Ἐπίκαιροι Σχολιασμοί: Από την τηλεόραση στο βιβλίο

Πρωτοπρεσβύτερου π. Θωμᾶ Βαμβίνη

Οἱ σκέψεις πού ἀκολουθοῦν προκλήθηκαν ἀπό ἕνα ἄρθρο τό ὁποῖο δημοσιεύθηκε στήν ἐφημερίδα Ἐλευθεροτυπία (12 Ἰανουαρίου 2003), μέ θέμα τήν ἐκδοτική ἐπιτυχία πού παρουσιάζουν ἀπό τό περασμένο καλοκαίρι τά βιβλία πού ἔχουν σχέσι μέ τήν “17 Νοέμβρη”. Ὁ εὐγλωττος τίτλος τοῦ ἄρθρου εἶναι: “Τά best sellers τῆς 17 Ν”, καί τό ὑπογράφουν οἱ δημοσιογράφοι Γ. Λινάρδου καί Ἀγγ. Μπούμπουκα. Σ’ αὐτό γίνεται μία περιδιάβαση στό “τρομοκρατικό” ἤ “ἀντιτρομοκρατικό” ἐκδοτικό τοπίο, στό ὁποῖο εἶναι ἐμφανής ὁ πλούσιος θερισμός πού ἀπολαμβάνου οἱ προνοητικοί ἐκδότες. “Για μία καλή σοδειά”, σημειώνεται στό ἄρθρο, “ἔχει σημασία νά σπείρεις τήν κατάλληλη ἐποχή. Οἱ Ἕλληνες ἐκδότες διέγνωσαν ἐγκαίρως, μετά τίς καταιγιστικές ἀποκαλύψεις τοῦ περασμένου Ἰουλίου, ὅτι ἦρθε ὁ καιρός νά σπείρουν βιβλία γιά τήν τρομοκρατία. Καί τώρα ἀρχίζουν νά θερίζουν εἰσπράξεις”.

Σύμφωνα, λοιπόν, μέ τούς αρθρογράφους, ἡ κινητήρια δύναμη τῶν ἑλληνικῶν ἐκδόσεων εἶναι ὁ “θερισμός τῶν εἰσπράξεων”. Γιά νά πετύχουν μάλιστα “καλή σοδειά”, προγραμματίζουν τίς ἐκδόσεις τους στηριγμένοι στήν ἔρευνα τῆς ἀγορᾶς, στίς απαιτήσεις τοῦ ἀναγνωστικοῦ κοινοῦ, στήν ἐκμετάλλευση τῶν θεμάτων αιχμῆς τῆς κάθε ἐποχῆς. Αὐτό, γιά τά κοσμικά δεδομένα, εἶναι μία συνετή πράξη. Μία ἐπιχείρηση, ἀπό τήν ὁποία τρέφονται πιθανῶς ἀρκετές οἰκογένειες, εἶναι θεμιτό νά προγραμματίζει δραστηριότητές πού θὰ τῆς ἀποφέρουν τό μεγαλύτερο δυνατό κέρδος. Διότι χωρίς τέτοιες δραστηριότητές, ἀφ’ ἑνός μὲν θά ἔχῃ δυσκολία στήν ἐξασφάλιση τοῦ καθημερινοῦ ἄρτου, ἀφ’ ετέρου δὲ δέν θά μπορέσει νά ἐπιχειρήσει καί κάποιες ἀντιεμπορικές σοβαρές ἐκδόσεις, οἱ ὁποῖες εἶναι περισσότερο ἀναγκαῖες ἀπό τήν διερεύνηση καί ἀνάλυση τῶν ἐφήμερων θεμάτων τοῦ ἀστυνομικοῦ δελτίου. Αὐτό τό τελευταῖο, βέβαια, ἐννοεῖται ὅτι γίνεται ἀπό ἐκδότες, οἱ ὁποῖοι, ἐκτός ἀπό ἐπιχειρηματίες, εἶναι καί ἄνθρωποι μέ πνευματικές ἀνησυχίας καί κοινωνικές εὐαισθησίες.

Συνήθως ἡ ἐμπορική ἐπιτυχία τῶν βιβλίων ὀφείλεται στήν μεθοδική τροφοδότηση τῆς περιέργειας τοῦ λαοῦ, τήν ὁποία ἔχουν διεγείρει κάποια συνταρακτικά γεγονότα, ὅπως εἶναι οἱ διάφορες ἐγκληματικές ἐνέργειες τῶν τρομοκρατῶν. Πρέπει νά λεχθῇ, ὅμως, ὅτι ἡ εμπορική ἐπιτυχία δέν ταυτίζεται πάντοτε μέ τήν ἀπουσία τῆς ποιότητας. Εἶναι δυνατόν μάλιστα νά ὀφείλεται καί σ’ αὐτήν. Εἶναι, δηλαδή, δυνατόν, μέσα ἀπό τήν ἀνάλυση θεμάτων τῆς ἐπικαιρότητας νά προβάλλονται ὑγιῆ κριτήρια καί νά παρέχεται παιδεία στό αναγνωστικό κοινό. Αὐτό τό ἀποδείχνουν κάποιες ἐκδόσεις πού δέν στέκονται στήν φανταχτερή περιγραφή τῶν γεγονότων, ἀλλά ἐκφράζουν θέσεις γιά τά γεγονότα, καθώς καί γιά τὶς αἰτίες πού τά προκάλεσαν.

Πιστεύω ὅτι ἡ μεγάλη ἐμπορική ἐπιτυχία τῶν βιβλίων πού ἀσχολοῦνται μέ τήν τρομοκρατία, καί ἰδιαιτέρως μέ τήν “17 Νοέμβρη”, δίδῃ τήν ἀφορμή νά σχολιασθῇ ἡ ἀνταγωνιστικὴ σχέση τῆς τηλεόρασης καί τοῦ βιβλίου. Κι αὐτό ἐπειδή στήν περίπτωση τῆς τρομοκρατίας φαίνεται ὅτι ὁ ἀνταγωνισμός μετατράπηκε σέ βοήθεια τῆς τηλεόρασης γιά τήν “διάδοση τοῦ βιβλίου”.

Εἶναι γεγονός ὅτι στίς μέρες μας ἡ τηλεοπτική εἰκόνα ἔχει σχεδόν ἐξουδετερώσει τήν ἐλκυστική δύναμη τοῦ βιβλίου. Ἡ “μαγική” δύναμη τῆς εἰκόνας καθήλωσε τοὺς ἀνθρώπους, ἀκόμη καί αὐτούς πού γνωρίζουν πολύ καλά γραφή καί ἀνάγνωση, σέ αναπαυτικές πολυθρόνες ἀπέναντι ἀπό τήν ὀθόνη τῆς τηλεόρασης. Ἔτσι τοὺς ἐξίσωσε ἀκόμη καί μέ αὐτούς πού δέν ἔκαναν τόν κόπο νά μάθουν γραφή καί ἀνάγνωση. Μποροῦν ὅλοι νά “διαβάζουν” τὸ ἴδιο καλά τὶς κινούμενες εἰκόνες τῆς ἠλεκτρονικῆς οθόνης. Με λίγα λόγια ἡ τηλεόραση πέτυχε ἕνα εἶδος μορφωτικῆς ἐξίσωσης τῆς κοινωνίας. Ὅλοι, ἀνεξαρτήτως τοῦ μορφωτικοῦ τους ἐπιπέδου, χωρὶς ἀπαιτήσεις ἰδιαίτερης γλωσσικῆς παιδείας, ἀπολαμβάνουν θεάματα γιὰ τὰ περισσότερα ἀπό τά ὁποῖα μπορεῖ κανείς νά ισχυρισθῇ, χωρὶς νά διατρέχει τόν κίνδυνο τῆς ὑπερβολῆς, ὅτι δὲν διδάσκουν τίποτε, ἤ μᾶλλον ὅτι διδάσκουν τήν ἐξαθλίωσι καί τήν διάλυση τοῦ ἀνθρώπου καί τῆς κοινωνίας του.  Τό βιβλίο θέλει μεράκι καί κόπο γιά νά μελετηθῇ καί νά ἀποδοθῇ ἡ ἀνάγνωσή του καρπούς. Ἡ τηλεόραση χρειάζεται τὶς περισσότερες φορές ράθυμη διάθεση προκειμένου νά εἶναι πιο “ἀποδοτική” στόν παθητικό θεατή της.

Αὐτά, βέβαια, εἶναι λίγο-πολὺ γνωστά καὶ χιλιοειπωμένα. Ὡς εἶναι ἐπίσης γνωστόν ὅτι, εὐτυχῶς, δὲν εἶναι “διαλυτικές” ὅλες οἱ ἐκπομπές πού προβάλλονται ἀπό τήν τηλεόραση. Ὑπάρχουν καὶ ἐκπομπές πού προβληματίζουν καὶ οἰκοδομοῦν. Συνήθως, ὅμως, τέτοιου εἴδους ἐκπομπές εἶναι “ἀντιπαραγωγικές” γιὰ τοὺς σταθμούς, γιατί δὲν ἔχουν μεγάλη τηλεθέαση καὶ δὲν προσελκύουν διαφημίσεις μέ ὑψηλή οἰκονομική ἀποδοτικότητα. Συμβαίνει μὲ αὐτές ὅ,τι συμβαίνει μὲ ὁρισμένα καλά βιβλία· δύσκολα τὰ ἐπιλέγει κανείς, γιατί ἔχουν ἀπαιτήσεις ἀπό τοὺς ἀναγνώστες τους.

Ἐνῶ, λοιπόν, ἡ τηλεόραση ἀνταγωνίζεται τὸ βιβλίο καὶ κερδίζει, ἀπὸ ὅ,τι φαίνεται, στὸν πολύ λαό κατά κράτος τὴ νίκη, ἐντούτοις στὴν περίπτωση τῆς 17Ν ὑποβοήθησε τὴ διάδοσή του. Αὐτὸ τὸ γεγονός ἀποδείχνει τὴν ἀντοχή τοῦ βιβλίου, ἡ ὁποία ὀφείλεται ἀφ’ ἑνός μεν στὴν ἀσύγκριτα μεγαλύτερη πληρότητά του ἀπὸ ὁποιαδήποτε τηλεοπτικὴ ἐκπομπή, ἀφ’ ετέρου δε στὸ ἀνικανοποίητο τῶν τηλεθεατών ἀπὸ τὴν παρουσίαση τῶν θεμάτων ἀπὸ τὴν τηλεόραση. Ἡ ὑπεροχή τοῦ βιβλίου μπορεῖ νὰ προσδιορισθεῖ σὲ δύο κυρίως στοιχεῖα, τὰ ὁποῖα ζητᾶ κάθε σκεπτόμενος ἀναγνώστης. Πρῶτον, στὸ πλήθος τῶν πληροφοριῶν πού μπορεῖ νὰ περιλάβη. Καὶ δεύτερον, στὴν ἐλευθερία πού ἔχει ὁ συγγραφέας, χωρὶς δημοσιογραφικὲς παρεμβολές, νὰ ἀναλύη καὶ νὰ κρίνει τὰ γεγονότα. Ἡ ἀδυναμία τῆς τηλεόρασης σ’ αὐτὰ τὰ δύο στοιχεῖα ὀφείλεται στὴ “φύση” της. Σ’ αὐτήν τὰ γεγονότα πρέπει νὰ παρουσιάζονται γρήγορα καὶ τηλεγραφικά, ἐνῶ ἡ ἀνάλυση καὶ ἡ κριτική τῶν γεγονότων, πού γίνεται ἀπὸ τὰ τηλεοπτικὰ παράθυρα, πρέπει συνεχῶς νὰ προκαλεῖ τὴν περιέργεια καὶ τὸ συναίσθημα. Γι’ αὐτό οἱ συζητήσεις συνήθως ἐξαντλούνται σὲ συνθηματολογίες καὶ σὲ προκλητικά υπονοούμενα, τὰ ὁποῖα “ρίχνουν” –σχεδόν πάντα– στὸ τραπέζι τῆς συζήτησης ἐκδότες εφημερίδων, πού δὲν ἀπουσιάζουν σχεδόν ποτὲ ἀπὸ τὰ τηλεοπτικὰ πάνελ. Προφανῶς τὰ υπονοούμενα δὲν ἔχουν σκοπό τὴν ἐνημέρωση, ἀλλὰ τὴν ἀύξηση τῆς κυκλοφορίας τῶν εφημερίδων κατά τὶς ἑπόμενες μέρες.

Ἐν κατακλείδι, τὸ βιβλίο παραμένει τὸ σημαντικότερο μέσο μελέτης, ἀλλὰ ἡ τηλεόραση φαίνεται νὰ κυριαρχεῖ στὸν ἐπηρεασμό τῆς γνώμης καὶ τῶν ενδιαφερόντων τοῦ λαοῦ. Τὸ βιβλίο, λοιπόν, γιὰ νὰ ἔχη ἐμπορική ἐπιτυχία πρέπει νὰ εἶναι συντονισμένο μὲ τὴ θεματολογία ποὺ ἐπιβάλλει ἡ τηλεόραση. Αὐτὸ εἶναι ἕνα ἀνησυχητικό σύμπτωμα τῆς δικτατορίας τοῦ τηλεοπτικοῦ μέσου. Δὲν μᾶς ἀφήνει νὰ διαβάσουμε αὐτὰ ποὺ πραγματικά μᾶς ἐνδιαφέρουν, αὐτὰ ποὺ θὰ μᾶς βοηθήσουν νὰ γνωρίσουμε τὸ νόημα τῆς ζωῆς μας καὶ νὰ ζήσουμε σύμφωνα μὲ αὐτό. Μᾶς καθοδηγεί ἀκόμη καὶ στὴν ἐπιλογή τῶν ἀναγνώσεών μας.

Ἡ ἔναρξη μιᾶς “ἀντιεξουσιαστικῆς πάλης” μὲ στόχο τὴν ἀποτίναξη τῆς δικτατορίας τοῦ τηλεοπτικοῦ μέσου εἶναι μία ἀπὸ τὶς ἀνάγκες τῆς κοινωνίας μας. Για νὰ ἀρχίσει μία τέτοια πάλη εἶναι ὠφέλιμο ὁ καθένας μας νὰ σκέφτεται τὴν ποιοτική διαφορά ποὺ ὑπάρχει ἀνάμεσα στὴ μελέτη τῶν “ἀντιεμπορικῶν” πατερικῶν κειμένων καὶ τῶν βιβλίων ποὺ ἐπιβάλλει ἡ τηλεοπτικὴ ἐπικαιρότητα. Ὅταν μελετᾶς ἕνα πατερικό κείμενο, μὲ γνήσια διάθεση μαθητείας, ὁ νοῦς σου συγκεντρώνεται, ἡ ψυχή σου ἡρεμεῖ, γίνεσαι ἰκανός νὰ βλέπεις τὸν ἑαυτό σου, τὸ πνεῦμα σου ταπεινώνεται, μετανοεῖς, γνωρίζεις τὸν πυρήνα τῶν κοινωνικῶν προβλημάτων καὶ αἰσθάνεσαι τὴν ἀνάγκη νὰ προσευχηθῇς. Ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, ὅταν διαβάζεις, για παράδειγμα, τὶς προκηρυγμὲς τῆς 17 Νοέμβρη, τί ἀντίστοιχο κερδίζεις; Τὸ ἴδιο τὸ κείμενο δὲν σὲ προσφέρει τίποτε θετικό· μόνο ἂν εἶσαι ώριμος καὶ ἀντιπαλέψεις μὲ τὰ νοήματά του, ἀποκτᾶς μιὰ μικρὴ καὶ ἄχρηστη πείρα ἀπὸ τὴν φονικὴ “δικαιοσύνη” τοῦ διαβόλου.