Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Ἡ «εὐχάριστη» καταπίεση

Πρωτοπρεσβύτερου Θωμᾶ Βαμβίνη

Μέ τίς ζέστες τοῦ Καλοκαιριοῦ καί τή λήξη τῶν σχολικῶν μαθημάτων ἀλλάζει ὁ ρυθμός τῆς ζωῆς σχεδόν ὅλων των ἀνθρώπων, ἰδιαίτερα, ὅμως, τῶν παιδιῶν. Οἱ μεγάλες καλοκαιρινές μέρες μέ τόν πολύ ἥλιο συνδέονται μέ μιά αἴσθηση ἐλευθερίας. Αὐτήν τήν δίνει ἡ ἄδεια ἀπό τήν ἐργασία γιά τούς μεγάλους, οἱ διακοπές τῶν σχολείων γιά τά παιδιά. Τό μονότονο σχολικό πρόγραμμα τελειώνει, τά ἄγχη τῶν ἐξετάσεων λύνονται. Τό τελευταῖο ἀγχολυτικό εἶναι τά ἀποτελέσματα. Γιά κάποια παιδιά, ὅμως, ἡ καταπίεση τοῦ σχολείου συνεχίζεται καί τό Καλοκαίρι, ἁπλῶς τώρα ἀλλάζει χέρια... Πρέπει νά ὁμολογηθῆ, βέβαια, ὅτι γίνεται πιό κατανοητή καί πιό εὐχάριστη.

Θά πῆτε: Ὑπάρχει εὐχάριστη καταπίεση; Μή πάει ὁ νοῦς σέ μαζοχιστικές καταστάσεις. Τό ἐρώτημα εἶναι εὐλογοφανές, ὅμως, μπορεῖ νά ἀπαντηθῆ μέ ἐπάρκεια ἀπό τήν ἀκόλουθη γενική ἐρώτηση: Ὑπάρχει ἄνθρωπος ποῦ δέν καταπιέζεται; Πέρα ἀπό τίς ἀσθένειες καί τό θάνατο (τήν κτιστότητα καί τήν φθαρτότητα), πού εἶναι οἱ μεγάλοι δυνάστες τοῦ ἀνθρώπινου γένους, ἀκόμη καί ἡ ἐλευθερία μᾶς εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένη μέ τήν καταπίεση. Αὐτό λέγεται ἀπό τήν ἑξῆς ἄποψη. Ἐφόσον ὡς ἐλευθερία βιώνουμε τήν δυνατότητα τῆς ἐπιλογῆς, αὐτό σημαίνει ὅτι, μέ τήν ἀναγκαστική μερικότητα τῶν ἐπιλογῶν μας, ἀφήνουμε κάποιες ἐπιθυμίες μᾶς ἀνεκπλήρωτες. Δέν εἶναι δυνατόν νά τά ἀπολαμβάνουμε ὅλα. Δέν ἔχουμε τήν φυσική ἱκανότητα γιά κάτι τέτοιο. Πέρα ὅμως ἀπό τόν φυσικό περιορισμό ὑπάρχει καί ὁ ἀντίλογός της συνείδησης, πού ἐλέγχει ὡς παράνομες κάποιες ἀπό τίς ἐπιθυμίες μας. Μοιάζουμε σέ ὑπαρξιακό ἐπίπεδο μέ τούς ἀρρώστους πού εἶναι ἀναγκασμένοι νά ἐπιβάλλουν στόν ἑαυτό τούς αὐστηρή δίαιτα. Ὡς παράδειγμα μποροῦμε νά σκεφτόμαστε τούς διαβητικούς πού ἀγαποῦν ὑπερβολικά τα γλυκά. Καταπιέζονται πολύ σ’ αὐτή τούς τήν ἀγάπη προκειμένου νά ἔχουν τήν ἐλευθερία νά ζοῦν.

Ἡ ἐλευθερία καί ἡ ζωή συνδέονται μέ πόνους. Μέσα στήν «πεπτωκυία» κατάστασή μας ὁ συντονισμός τῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς μέ τό πνεῦμα τῶν ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ περνάει ἀπό «καταπιέσεις», οἱ ὁποῖες προϋποτίθεται ὅτι γίνονται «μετά λόγου», ἀγάπης καί ἐλευθερίας. Εἶναι γεγονός ὅτι πολλά πράγματα στήν πνευματική πορεία τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἀκατανόητα γιά τήν κοινή λογική. Ὑπάρχουν γόνιμες ἀντιφάσεις πού ἀναγεννοῦν τόν ἄνθρωπο, διαστέλλουν τήν ὕπαρξή του, φωτίζουν καί πραγματοποιοῦν τήν θεολογική του ἀναφορά. Παραδείγματα τέτοιων γόνιμων ἀντιφάσεων εἶναι ἡ σύζευξη ὑπακοῆς καί ἐλευθερίας, ἐπιμονῆς καί ταπείνωσης, ἐπιείκειας καί ἀκαμψίας ἤ ἀκόμη «καταπίεσης» καί χαρᾶς.

Ὅπως γίνεται ἀντιληπτό ὅλα αὐτά εἰπώθηκαν γιά νά ἐξηγηθῆ ἡ ὀξύμωρη ἔκφραση «εὐχάριστη καταπίεση». Ὑπάρχουν, πράγματι, «καταπιέσεις» πού εἶναι εὐχάριστες, γιατί ἔχουν μέσα τους ἀνθρωπιά καί πολύ θετικό περιεχόμενο. Δέν πρόκειται γιά νοσηρές καταστάσεις ἤ γιά παράλογες ἐπιβολές κάποιων ἰσχυρῶν. Δέν ἔχουν σχέση καί δέν ἐνδιαφέρουν τούς μεγάλους, τούς «ὥριμους» καί «πετυχημένους» ἀνθρώπους. Αὐτές οἱ «καταπιέσεις» εἶναι πλεονέκτημα τῶν παιδιῶν. Αὐτῶν πού μποροῦν νά χαίρονται μέ τούς συνομηλίκους τους. Γιά νά γίνω πιό σαφής καί νά μή θεωρηθῆ ὅτι παίζω μέ τίς λέξεις, ὅταν μιλῶ γιά «εὐχάριστη καταπίεση», ἔχω στό νοῦ μου τήν συμμετοχή τῶν παιδιῶν σέ κατασκηνωτικά προγράμματα, τά ὁποῖα, ὡς «προγράμματα» ἔχουν δεσμεύσεις, δηλαδή «καταπιέσεις». Εἶναι, ὅμως, εὐχάριστα. Μέ εὐχάριστο τρόπο ὡριμάζουν τά παιδιά, τά κάνουν ὑπεύθυνα, τά βοηθοῦν νά ἀναλαμβάνουν τήν εὐθύνη τοῦ ἐαυτοῦ τους καί τοῦ περιβάλλοντός τους.

Τίς ἡμέρες αὐτές, συμμετέχοντας στήν ἑτοιμασία τῶν κατασκηνώσεων τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως, μέ ἀπασχόλησε ἡ χαρά πού νιώθουν τά παιδιά στήν κατασκήνωση. Κάποιες στιγμές τήν ἔβρισκα ἀκατανόητη, γιατί προσπαθοῦσα νά τήν ἐξηγήσω μέ τίς προϋποθέσεις πού ἔχουν τά παιδιά σήμερα' τήν ἄκρατη ἐλευθερία, τήν ἀντίδραση σέ κάθε ἐπιβαλλόμενο πρόγραμμα, τήν παρρησία καί τήν αὐτονόητη ἀνυπακοή πρός τούς μεγαλυτέρους. Ἔκανα ὅμως λάθος. Συνήθως οἱ μεγαλύτεροι μεγεθύνουμε τά «παραπτώματα» τῶν παιδιῶν, κυρίως ὅταν ἀνακαλύπτουμε σ’ αὐτά τόν «παλαιό» ἑαυτό μας. Τά παιδιά εἶναι πιό φυσικοί ἄνθρωποι ἀπό τούς μεγάλους, οἱ ὁποῖοι ἄφησαν τόν ἑαυτό τους νά διαμορφωθῆ ἀπό τίς σκληρές κοινωνικές συνθῆκες, χωρίς πρωτεύοντα καθοδηγό τόν λόγο τῆς Ἐκκλησίας. Γι’ αὐτό τά παιδιά κατανοοῦν καί ἀποδέχονται τήν ἀναγκαιότητα κάποιων δεσμεύσεων, κάποιων «καταπιέσεων», προκειμένου νά ἀπαρτίσουν μιά κοινότητα ἐλευθερίας καί ἀγάπης. Ἔχω στό νοῦ μου κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις μικρῶν παιδιῶν πού ἦταν πολύ προσκολλημένα στούς γονεῖς τους. Τήν πρώτη ἤ τήν δευτέρη μέρα αἰσθάνονταν ἐγκαταλελειμμένα ἀπό τήν γονική φροντίδα, αἰσθάνονταν τήν ἀπουσία τοῦ σπιτιοῦ καί τό πρόγραμμα τῆς κατασκήνωσης ἦταν γι’ αὐτά πολύ σκληρό. Στό τέλος, ὅμως, τῆς κατασκηνωτικῆς περιόδου δέν ἤθελαν νά γυρίσουν στό σπίτι. Πῶς μπορεῖ νά ἐξηγηθῆ αὐτή ἡ ἀλλαγή;

Ὑπάρχουν δύο στοιχεῖα πού πρέπει νά ὑπογραμμισθοῦν. Πρώτον, τά παιδιά μπαίνοντας στόν κατασκηνωτικό πρόγραμμα ἀπαλλάσσονται ἀπό τήν προστασία τῶν γονέων, ἡ ὁποία, κάποτε, ὡς ὑπερπροστασία, γίνεται πολύ καταπιεστική. Αἰσθάνονται ἐλεύθερα, αὐτόνομα. Ἀναγκάζονται νά ὀργανώσουν τόν ἑαυτό τους, χωρίς τά γονικά στηρίγματα, ἀπέναντι στήν ὁμάδα στήν ὁποία ἐντάσσονται. Σ’ αὐτήν τήν διαδικασία τό ἔνστικτό της αὐτοσυντήρησης δρᾶ δημιουργικά. Ἐπιβεβαιώνει τήν ἑτερότητα, ἀλλά καί τήν ἀνάγκη τῆς συνεργασίας τοῦ ἑνός μέ τούς πολλούς. Ἡ αἴσθηση αὐτή εἶναι πολύ σημαντική. Τό παιδί αἰσθάνεται ὅτι ἔχει ἀξία καί λόγο. Ὑπομένει «στερήσεις», «καταπιέσεις», τίς ὁποῖες, ὅμως, κατανοεῖ καί εὐχάριστα ἀποδέχεται. Δεύτερον, ἡ πληρότητα τοῦ κατασκηνωτικοῦ προγράμματος δέν ἀφήνει τούς κατασκηνωτές νά ραθυμίσουν, οὔτε νά κουραστοῦν ὑπερβολικά. Γεμίζει τίς μέρες τους μέ δραστηριότητες πού ἀφοροῦν τόν σύνολο ἄνθρωπο, ὅλες τίς διαστάσεις τῆς ζωῆς του. Αὐτή ἡ πληρότητα δίνει χαρά καί ἐνδιαφέρον γιά τήν ζωή. Ὑποδεικνύει τόν φυσικό τρόπο μέ τόν ὁποῖο πρέπει νά ζῆ ὁ ἄνθρωπος. Αὐτό ἰσχύει ἰδιαίτερα γιά τίς ἐκκλησιαστικές κατασκηνώσεις, στίς ὁποῖες μαζί μέ τήν ψυχαγωγία, τήν ἄθληση, τήν ἐργασία, διδάσκεται ἡ προσευχή καί ἡ μετοχή στή λατρεία τῆς Ἐκκλησίας, μέ τρόπο φυσικό, ὡς ἐκπλήρωση μιᾶς φυσικῆς ἀνάγκης τῆς ψυχῆς.

Ἡ χαρά τῆς κατασκηνωτικῆς ζωῆς προέρχεται ἀπό τό πνεῦμα τοῦ προγράμματος καί τίς δραστηριότητες πού αὐτό προβλέπει. Ἡ ραθυμία καί ἀπραξία δέν ἔχουν καμμιά σχέση μέ τήν ξεκούραση καί τήν χαρά. Γι’ αὐτό πρέπει νά τονισθῆ ὅτι οἱ διακοπές –εἴτε τῶν παιδιῶν εἴτε τῶν μεγάλων– δέν πρέπει νά ταυτίζονται μέ τήν ἀπουσία ἐργασίας καί δραστηριότητος. Ὁ ἄνθρωπος δέν μπορεῖ νά μένη ἀργός. Ὁ νοῦς τοῦ θέλει ἐργασία, τό σῶμα τοῦ θέλει κίνηση. Ἡ μελέτη, ἡ χειρωνακτική ἐργασία ἤ ἡ ἄθληση πρέπει νά γεμίζουν τόν χρόνο τῶν διακοπῶν. Ἡ ἀνάπαυση εἶναι ἀπαραίτητη, ἀλλά πρέπει νά εἶναι λελογισμένη. Ἀνάπαυση γιά κάποιον πού ἐργάζεται πνευματικά μπορεῖ νά ἀποτελέση ὁ σωματικός κόπος, ἐνῶ γιά ἄλλον πού ἐργάζεται χειρωνακτικά ὁ διανοητικός κόπος τῆς μελέτης. Ἡ εἰδοποιός διαφορά τῶν δραστηριοτήτων πού ἀναπτύσσονται στίς διακοπές εἶναι ὅτι δέν ἐπιβάλλονται ἀπό τίς κοινωνικές συνθῆκες, οὔτε ἀπό τίς ἐπαγγελματικές ὑποχρεώσεις. Ἐπιλέγονται ἐλεύθερα. Ἡ ποιότητά τους, βέβαια, ἐξαρτᾶται ἀπό πολλούς παράγοντες, σημαντικότερος ἀπό τούς ὁποίους εἶναι ὁ ἐσωτερικός προσανατολισμός τοῦ ἀνθρώπου, τό νόημα πού ἔχει δώσει στήν ζωή του.

Οἱ διακοπές δείχνουν τήν ποιότητα τῶν προσανατολισμῶν μας. Τά παιδιά πού ἐπιλέγουν τήν συμμετοχή σέ κατασκηνωτικά προγράμματα -ἰδιαίτερά της Ἐκκλησίας- ξέρουν ὥριμα νά ἐπιλέγουν. Ὑποψιάζονται ἤ ἔχουν γευθεῖ τήν ἐλευθερία πού χαρίζει ἡ «εὐχάριστη καταπίεση» τοῦ κατασκηνωτικοῦ προγράμματος.