Ἀνδρέα Λανάρα: Μουσικὴ τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων - Ἐκκλησιαστικὴ Βυζαντινὴ Μουσικὴ

Ἡ στενὴ συγγένεια τῶν δύο μουσικῶν ἐκφάνσεων

Ἀνδρέα Λανάρα, Μουσικοῦ

Ἡ μουσική, ἡ θεία τέχνη τῶν ἤχων, ἡ τέχνη ποὺ ἑρμηνεύει τ’ ἀνερμήνευτα ὑπῆρξε ἡ ἀρχαιότερη ἀπὸ ὅλες τὶς καλὲς τέχνες. Εἶναι σύγχρονη μὲ τὴν πλάση τοῦ ἀνθρώπου, ἀφοῦ ἀποτελεῖ ἔκφραση τῶν αἰσθημάτων τῆς ἀνθρώπινης ζωῆς. Ὁ Ἀριστείδης Κοϊντιλιανὸς λέγει, πῶς δὲν ὑπάρχει ἀνθρώπινη πράξη, ἐκδήλωση, ἐνέργεια, ποὺ γίνεται χωρὶς μουσική.

Τὴν ὡραία αὐτὴ τέχνη διαμόρφωσαν καὶ ἀνέπτυξαν στὴν ἀρχαιότητα οἱ πρόγονοί μας. Στὴν ἀρχαία Ἑλλάδα σχεδὸν ὅλοι ἤσαν μουσικοί, διότι ἡ μουσικὴ ἀποτελοῦσε ἀναπόσπαστο μέρος τῆς γενικῆς παιδείας καὶ ἀπαραίτητο συστατικό της ἀγωγῆς. Ὁ Ἀριστείδης ὀνομάζει τὴν μουσικὴ “παιδεία καὶ συγχρόνως παιδιά”, δηλαδὴ ἐκπαίδευση καὶ ταυτόχρονα διασκέδαση. Ἐξ ἄλλου εἶναι χαρακτηριστικό το περιεχόμενο ποὺ ἀπέδιδαν οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες στὴν ἴδια τὴν λέξη “μουσική”. Θεωροῦσαν ὅτι ἡ μουσική, αὐτὸ τὸ δῶρο τῶν μουσῶν, προσδιόριζε τὸν ἄνθρωπο ὡς ἕνα ὅν, ποὺ συγχρόνως σκέπτεται, αἰσθάνεται καὶ πράττει• τὸν ὅριζε καθ’ ὁλοκληρίαν• ἦταν, δηλαδή, μιὰ ἔννοια πολὺ γενικότερη ἀπὸ αὐτὸ ποὺ σήμερα ἐννοοῦμε μὲ τὸν ὄρο “τέχνη”.

Ἡ μουσική, ἐκτός των ἄλλων, ὡς μέσον ἐπικοινωνίας εἶναι ἡ μόνη γλώσσα, τὴν ὁποία μπορεῖ νὰ μεταχειριστῆ ὁ ἄνθρωπος γιὰ νὰ ὑμνήση τὸ Θεῖον. Ἔτσι τὸ ἄσμα ὑπῆρξε ἀνέκαθεν σὲ ὅλους τους λαοὺς ἀχώριστο μὲ τὴν θεία Λατρεία, πολὺ δὲ περισσότερο στοὺς ἀρχαίους Ἕλληνες, ποὺ λάτρευαν τὸ Θεῖον “δὶ’ ἰδίας ἁρμονίας”! Ὅπως διαβεβαιώνει ὁ Ὅμηρος, ἀπὸ τὰ μυθικὰ χρόνια ἡ μουσικὴ ἦταν καθορισμένη στὴν λατρεία τοῦ Θεοῦ. Οἱ ἑλληνικὲς πανηγύρεις, οἱ θυσίες, οἱ λιτανεῖες, οἱ ἀγῶνες, ὅπως ἐπίσης καὶ οἱ ἀρχαῖες τραγωδίες ἦταν συνυφασμένα μὲ τὴν μουσικὴ τέχνη.

Ἀπὸ τεχνικῆς ἀπόψεως, ὁ Εὐκλείδης ἀριθμεῖ ἑπτὰ μέρη τῆς μουσικῆς ἐπιστήμης: Τοὺς φθόγγους, τὰ διαστήματα, τὰ γένη, τὰ συστήματα, τοὺς τόνους, τὴν μεταβολὴ καὶ τὴν μελοποιΐα. Οἱ Ἕλληνες μεταχειρίζονταν στὴν μουσικὴ τὰ γράμματα τῆς ἀλφαβήτου, τὰ ὁποῖα ὀνόμαζαν φθόγγους, διαιρούμενους σὲ διαστήματα, συστήματα καὶ τόνους.

Ἀπαραίτητο στοιχεῖο τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς μουσικῆς ἦταν καὶ ἡ ρυθμοποιΐα. Ὅπως ἀναφέρεται, ἡ ρυθμικὴ ἀκρίβεια στὴν μουσικὴ εἶχε φθάσει σὲ ἐπίπεδα τελειότητας. Πράγματι, ἡ μουσικὴ ἔχει δύο κύρια συστατικὰ στοιχεῖα, ποὺ χωρὶς αὐτὰ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξη τὸ μέλος καὶ ὁ ρυθμός• τὸ μέλος εἶναι ἡ ὕλη, ὁ δὲ ρυθμὸς τὸ “πνεύμα” τῆς μουσικῆς.

Μὲ τὴν ἐμφάνιση τοῦ Χριστιανισμοῦ ἡ ἑλληνικὴ μουσικὴ “εἰσάγεται” καὶ χρησιμοποιεῖται στὴν ἀρχαία Ἐκκλησία. Ὅλοι οἱ μουσικοὶ καὶ ὑμνογράφοι, ἀπὸ τὸν 1ο μέχρι τὸν 7ο αἰώνα μ.Χ. (Ρωμανὸς ὁ Μελωδός, Ἀνδρέας Κρήτης, Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς καὶ ἄλλοι), γνῶστες τῆς ἑλληνικῆς παιδείας, ὑπῆρξαν ἀναμφίβολα εἰδήμονες καὶ τῆς ἀρχαίας μουσικῆς, ὅπως μαρτυροῦν ποιήματα καὶ μελουργήματα αὐτῶν. Οἱ μεγαλύτεροι ἱστοριογράφοι, Ἕλληνες καὶ Εὐρωπαῖοι, παραδέχονται ὅτι οἱ ἐκκλησιαστικοὶ ἦχοι καὶ γενικά το σύστημα τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς εἶχε ἄμεση σχέση μὲ τὸ ἀρχαῖο σύστημα τῆς ἑλληνικῆς μουσικῆς, ἀφοῦ αὐτὸ χρησίμευε ὡς βάση, ὅπως διαφαίνεται ἀπὸ συγγράματα τῶν πρώτων Πατέρων τῆς Ἐκκλησίας.

Ἡ ἐκκλησιαστική μας μουσική, ποὺ ἐπεκράτησε νὰ λέγεται βυζαντινὴ λόγω τῆς μεγάλης ἄνθισης ποὺ γνώρισε κατὰ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους, συνεχίζοντας ἐπὶ αἰῶνες μιὰ διαδρομὴ ὑψηλῆς τέχνης, φθάνει ὡς τὶς μέρες μας. Βέβαια, στὸ πέρασμα τοῦ χρόνου, ποικίλα στοιχεῖα καὶ διαφορετικὲς τοπικὲς παραδόσεις ἀφομοιώθηκαν δυναμικὰ μὲ ἕναν τρόπο δημιουργικό, μὲ ἀποτέλεσμα ἡ μουσικὴ αὐτὴ νὰ ἔχη τὸν δικό της πρωτότυπο χαρακτήρα.

Ὁ Χρύσανθος ὁ ἐκ Μαδύτων, στὸ Μέγα Θεωρητικό της Μουσικῆς, ἀναφέρει ὅτι οἱ ἀρχαῖοι μας παρέδωσαν τρία γένη, ἤτοι τὸ διατονικό, τὸ χρωματικὸ καὶ τὸ ἐναρμόνιο, καθὼς καὶ τρία συστήματα, ἤτοι τὸ διαπασών, τὸν τροχὸ καὶ τὴν τριφωνία. Βέβαια, τὰ στοιχεῖα αὐτὰ δὲν διασώθηκαν αὐτούσια ἀπὸ τὴν ἀρχαία μουσική, ἀλλὰ κατὰ προσέγγιση. Ἐπίσης, οἱ ἦχοι τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς ἀντιστοιχοῦν στοὺς τρόπους τῶν ἀρχαίων Ἑλλήνων. Ἔτσι, ὁ πρῶτος ἦχος ταυτίζεται μὲ τὸν Δώριο, ὁ δεύτερος μὲ τὸν Λύδιο, ὁ τρίτος μὲ τὸν Φρύγιο κ.λ.π.

Κλείνοντας τὴν ἀναφορὰ αὐτή, γίνεται φανερὸ ὅτι ἡ διάσωση καὶ διάδοση τῆς ἐκκλησιαστικῆς μας μουσικῆς, ἡ ἔρευνα, ἡ γνώση καὶ ἡ ἐντρύφηση στὴν οὐσία τῆς εἶναι ἕνα χρέος πρὸς ἕναν μεγάλο μουσικὸ πολιτισμό, ποὺ μὲ πίστη ἀτενίζει τὴν μελλοντική του πορεία.