Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Μιὰ μοντέρνα τραγωδία - ὁ Οἰδίποδας καὶ οἱ Ε(Ο)ἰδήμονες

του Σωτηρίου Δεσπότη, δρ. θεολογίας

Με αφορμή την αποκρυπτογράφηση του γενετικού κώδικα του ανθρώπου και κάποιες άλλες ανακαλύψεις της βιοτεχνολογίας, ο άνθρωπος στην ανατολή της τρίτης χιλιετίας φαίνεται να ανακτά την χαμένη εμπιστοσύνη και πεποίθηση στην λογική και τις ικανότητές του. Στηριζόμενος στους ηλεκτρονικούς εγκεφάλους, ο άνθρωπος αισιοδοξεί ότι θα ανακαλύψη τα μυστήρια της ζωής, και μάλιστα οι ο(ε)ιδήμονες, οι φουσκωμένοι με έπαρση πνευματικοί (μέ την κυριολεκτική έννοια του πνεύματος ως αδειανού και κούφιου αέρα) άνθρωποι, οι οποίοι ευαγγελίζονται με το αζημίωτο στα κανάλια την αρχή της Νέας Εποχής, δηλαδή τον επίλογο της Πίστης και συνεπώς της Εκκλησίας. Στην ανατολή της Νέας Εποχής ο άνθρωπος αποκρυπτογραφώντας το μυστήριο της Σφίγγας, το μυστικό του άαα του, ξεσπά και πάλι σε μια υβριστική (μέ την αρχαιοελληνική έννοια του όρου) έπαρση έναντι του Θεού. Αυτό το γεγονός παραπέμπει μεταφορικά και κυριολεκτικά σε μια αρχαιοελληνική Τραγωδία, η οποία αποτελεί το κατεξοχήν απόσταγμα της σοφίας των αρχαίων Ελλήνων, την τραγωδία του Οιδίποδος. Δεν υπάρχει άλλο κείμενο, το οποίο να έχη επηρεάσει τόσο πολύ την σύγχρονη ευρωπαϊκή σκέψη και επιστήμη όσο αυτή η τραγωδία. Εντούτοις η τραγωδία αυτής της Τραγωδίας έγκειται στο γεγονός ότι, ενώ το έργο στην Ευρώπη και στην Αμερική παίζεται κατά κόρον, διασκευάζεται, αναλύεται ως κλειδί ερμηνείας των κόμπλεξ του ατόμου, το μήνυμα και η ουσία της μέχρι σήμερα παραμένει μυστικό επτασφράγιστο, για την μοντέρνα διανόηση. Και έτσι δεν προσφέρει στον σημερινό άνθρωπο την κάθαρση (τήν αποκατάσταση δηλ. της διαταραγμένης ψυχικής και εσωτερικής αρμονίας του ανθρώπου) για την οποία γράφτηκε, και χρειάζεται όσο τίποτε άλλο ο σημερινός ψυχολογικά διαταραγμένος διανοούμενος. Αποτελεί και αυτό ένα δείγμα του πόσο επιφανειακά προσεγγίζει η ευρωπαϊκή διανόηση τις υποτιθέμενες αρχαιοελληνικές της καταβολές.

Οι περισσότεροι μέχρι σήμερα πιστεύουν ότι η τραγωδία του Οιδίποδα είναι η τραγωδία της Ειμαρμένης. Καμιά ανθρώπινη σοφία, καμιά ανθρώπινη ενέργεια δεν μπορεί να ανατρέψη ό,τι όρισε η ακατάβλητη Μοίρα. Ένας λαμπρός βασιλιάς, σύζυγος και πατέρας με ύψιστες πνευματικές και ψυχικές αρετές (λύση του αινίγματος της Σφίγγας, αφοσίωση στο έργο της σωτηρίας του δύστυχου λαού του) από την ύψιστη ευτυχία καταλήγει στην έσχατη δυστυχία. Είναι τελικά θύμα ή θύτης; Όπως όμως, πολύ ωραία επισημαίνει και αναλύει ο Κύπριος φιλόλογος Χ. Παπαχρυσόστομος, η καταπληκτική τραγωδία του Οιδίποδος, ενώ στο πρώιμο στάδιό της ίσως αποτελούσε μία ωδή στην παντοδύναμη Τύχη-Ειμαρμένη, με τον τρόπο που την παρουσιάζει (ή καλύτερα διασκευάζει) ο Σοφοκλής τον χρυσό αιώνα της αθηναϊκής δημοκρατίας και φιλοσοφίας (η τραγωδία αυτή) αποτυπώνει την πάλη του ορθολογισμού και της πίστεως. Ο σκοπός της η κάθαρση του θεατή, θα έμενε ανεκπλήρωτος, αν ο Οιδίποδας ήταν θύμα της Ειμαρμένης, κάτι το οποίο, επίσης, δεν συμβαδίζει με τις ηθικές ιδέες του 5ου π.Χ αι., οι οποίες θέλουν τον άνθρωπο θύμα των ιδίων παθών και της άγνοιάς του.

Η ουσία και η επικαιρότητα, συνεπώς, του μύθου του Οιδίποδος σήμερα που έχουμε πλειάδα ε(ο)ιδημόνων, ανθρώπων δηλ. εξογκομένων στο νού και φουσκωμένων από έπαρση, έγκειται στους τρόπους έρευνας και την ανθρώπινη προσπάθεια εύρεσης της αλήθειας. Σκοπός του ανθρώπου ως ανωτέρου ηθικού όντος είναι η ανακάλυψη της αλήθειας, κάτι το οποίο μπορεί να προσφέρη σ’ αυτόν την ουσιαστική ευδαιμονία. Η απόλυτη αλήθεια υπάρχει και ο αγώνας για να βρεθή επιβεβλημένος. Η εύρεσή της λογικά-εγκεφαλικά είναι όμως αδύνατη, όπως απέδειξε και ο Αϊνστάιν από τις σχετικές για τον άνθρωπο διαστάσεις του χώρου και του χρόνου. “Όσα βουνά κι αν ανεβείτε, απ’ τις κορφές τους θα αγναντεύετε και άλλες ψηλότερες, μίαν πλάση ξελογιάστρα, και στην κορφή σαν φτάσετε την κατάλληλη, πάλι θα καταλάβετε πώς βρίσκεστε σαν πρώτα πάλι, κάτω απ’ όλα τα άστρα” γράφει ο ρωμιός Παλαμάς, ο οποίος, χωρίς περίπλοκες αναλύσεις, με τον “Θάνατο του Παλληκαριού” έδωσε μαθήματα ανάλυσης του Οιδιποδείου Συμπλέγματος στην Ευρωπαϊκή σκέψη.

Ο Οιδίποδας συμβολίζει τον άνθρωπο που αγωνίζεται με πάθος να βρη τα μυστικά της ζωής. Αυτός ο αιώνιος αναζητητής της α-λήθειας ξεκινά το ταξίδι της ζωής του, την περιπέτεια της εξόδου από τον αμέριμνο κόσμο της άγνοιας, έχοντας στην αρχή ως στήριγμά του την βακτηρία της πίστης. Κατευθύνεται στο Μαντείο των Δελφών, για να ακούση την εξ αποκαλύψεως αλήθεια. Συνεχίζοντας το ταξίδι του και αποφεύγοντας να γυρίση στην υποτιθέμενη πατρίδα του, επιστρέφει χωρίς να το ξέρη στην αληθινή πατρίδα του, όπου λύνει (αφού πρώτα έχει άθελά αλλά και πνιγμένος από το πάθος της οργής του φονεύσει τον πατέρα του) το αίνιγμα της Σφίγγας το αίνιγμα δηλ. της ταυτότητας του ανθρώπου και απαλλάσσει έτσι την πόλη-τόν Κόσμο από το λοιμικό “γονίδιο” του παρατεταμένου πόνου και του πρόωρου θανάτου. Έχοντας πλέον απόλυτη πεποίθηση στην πνευματική του υπεροχή και στην λογική του, αλλά και προβληματισμένος από τον λοιμό, που έχει προκληθή στην χώρα του από τον άθελο γάμο με την μητέρα του, ο ορθολογιστής βασιλιάς προσκαλεί όχι ως ερευνητής αλλά ως άρχοντας του λαού τον μάντη Τειρεσία να του αποκαλύψη την αλήθεια. Όταν ανακαλύπτη ότι η εξ αποκαλύψεως αλήθεια του Προφήτη συγκρούεται με αυτήν της δικιάς του τετράγωνης λογικής, την αποκρούει με μανία και έπαρση, χαρακτηρίζοντας τον εκπρόσωπο της θρησκείας σκοταδιστή (“τυφλόν στα αυτιά, και τον νού και τα μάτια”) επειδή δεν είχε καταφέρει να βρη το μυστικό της Σφίγγας (νά αποκρυπτογραφήση δηλ. μερικές και σχετικές αλήθειες). Τελικά όμως, ο εφευρέτης των αινιγμάτων της ζωής τυφλώνεται ο ίδιος από το φως της απόλυτης αλήθειας, το οποίο εκούσια απέφυγε να ψηλαφήση. Ο φωτισμένος ερευνητής και διανοούμενος βυθίζεται, έτσι, τελικά στο απόλυτο σκοτάδι. Αόματος εξακολουθεί να ζη διαλαλώντας το πεπερασμένο της λογικής και το απέραντο της αλήθειας, αναμένοντας ίσως μέσα από τους αιώνες να υπ-ακούση και τελικά να δη τον κατεξοχήν Λόγο-Ιησού, την απόλυτη αλήθεια που έγινε “σάρκα”, ακριβώς για να δούν οι “τυφλοί” και να περπατήσουν οι “χωλοί”.

Αξιοπρόσεκτες είναι και οι φιγούρες της Τραγωδίας. Η Ιοκάστη και οι άλλοι ήρωες της τραγωδίας αντλούνε την αλήθεια μόνον από τις αισθήσεις, από όσα βλέπουν και ακούνε. Εξαρτώνται από τις περιστάσεις και τους ανθρώπους. Εκπροσωπούν την φευγαλέα και ρευστή άποψη της αλήθειας και αποτελούν σύμβολο του ανθρώπου εκείνου που φοβάται την αλήθεια και τελικά, μόλις την δεί, αυτοκτονεί-εκμηδενίζεται, διότι δεν στέκεται στην επιφάνεια, αλλά εισέρχεται στο βάθος των όντων με όπλο, όμως, μόνον την λογική, γι’ αυτό και θριαμβεύοντας προσωρινά, συντρίβεται τελειωτικά. Ο τυφλός, ο “σκοταδιστής” κατά τον Οιδίποδα άνθρωπος του Θεού Τειρεσίας αποδέχεται την αποκάλυψη της αλήθειας καί, έτσι, αποτυγχάνοντας προσωρινά θριαμβεύει οριστικά. Και έτσι ο χορός, ο λαουτζίκος (όπως τον χαρακτηρίζει υποτιμητικά η ιντελιγκέντσια), ο οποίος, έστω κι αν πιστεύει στην δύναμη της ανθρώπινης σοφίας, συνεχώς με το αλάνθαστο κριτήριό του, διακηρύττει “Θεόν ου λήξω ποτέ προστάτην ισχών” (στ. 881), αφού ξέρει καλά και εκ πείρας το “αβέβαιον” των ανθρωπίνων ανακαλύψεων.

Το μήνυμα της τραγωδίας είναι σαφές. Ο άνθρωπος ποτέ δεν πρέπει να θεωρήση τον εαυτό του κατακτητή, αλλά μόνον αγωνιστή της ζωής. Η αξία του εξαρτάται από τις κατευθύνσεις τις οποίες προσδίδει στους αγώνες του και το θάρρος το οποίο θα επιδεικνύη στις μοιραίες πτώσεις του. Ο θρίαμβος της εξ’ αποκαλύψεως αλήθειας δεν σημαίνει υποβιβασμό της λογικής, αλλά έξαρση της απεραντοσύνης της (Αλήθειας). Και αυτό το μήνυμα δεν αποτελεί μήνυμα μόνον της τραγωδίας του Οιδίποδα, αλλά όλων των δραμάτων, των δημιουργημάτων και αποσταγμάτων αυτών της αρχαίας Ελληνικής Σκέψης. Στους Πέρσες του Αισχύλου ο Ξέρξης επιστρέφει στα Σούσα ράκος ψυχικό, γιατί βασίστηκε αποκλειστικά στις δυνάμεις του και στους υπολογισμούς του. Ακόμα και σε αυτόν τον Ευριπίδη, που χαρακτητίζεται από μερικούς “άθεος”, στο άριστο των δραμάτων του, την Ιφιγένεια εν Αυλίδι, μέσω του ανέλπιστου θαύματος της αρπαγής του θύματος, οι ανθρώπινοι υπολογισμοί παρουσιάζονται τελείως εκτός πραγματικότητας. Ο άνθρωπος τελικά, όπως διακηρύσσει η Αντιγόνη “γεννήθηκε για να αγαπά” και μέσω αυτής της αγάπης να γνωρίζη (μέ την έννοια που έχει ο όρος στην Αγία Γραφή) σφαιρικά τον κόσμο και τον Θεό. Είναι ακριβώς η γνώση η άγνωστος, που συνέλαβε και κυοφόρησε η Θεοτόκος, αποδεικνύοντας τους φιλοσόφους ως ασόφους.

Υπάρχουν πολλοί σύγχρονοι “Οιδίποδες”, δηλ. Ο(Ε)ιδήμονες και Οιδήνοες, οι οποίοι έχοντας αποκρυπτογραφήσει μερικώς και αποσπασματικώς το αίνιγμα της Σφίγγας, ξεσπούν σε παράλογες κατηγορίες ενάντια στην “σκοταδιστική, αναχρονιστική, μεσαιωνική Εκκλησία”, λησμονώντας ότι αυτή η ίδια σχολαστική προσέγγιση της αλήθειας εκ μέρους τους είναι από μόνη της η μεγαλύτερη απόδειξη της μεσαιωνικότητας των ιδίων. Η Τραγωδία του Οιδίποδος προδιαγράφει το τραγικό τέλος εκείνων, που εκούσια ή ακούσια δολοφονούν τυφλωμένοι από οργή τον Πατέρα τους, υβρίζοντας με έπαρση και εμπαίζοντας με διπλωματία τον κάθε προφήτη του Θεού. Ευτυχώς που ο κόσμος και ο Λαός γνωρίζουν καλά ότι μπορούν να ζήσουν χωρίς αυτούς: “Θεόν ου λήξω ποτέ προστάτην ίσχων”. Ευτυχώς, που πάντα υπάρχουν ευγενείς υπάρξεις, οι οποίες όπως η Παναγία θα συλλαμβάνουν και θα γονιμοποιούν την “άγνωστο Γνώση”, αποδεικνύοντας που βρίσκεται το γονίδιο της ευτυχίας και της ελευθερίας.