Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: «Ἡ ἠθικὴ διάσταση τῶν νέων τεχνολογιῶν καὶ ὁ ρόλος τῆς Παιδείας μας»

Σέ παλαιότερο τεῦχος (73) εἴχαμε κάνει σχετική ἀναφορά στό ἐκπαιδευτικό Συμπόσιο πού διοργάνωσε ἡ Α' ΕΛΜΕ Αἰτωλοακαρνανίας στό Μεσολόγγι καί τήν Ναύπακτο. Ἀπό τό Συμπόσιο αὐτό δημοσιεύουμε ἐν συνεχεία τήν πολύ ἐνδιαφέρουσα εἰσήγηση πού ἐκφώνησε ὁ Σεβασμιώτατος.

***

Ἡ ἀπόφαση τῆς Α' ΕΛΜΕ Αἰτωλοακαρνανίας νά διοργανώση τό πρῶτο ἐκπαιδευτικό Συμπόσιο μέ θέμα «Τό Σχολεῖο καί ὁ ἐκπαιδευτικός στήν κοινωνία τῆς πληροφορίας», καθώς ἐπίσης καί ἡ τιμητική πρόσκληση πρός τό πρόσωπό μου, ὄχι μόνον νά παραστῶ στό Συμπόσιο αὐτό, ἀλλά καί νά εἰσηγηθῶ τό ζήτημα «τῆς ἠθικῆς διάστασης τῶν νέων τεχνολογιῶν καί τοῦ ρόλου τῆς Παιδείας μᾶς» δείχνει ἀφ’ ἑνός μέν τόν ἔντονο προβληματισμό τῶν Ἐκπαιδευτικῶν μας, ἀφ’ ἑτέρου δέ τήν ἀναζήτηση τρόπων προσφορᾶς καί βοήθειας σέ ὅσους ἀσχολοῦνται μέ τούς νέους ἀνθρώπους, στόν σύγχρονο κόσμο τῆς πληροφορίας. Αἰσθάνομαι, λοιπόν, τήν ἀνάγκη νά τούς εὐχαριστήσω θερμά καί νά τούς συγχαρῶ, τόσο γιά τό Συμπόσιο αὐτό, ὅσο καί γιά τήν τιμητική αὐτή πρόσκληση.

Μελετώντας τό θέμα, διακρίνω ὅτι ἔχει τρία κομβικά σημεῖα. Τό ἕνα εἶναι οἱ νέες τεχνολογίες, τό δεύτερο ὁ ρόλος τῆς παιδείας καί τό τρίτο ἡ ἠθική διάσταση τῶν τεχνολογιῶν. Ἕνα μικρό σχολιασμό στά τρία αὐτά σημεῖα θά ἤθελα νά κάνω στά ἑπόμενα, ἐπικαλούμενος τήν προσοχή σας, ἀλλά καί τήν ἀνοχή σας.

1. Οἱ νέες τεχνολογίες

Ὅπως εἶναι γνωστόν σέ ὅλους μας, ζοῦμε στήν περίοδο τῆς τεχνολογίας καί τῆς πληροφορίας. Ὅλα ἔχουν ἀλλάξει ἀπό τό παρελθόν. Μάλιστα ἔχουν χαθῆ καί ἐπαγγέλματα, τά ὁποῖα ἐμεῖς οἱ παλαιότεροι ἔχουμε ζήσει ἀπό κοντά. Πολλές φορές σκέπτομαι ὅτι ἐμεῖς ζοῦμε σέ μιά πολύ σημαντική ἐποχή, ἀφοῦ μεταβήκαμε ἀπό ἕναν κόσμο, πού ἦταν ἴδιος γιά πολλούς αἰῶνες, σέ ἄλλον κόσμο πού διαφέρει πολύ ἀπό τόν παρελθόντα.

Μιλώντας σχηματικά μποροῦμε νά προσδιορίσουμε τίς τρεῖς βασικές περιόδους τῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ πρώτη εἶναι ἡ ἀγροτική περίοδος, ὅταν ὁ ἄνθρωπος ζοῦσε σέ ἕνα ἀγροτικό περιβάλλον καί εἶχε μιά ἄμεση σχέση μέ τήν φύση καί τούς συνανθρώπους του. Ἡ δεύτερη περίοδος εἶναι ἡ λεγομένη βιομηχανική, στήν ὁποία ἔγιναν πολλές ἀνακατατάξεις, ἀφοῦ λόγω τῆς ἀποσπάσεως τῆς ἐργασίας ἀπό τόν χῶρο τῆς κατοικίας δημιουργήθηκε ἕνα κενό μεταξύ της ἐργασίας καί τῆς οἰκογενειακῆς καί κοινωνικῆς ζωῆς τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ σύνδεση τοῦ ἀνθρώπου μέ τήν μηχανή τόν ἀποξένωσε ἀπό τούς συνανθρώπους καί ἀποπροσωποποίησε τήν ἐργασία, μέ ἀποτέλεσμα ὁ ἄνθρωπος νά αἰσθανθῆ ἕνα αἴσθημα μοναξιᾶς καί ἀπομονώσεως. Ἡ τρίτη περίοδος εἶναι ἡ λεγομένη τεχνολογική, γιατί στηρίζεται περισσότερο στήν πρόοδο τῆς τεχνολογίας καί τῆς πληροφόρησης καί δημιουργεῖ μιά νέα μορφή πολιτισμοῦ, καθώς ἐπίσης, παρά τίς μεγάλες δυνατότητες ἐπικοινωνίας, στήν πραγματικότητα διασπᾶται ἡ κοινωνία μεταξύ των ἀνθρώπων. Ἡ σύνδεση τοῦ ἀνθρώπου μέ τίς ἠλεκτρονικές μηχανές τόν καταστρέφει ὡς πρόσωπο, ἡ ἐξάρτησή του ἀπό αὐτές «ἀφανίζει τήν ἐσωτερική διάσταση τοῦ ἀνθρώπου», καθώς ἐπίσης «μέ τήν τεχνολογία ἀπομακρύνεται καί ἀλλοτριώνεται ὁ ἄνθρωπος ὅλο καί περισσότερο ἀπό τόν φυσικό κόσμο».

Στήν περίοδο αὐτή, συγκαταλέγεται καί ἡ λεγομένη βιολογική ἐπανάσταση. Μέ τήν ἐπανάσταση αὐτή ὁ ἄνθρωπος δέν ἐπεμβαίνει ἁπλῶς στόν φυσικό κόσμο, ὅπως ἔγινε μέ τήν βιομηχανική ἐπανάσταση, ἀλλά ἐπεμβαίνει σέ αὐτόν τόν ἴδιο τόν ἄνθρωπο, καί μάλιστα ἐπεμβαίνει κατά τόν ἴδιο τρόπο μέ τόν ὁποῖο ἐπεμβαίνει καί στόν φυσικό κόσμο. Ἔτσι, ὁ ἄνθρωπος μέ τόν τρόπο αὐτό μπορεῖ νά ἀλλοιώση τόν ἴδιο τόν ἑαυτό του: «Μπορεῖ νά ἐπέμβη στήν ἴδια τήν ἐλευθερία του καί στήν προσωπικότητά του. Μπορεῖ νά κάνη τόν ἄνθρωπο ρομπότ».

Ἀκριβῶς γιά τόν λόγο αὐτό τήν δεκαετία τοῦ ’60 ὑπῆρξε ἀνάγκη νά δημιουργηθῆ ἀπό ἐπιστημονικῆς πλευρᾶς ἡ ἐπιστήμη τῆς βιοηθικῆς. Ἐπειδή συνδέθηκε ἡ τεχνολογία μέ τήν ἰατρική, ἐνεδρεύουν μεγάλοι κίνδυνοι, γι’ αὐτό καί ἡ ἐπιστήμη τῆς βιοηθικῆς ἐρευνᾶ καί ἐντοπίζει ὅλα τα ἠθικά προβλήματα πού δημιουργοῦνται καί βρίσκει τρόπους ἀντιμετωπίσεώς τους.

Εἰδικά πρέπει νά κάνουμε λόγο γιά τήν πληροφορική καί τίς νέες τεχνολογίες.

Ἡ πληροφορική πού εἶναι ἡ ἐπιστήμη τῆς συλλογῆς τῶν ποικίλων πληροφοριῶν καί τῆς μετάδοσης αὐτῆς τῆς γνώσης στούς ἀνθρώπους, ξεπερνώντας τίς ἀποστάσεις, εἶναι μία σύγχρονη ἐπιστήμη καί μπορεῖ κανείς νά τονίση ἐμφαντικά ὅτι εἶναι ἡ ἐπιστήμη τοῦ 21ου αἰῶνος.

Οἱ ἴδιοι ὅμως ἐπιστήμονες πού ἀσχολοῦνται μέ τό ἀντικείμενο αὐτό τονίζουν καί τούς σοβαρούς κινδύνους πού μπορεῖ νά ὑπάρξουν. Ἄλλωστε, κάθε ἐπιστήμη καί κάθε ἐργαλεῖο ὅταν αὐτονομῆται καί θεοποιῆται - εἰδωλοποιῆται, δημιουργεῖ σοβαρά προβλήματα. Θά μπορούσαμε νά ἐντοπίσουμε τρεῖς σοβαρούς κινδύνους.

Ὁ πρῶτος εἶναι ἡ ἐνδεχόμενη ἀντικατάσταση τῆς κοινωνίας τῶν προσώπων ἀπό μία ἐξωτερική ἐπικοινωνία διά τῆς μηχανῆς. Ἄλλη ἀξία ἔχει ἡ ζωντανή κοινωνία δασκάλου καί μαθητού καί ἄλλη ἡ μάθηση μέσα ἀπό τά προγράμματα τῶν ὑπολογιστῶν.

Ὁ δεύτερος κίνδυνος εἶναι ἡ ἀτροφία τῆς κριτικῆς σκέψης καί ἡ συσσώρευση γνώσεων καί πληροφοριῶν. Ἔχει παρατηρηθῆ ὅτι «στά ὀγκούμενα κύματα πληροφοριῶν μπορεῖ κανείς νά πνιγή». Δηλαδή, ἡ ροή τῶν πληροφοριῶν εἶναι ἀρκετά μεγάλη, ὁ χρόνος πάρα πολύ περιορισμένος, γι’ αὐτό καί ἐπικρατοῦν τυχαία πλεονεκτήματα ἐπιλογῆς. Κάτω ἀπό τό βάρος τῶν πληροφοριῶν ἀτροφεῖ ἡ κριτική σκέψη.

Ὁ τρίτος κίνδυνος εἶναι ἡ ἀνάπτυξη μιᾶς «τεχνο-φεουδαρχίας». Σέ πρόσφατο Παγκόσμιο Συνέδριο Ἐρευνητικῶν Ἱδρυμάτων Ἑλληνισμοῦ, ὁ καθηγητής τῆς ἐπικοινωνίας τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Ὀττάβα, κ. Κώστας Γουλιάμος, ὑπογράμμισε ὅτι «σήμερα δημιουργεῖται ἕνας τεχνο-φεουδαρχισμός μέ σημαντικές συνέπειες στούς χώρους τῆς ἐργασίας, τοῦ πολιτισμοῦ καί τῆς ταυτότητας».

Μπορεῖ κανείς νά χρησιμοποιῆ τήν ἐπιστήμη τῆς πληροφορικῆς γιά ἐξοικονόμηση χρόνου καί κόπου, ἀλλά παράλληλα πρέπει νά προσέχη νά μή χρησιμοποιῆται ἀπό αὐτήν, νά μή γίνεται ὄργανο καί δοῦλος της.

2. Ὁ ρόλος τῆς παιδείας σήμερα

Σήμερα, περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλη φορᾶ, ἔχουμε ἀνάγκη τῆς παιδείας, ἀφοῦ αὐτή ἀσχολεῖται μέ τόν ἄνθρωπο. Γενικά ὁ ἄνθρωπος εἶναι πρόσωπο καί πρέπει νά ἐξουσιάζη ὅλα τα νέα δεδομένα καί τίς ἐξελίξεις τῆς προόδου, καί ὄχι τά πράγματα νά ἐξουσιάζουν τόν ἄνθρωπο. Ὁ σκοπός τῆς παιδείας εἶναι νά διατηρῆ στόν ἄνθρωπο τήν κυριαρχική του ἐξουσία, ὥστε αὐτός νά ἐξουσιάζη ὅλες τίς μηχανές καί τά δεδομένα τοῦ κόσμου αὐτοῦ καί νά μή ἐξουσιάζεται ἀπό αὐτά. Βεβαίως, δέν ζοῦμε σέ ἕναν κόσμο φανταστικό, δέν ἀρνούμαστε τά ὅσα προσφέρει ἡ ἐπιστήμη καί κάθε ἐποχή, ἀλλά ὅλα αὐτά δέν πρέπει νά ἀλλοιώνουν τήν προσωπικότητα καί τό μεγαλεῖο του ἀνθρώπου.

Μέσα ἀπό τήν προοπτική αὐτή βλέπω τήν διάκριση μεταξύ παιδείας καί ἐκπαιδεύσεως.

Ἡ παιδεία εἶναι ἡ διαδικασία ἀνάπτυξης τῆς προσωπικότητας τοῦ ἀνθρώπου, ἐνῶ ἡ ἐκπαίδευση εἶναι τό σύστημα, ἡ μέθοδος, τό μέσο γιά τήν ἀπόκτηση καί βίωση τῆς γνώσης. Μέ τόν ὄρο ἐκπαίδευση ἐννοοῦμε καί τά ἐκπαιδευτικά προγράμματα, τά ὁποῖα ἐκπονοῦνται γιά τήν καλύτερη προσφορά τῆς παιδείας. Μέσα στά πλαίσια αὐτά ἐντάσσονται καί οἱ κτιριακές ἐγκαταστάσεις, ὅλη ἡ ἀπαραίτητη ὑλική ὑποδομή, καί βεβαίως ἡ κατάρτιση τοῦ ἐμψύχου ὑλικοῦ.

Σήμερα χρειάζεται ἀληθινή παιδεία, ὥστε ὁ ἄνθρωπος νά διατηρήση τήν κυριαρχική του ἰδιότητα, νά διασώση τήν ἐλευθερία καί τήν ἑτερότητά του. Κυρίως μπορῶ νά σημειώσω τέσσερα δεδομένα τά ὁποῖα πρέπει νά προσέξη ἡ σύγχρονη παιδεία.

Τό πρῶτον εἶναι ἡ ἀνάπτυξη τῆς λεκτικῆς σκέψης. Εἶναι γνωστόν ἀπό διάφορες ἔρευνες, ὅτι ἡ λεκτική σκέψη πού εἶναι ἀπαραίτητη γιά τήν προσωπικότητα τοῦ ἀνθρώπου συνδέεται κυρίως μέ τήν ἀνάγνωση καί ὄχι τόσο μέ τήν παρακολούθηση γεγονότων καί προγραμμάτων στήν τηλεόραση. Μέ τήν ἀνάγνωση τό παιδί μαθαίνει πῶς θά μετατρέπη τά ἀφηρημένα σύμβολα σέ ἤχους, σέ λέξεις καί ἔτσι νά κατασκευάζη εἰκόνες ἀνάλογα μέ τίς προσωπικές ἔννοιες πού ἔχει. Ἀκόμη, μέ τό διάβασμα ἐλέγχει τόν ρυθμό, τόν χρόνο (ἀργά γρήγορα) πράγμα τό ὁποῖο δέν μπορεῖ νά κάνη μέ τήν θέαση τῶν πραγμάτων, καθώς ἐπίσης μέ τό διάβασμα συνδέεται στενά καί τό γράψιμο, ἀφοῦ τοῦ δίνεται ἡ δυνατότητα νά γράψη τίς λέξεις, νά διατυπώνη τίς σκέψεις του.

Τό δεύτερο εἶναι ἡ καλλιέργεια τῆς κριτικῆς σκέψης. Ἕνα σημαντικό προσόν τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἡ ἐλευθερία του, πού ἐκφράζεται καί διατυπώνεται ποικιλοτρόπως. Τό σημαντικότερο εἶναι ὅτι ὁ ἄνθρωπος μέ τήν ἐλευθερία του δέν γίνεται δοῦλος κανενός ἄλλου ἀνθρώπου. Ὅμως στήν ἐποχή μᾶς αὐξάνεται σέ ἀνησυχητικό βαθμό τό φαινόμενο τῆς ὑποδούλωσης τοῦ ἀνθρώπου, πράγμα τό ὁποῖο ἐπιχειροῦν οἱ λεγόμενοι κατασκευαστές τῆς κοινῆς γνώμης, οἱ ἐπικοινωνιολόγοι καί οἱ ποικίλης μορφῆς ἐξουσιαστές, πού χρησιμοποιοῦν γιά τόν σκοπό αὐτόν ὅλες τίς σύγχρονες μεθόδους κυριαρχίας. Ἡ παιδεία, λοιπόν, πρέπει νά ἀναπτύξη αὐτήν τήν κριτική σκέψη, ὥστε νά ἀποφεύγεται κάθε τυραννίσκος νά κυριαρχῆ στήν κοινωνία, μέ τούς ἐκβιασμούς, τούς φανατισμούς καί τίς μεθόδους ἐκφοβισμοῦ.

Τό τρίτο εἶναι ἡ νοηματοδότηση τῆς ζωῆς καί τοῦ ἀνθρώπου. Σέ μιά ἐποχή ὑψηλῆς τεχνολογίας καί πληροφορίας αὐξάνονται ἔντονά τα τραγικά ὑπαρξιακά ἐρωτήματα γιά τό τί εἶναι ζωή, τί εἶναι θάνατος, τί ὑπάρχει πέρα ἀπό τήν λογική καί τίς μορφές τῆς κοινωνίας κλπ.. Αὐτό δέν εἶναι ἄσχετο ἀπό τήν μεγάλη περιέργεια πρός τήν μαγεία καί τίς παραψυχολογίες, τίς παραθρησκεῖες, τήν μεταφυσική, τήν μετεμψύχωση κλπ., ποῦ παρατηρεῖται σήμερα. Ἐπειδή ὁ ἄνθρωπος αἰσθάνεται ὅτι ἔχασε τό νόημα τῆς ζωῆς, γι’ αὐτόν τόν λόγο καί ἀναζητᾶ πέρα ἀπό ἐκεῖνα πού τοῦ προσφέρονται. Ὁ ἐiήιήί Fίηnkl πού ὁμιλεῖ γιά τήν λογοθεραπεία, γιά τήν ὕπαρξη λόγου, μέ τήν ἀρχαιοελληνική σημασία τοῦ ὄρου, δηλαδή ὕπαρξη νοήματος γιά τήν ζωή, ἰσχυρίζεται ὅτι ἡ λογοθεραπεία εἶναι ἐκείνη πού θεραπεύει τόν ἄνθρωπο. Ἡ παιδεία, λοιπόν, πρέπει νά προσφέρη αὐτό τό νόημα ζωῆς.

Τό τέταρτο σημεῖο στό ὁποῖο ἡ παιδεία πρέπει νά ἐπικεντρώση τήν προσοχή καί τό ἐνδιαφέρον εἶναι νά βοηθήση τόν ἄνθρωπο, ἰδιαιτέρως στόν νέο, νά διαφυλάξη καί νά ἀναζητήση περισσότερο τήν ἱκανότητα τῆς ἐλευθερίας πού ἔχει. Ὅπως ἀναφέραμε προηγουμένως πολλοί εἶναι ἐκεῖνοι πού θέλουν νά καταστήσουν τόν ἄνθρωπο ἀνδράποδο. Δέν φταίει ἡ τεχνολογία, ἡ ὁποία μπορεῖ νά βοηθήση ὅταν ἀξιοποιεῖται καί χρησιμοποιεῖται σωστά, ἀλλά ἡ κακή χρήση τῆς τεχνολογίας. Καί ἐπειδή ἡ τεχνολογία ἔχει μεγάλη δύναμη, μπορεῖ νά ὁδηγήση τόν ἄνθρωπο στόν ἐξανδραποδισμό του. Στό σημεῖο αὐτό θά ἤθελα νά ἀναφέρω ἕνα χαρακτηριστικό ἀπόσπασμα ἀπό τόν φιλόσοφο Μαρκοῦζε πού προσδιορίζει τί ἀκριβῶς σήμερα μπορεῖ νά σημαίνει ἐλευθερία. Γράφει:

«Ἡ βιομηχανική κοινωνία ἔφθασε στό στάδιο ἐκεῖ, ὅπου πιά δέν μποροῦμε νά ὁρίσουμε μιά ἀληθινά ἐλεύθερη κοινωνία, χρησιμοποιώντας τούς παραδοσιακούς ὅρους τῆς οἰκονομικῆς, πολιτικῆς καί πνευματικῆς ἐλευθερίας... Μόνον ἀρνητικοί ὄροι μποροῦν νά ἐκφράσουν αὐτές τίς καιρούργιες μορφές, γιατί ἀκριβῶς ἀποτελοῦν ἄρνηση τῶν μορφῶν πού κυριαρχοῦν. Ἔτσι, οἰκονομική ἐλευθερία θά πρέπει νά σημαίνει ἀπελευθέρωση ἀπό τήν οἰκονομία, ἀπ’ τόν καταναγκασμό πού ἀσκεῖται μέ τίς οἰκονομικές σχέσεις καί δυνάμεις, ἀπελευθέρωση ἀπ’ τήν καθημερινή πάλη γιά τήν ὕπαρξη, ἀπαλλαγῆ ἀπ’ τήν ἀνάγκη νά κερδίσουμε τήν ζωή μας. Πολιτική ἐλευθερία θά πρέπει νά σημαίνει ἀπελευθέρωση ἀπ’ τήν πολιτική αὐτή πού πάνω της τά ἄτομα δέν μποροῦν νά ἀσκήσουν οὐσιαστικό ἔλεγχο. Πνευματική ἐλευθερία πρέπει νά σημαίνει ἀποκατάσταση τῆς ἀτομικῆς σκέψης, πνιγμένης σήμερα ἀπό τά μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας καί θύμα τῆς διαπαιδαγώγησης, κι ἀκόμη θά πρέπει νά σημαίνει ὅτι νά πάψουν νά ὑπάρχουν κατασκευαστές τῆς κοινῆς γνώμης κι ἀκόμη καί κοινή γνώμη».

3. Ἠθική διάσταση τῶν τεχνολογιῶν

Ἡ πρόταση ὅμως τοῦ θέματος πού μου δόθηκε ἔχει καί τόν ὄρο ἠθική διάσταση. Καί γιά τόν λόγο αὐτόν θά ἤθελα νά ὑπογραμμίσω μερικές σκέψεις σχετικά μέ τόν ὄρο αὐτό. Ἡ λέξη ἠθική χρησιμοποιεῖται ἐδῶ γιά νά δηλώση τά ἠθικά διλήμματα πάνω σε δέσμη προβλημάτων καί πῶς ὁ ἄνθρωπος, κρατώντας τήν προσωπικότητά του, μπορεῖ νά ἀπαντᾶ σέ αὐτά καί νά κάνη τίς σωστές ἐπιλογές πού θά ὠφελήσουν καί τόν ἴδιο καί τήν κοινωνία. Ὅμως, τό πρόβλημα δέν εἶναι ἁπλῶς ἠθικό, ἀλλά ὀντολογικό.

Ὁ Γερμανός φιλόσοφος Χάϊντεγκερ ἔκανε μεγάλο λόγο γιά τό ὀντολογικό στοιχεῖο τοῦ ἀνθρώπου. Μιλώντας γιά τόν ἄνθρωπο τοῦ προσδιόρισε τρεῖς βασικές ἀρχές, ἤτοι τήν αὐτογνωσία, τήν γνώση ὅτι εἶναι ἕνα ὅν πού ὁδηγεῖται πρός τόν θάνατο, τήν παροντικότητα, ὅτι ζῆ δίπλα σε ἄλλα ὄντα, καί τήν ἔκσταση, ἤτοι τόν ἔρωτα, πού τόν ὁδηγεῖ πρός τό ἀρχέτυπο Ὅν. Ὁπότε τόν ἄνθρωπο ἀπασχολοῦν σέ ὁλόκληρη τήν ζωή τοῦ δύο βασικά ἐρωτήματα. Τό ἕνα τί εἶναι αὐτό τό ὅν (ὀντικό ἐρώτημα) καί τό ἄλλο τί κάνει τό ὅν νά εἶναι ὄντως ὅν (ὀντολογικό ἐρώτημα).

Ἔτσι, τά θέματα δέν πρέπει νά τά βλέπουμε ἁπλῶς στήν ἠθική τους διάσταση, ἀκριβῶς γιατί ἐδῶ εἰσέρχεται πολύ ἡ χρησιμοθηρία, ἡ λογικοκρατία καί ἡ ἀτομοκρατία. Αὐτό ἀκριβῶς σημαίνει ὅτι ὁ καθένας, ἀνάλογα μέ τά προσωπικά του βιώματα, τήν παιδεία του, ἔχει μιά ἰδιαίτερη ἠθική καί μέ αὐτήν ρυθμίζει ὅλα τα τοῦ βίου του, καί ἔτσι ἀντιμετωπίζει τούς συνανθρώπους του. Αὐτό πού γιά τόν ἕναν εἶναι ἀνήθικο γιά τόν ἄλλο εἶναι ἠθικό. Μέ τό σκεπτικό αὐτό οἱ μεγαλύτεροι ἐγκληματίες μπορεῖ νά βλέπουν ὅλα τα καταστρεπτικά τους ἔργα ὡς ἠθικά. Καί ἡ Φόνισσα τοῦ Παπαδιαμάντη, πού ἔκανε τό ἀποτρόπαιο ἔγκλημά της, τό ἐξέταζε καί τό δικαιολογοῦσε μέσα ἀπό τήν δική της ἠθική. Ὁπότε τό πρόβλημα δέν εἶναι ἠθικό, ἀλλά ὀντολογικό. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά ἐξετάζη τά πράγματα μέσα ἀπό τήν ὀντολογία, πού εἶναι κάτι τό σταθερό, καί ὄχι μέσα ἀπό τήν ἠθική καί τήν κοινωνιολογία, τήν ἄποψη δηλαδή πού ἔχει ἡ κάθε κοινωνία.

Στό σημεῖο αὐτό παίζει σπουδαῖο ρόλο ἡ παιδεία, ἡ ὁποία θά συνδέεται μέ τόν φιλοσοφικό λόγο καί θά ἔλεγα ἀκόμη καί μέ τόν θεολογικό λόγο. Γιατί, ὅπως γνωρίζετε, ὀρθόδοξη θεολογία δέν εἶναι μερικές ἠθικολογικές καί κοινωνιολογικές συμβουλές, οὔτε ἐθνικισμοί καί φονταμενταλισμοί, ἀλλά μιά ὁλόκληρη ζωή, πού στηρίζεται στήν ἀποκάλυψη, ἡ ὁποία βιώνεται στήν ζωή καί δημιουργεῖ οἰκουμενικούς καί ἰσορροπημένους ἀνθρώπους.

Ἀκριβῶς γιά τόν λόγο αὐτό θά σᾶς ἀναφέρω ἕνα καταπληκτικό λόγο τοῦ Μεγάλου Βασιλείου. Ἀναλύοντας τό χωρίο τῶν παροιμιῶν τοῦ Σολομῶντος «Πρόσεχε οὔν σεαυτῶ» (Παροιμ. στ', 5) γράφει:

«Πρόσεχε σεαυτῶ», «τουτέστι, μήτε τοῖς σοῖς, μήτε τοῖς περί σε, ἀλλά σεαυτῶ μόνω πρόσεχε. Ἄλλο γάρ ἐσμέν ἠμεῖς οὗτοι, καί ἄλλο τά ἡμέτερα, καί ἄλλο τά περί ἠμᾶς». Καί ἀναλύει στήν συνέχεια ὅτι τό «ἠμεῖς» εἶναι ἡ ψυχή καί ὁ νοῦς, τό «ἡμέτερο» εἶναι τό σῶμα καί οἱ αἰσθήσεις του, καί τά «περί ἠμᾶς» εἶναι τά χρήματα, οἱ τέχνες καί ὅλη ἡ ὑπόλοιπη κατασκευή τοῦ βίου μας. Συνιστᾶ ὁ Μ. Βασίλειος νά προσέχη κανείς τόν ἑαυτό του, νά γνωρίζη τήν φύση του, ὅτι ἡ ψυχή εἶναι ἀθάνατη, ὅτι τό σῶμα εἶναι θνητό καί ὅτι ἡ ζωή εἶναι διπλή. Ὁ ἄνθρωπος πρέπει νά προσέχη γιά νά μή προσκολλᾶται στά θνητά ὡσάν νά εἶναι αἰώνια καί νά μή περιφρονῆ τά αἰώνια ὡσάν νά εἶναι παρερχόμενα.

Ἀγαπητοί μου,

Δέν μποροῦμε νά κλείσουμε τά μάτια μᾶς μπροστά στά νέα δεδομένα καί τίς νέες ἀνακαλύψεις, δέν μποροῦμε νά ἀρνηθοῦμε τήν ζωή καί τόν κόσμο πού μᾶς ἔδωσε ὁ Θεός. Ὅμως ὁ ἄνθρωπος, ὅπως ἔλεγε καί ὁ Ἀλέξανδρος Σμέμαν, πλάστηκε γιά νά εἶναι κυρίαρχός του κόσμου καί νά τόν διευθύνη. Τό ὅτι ὁ Ἀδάμ μετά τήν δημιουργία τοῦ ἔδωσε ὀνόματα στά ζῶα, σημαίνει ὅτι εἶχε ἀπόλυτη κυριαρχία πάνω τους. Δέν μπορεῖ κανείς νά δίδη ὄνομα σέ κάτι πού δέν ἐξουσιάζει. Ὁ ἄνθρωπος πλάσθηκε γιά νά γίνη ἱερεύς τῆς δημιουργίας. Νά ἐξουσιάζη καί νά μή ἐξουσιάζεται, νά κυριαρχῆ καί νά μή κυριαρχῆται. Αὐτό εἶναι τό ἔργο τῆς παιδείας καί τό ἔργο τῶν ἐκπαιδευτικῶν σέ ἕναν κόσμο ἀλλοτριώσεως τῶν πάντων, ἀκόμη καί τοῦ ἀνθρώπου.