ ταυτότητα τοῦ προσώπου δέν χάνεται, καί παρά τίς ἐξωτερικές πιέσεις μπορεῖ νά ἐπιζήση, καθώς ἐπίσης ὅτι ἡ Ἑνωμένη Εὐρώπη χρειάζεται τήν πολιτισμική μας ταυτότητα, ἀρκεῖ νά τήν γνωρίζουμε ἐμεῖς οἱ ἴδιοι καί νά τήν μεταδώσουμε σέ αὐτούς πού τήν ἀναζητοῦν.