Στυλιανοῦ Γερασίμου: Λειτουργική-Δογματική Ἑρμηνεία, Ἦχος πλ. α', (1)

Ἀναβαθμοί

Στυλιανοῦ Γερασίμου, δρ. Θεολογίας-Μουσικοῦ

Σχολιάζοντας τὸ περιεχόμενο τῶν Ἀναβαθμῶν τοῦ Πλαγίου Α ἤχου τὸ πρῶτο ἀντίφωνο τοῦ παρόντος ἤχου ἀναγράφεται ὡς ἑξῆς: "Ἐν τῷ θλίβεσθαί με, δαβιτικῶς ἄδω σοί, Σωτήρ μου, ρύσαί μου τὴν ψυχὴν ἐκ γλώσσης δολίας".

Ὁ ὑμνωδὸς ἀπευθύνει τὸν λόγο στὸν Σωτῆρα Χριστὸ καὶ λέει: "Ὦ Ἰησοῦ, Χριστέ μου, Σωτῆρα μου, ὅταν στενοχωροῦμαι ἀπὸ τὴν θλιψη ποὺ μοῦ προκαλοῦν οἱ ἀόρατοι ἐχθροί, τότε ψάλλω στὸ Πρόσωπό Σοῦ, γιὰ νὰ μὲ γλιτώσης ἀπὸ τὴν δόλια γλῶσσα τῶν δαιμόνων, ποὺ μὲ γεμίζουν ἀπὸ ἐμπαθεῖς καταστάσεις". Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος στὸ θέμα αὐτὸ ἀναφέρει: "Ἡ ἤθικὴ ὑποδούλωσις στὸν πονηρὸ εἶναι μέγιστο κακό, ἐπειδὴ φέρει τὴν ἁμαρτία καὶ τὸν θάνατο, ἐπειδὴ φέρει τὴν ἐξαχρείωση τῆς εἰκόνας, τὴν διαφθορὰ τῆς ψυχῆς καὶ τοῦ σώματος". Γνωρίζουμε ἄλλωστε ὅτι ἡ ἀσθένεια τῆς ψυχῆς εἶναι βαρύτερη ἀπὸ τὴν ἀσθένεια τοῦ σώματος. Ὁ Ἀπόστολος Παῦλος τονίζει: "Τὰ ὀψώνια τῆς ἁμαρτίας θάνατος" (Β` Κόρ.Στ` 14), ἐνῶ ὁ Εὐγγελιστὴς Ἰωάννης ἀναφέρει: "Θάνατος γὰρ ψυχῆς ὁ ἀπὸ Θεοῦ χωρισμός". (Ἂ` Ἰω. Γ` 8).

Ὁ δεύτερος ἀναβαθμὸς ὑπογραμμίζει: "Τοῖς ἐρημικοῖς ζωὴ μακαρία ἐστι, θεϊκῷ ἔρωτι πτερουμένοις". Μὲ αὐτὸν τὸν ἀναβαθμὸ ὁ ὑμνωδὸς λέει ὅτι εἶναι εὐλογημένη καὶ μακαρία ἡ ζωὴ ἐκείνων ποὺ ζοῦν σὲ ἤρεμα μέρη, ἀφοῦ εὑρισκόμενοι μακριὰ ἀπὸ κάθε γήϊνο πειρασμὸ εἶναι κυριευμένοι ἀπὸ θεῖο ἔρωτα καὶ ἡ ψυχὴ πετᾶ κοντὰ στὸν ἅγιο Θεό. Στοὺς ἐρημῖτες ἁρμόζει ἡ φωνή του Δαβὶδ ποὺ λέει: "Τὶς δώσει μοὶ πτέρυγας ὠσεὶ περιστερᾶς καὶ πετασθήσομαι καὶ καταπαύσω; (Ψάλμ. 54ος, στίχ. 7).

Μὲ τὸν τρίτο ἀναβαθμὸ τοῦ παρόντος ἤχου: "Ἁγίῳ Πνεύματι περικρατεῖται πάντα τὰ ὁρατὰ τε σὺν τοῖς ἀοράτοις· αὐτοκρατὲς γὰρ ὃν τῆς Τριάδος ἕν ἐστιν ἀψεύστως", ὁ ὑμνωδὸς λέει ὅτι μὲ τὴν δύναμη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος συγκροτοῦνται καὶ ὁδηγοῦνται ὅλα τὰ ὁρατὰ καὶ τὰ ἀόρατα στὴν πορεία ποὺ τὰ ἔταξε ὁ Θεός. Καὶ αὐτό, ἐπειδὴ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα εἶναι ἀληθινὸ Πρόσωπο τῆς Ἁγίας Τριάδος, ὅπου ἔχει τὴ δύναμη καὶ τὴν ἐξουσία νὰ κυβερνᾶ τὰ πάντα, ὅπως ὁ Πατέρας καὶ ὁ Υἱός, ἀφοῦ καὶ τὰ τρία Πρόσωπα ἔχουν κοινὴ οὐσία ἄρα καὶ κοινὴ Βασιλεία. Τὸ Ἅγιο Πνεῦμα ἔχει ἀπαράλλακτα τὰ φυσικὰ προσόντα τῶν δύο ἄλλων Προσώπων "καθ' ὃ ὁμοφυὲς τε καὶ ὁμοούσιον". Σ' αὐτὸ τὸ σημεῖο λέει ὁ Μέγας Βασίλειος: "Ἕν δὲ καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα καὶ αὐτὸ μοναδικῶς ἐξαγγελλόμενον καὶ δι' αὐτοῦ συμπληροῦν τὴν πολυύμνητον καὶ μακαρίαν Τριάδα· οὐ τὴν πρὸς τὸν Πατέρα καὶ τὸν Υἱὸν οἰκείωσιν ἱκανῶς ἐμφαίνει τὸ μὴ ἐν τῷ πλήθει τῆς κτίσεως τετάχθαι, ἀλλὰ μοναχῶς ἐκφωνεῖσθαι· οὐ γὰρ ἕν τῶν πολλῶν ἐστιν, ἀλλ' ἕν ἐστιν, ὡς εἷς Πατὴρ καὶ εἷς Υἱός, οὕτω καὶ ἕν Πνεῦμα Ἅγιον" (Κέφ. ἰη, "Περὶ τοῦ ἁγίου Πνεύματος").

Ὁ τέταρτος ἀναβαθμὸς "Εἰς τὰ ὄρη ψυχὴ ἀρθῶμεν· δεῦρο ἐκεῖσε, ὅθεν βοήθεια ἤκει" σχετίζεται μὲ τὸν ἀναβαθμὸ τοῦ Ἂ` ἤχου ποὺ ἀναφέρει: "Εἰς τὰ ὄρη ὑψώσας μὲ νόμων, ἀρεταῖς ἐκλάμπρυνον ὁ Θεὸς ἵνα ὑμνῶ σέ". Συνεπῶς ὁ ὑμνωδὸς ἀναφέρει: "Ψυχή μου, ἔλα νὰ ἀνεβοῦμε πνευματικά, νὰ ξεφύγουμε ἀπὸ τὰ γήϊνα καὶ φθαρτά, νὰ ἀνεβοῦμε στὰ βουνὰ καὶ νὰ ἀναπνεύσουμε καθαρὸ ἀέρα. Ἔλα ψυχὴ ἐκεῖ στὸ πνευματικὸ ὅρος τῆς θεωρίας τοῦ Θεοῦ, γιατί ἀπὸ ἐκεῖ ἔρχεται ἡ θεία βοήθεια, ἀφοῦ μόνο μὲ τὴν ἄσκηση καὶ τὸν ἁγιασμὸ θὰ μπορέσουμε νὰ προσεγγίσουμε τὸν Θεὸ καὶ νὰ σωθοῦμε ἀπὸ τὶς ἁμαρτίες". Ὁ Ἅγιος Νεκτάριος στὸ θέμα αὐτὸ ὑπογραμμίζει ὅτι "στὴ σωτηρία τοῦ ἀνθρώπου συντρέχουν συγχρόνως ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ καὶ ἡ θέληση τοῦ ἀνθρώπου. Ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ διαφωτίζει τὴν καρδιὰ καὶ τὸν νοῦ τοῦ ἀνθρώπου, ἐνῶ ἡ θέληση ἀνοίγει τοὺς πνευματικοὺς ὀφθαλμούς του καὶ καθαρίζει τὴν καρδιά του. Ἡ σωτηρία λοιπὸν ἀρχίζει ἀπὸ τὴν στιγμὴ ποὺ ἡ θεία βοήθεια, δηλαδὴ ἡ χάρις, ἐπισκεφθῇ τὸν ἄνθρωπο".

Ἀκόμη ὁ Νικήτας Στηθάτος μὲ τὴν λέξη "ὄρη" ἐννοεῖ τὶς ἐντολὲς τοῦ Κυρίου, γιατί εἶναι ἀνώτερες ἀπὸ τὴν φθαρτότητα τοῦ κόσμου τούτου καὶ ὑψώνουν στὸν οὐρανὸ αὐτοὺς ποὺ τὶς τηροῦν. Σ' αὐτὸν τὸν φθαρτὸ κόσμο μας ἡ μόνη ἁγία καὶ ἀθάνατη πραγματικότητα εἶναι ὁ Θεάνθρωπος Χριστός. Ἐὰν ὁ ἄνθρωπος τηρήση τὶς ἐντολὲς τοῦ Χριστοῦ, γίνεται Θεάνθρωπος. Χωρὶς τὶς ἐντολὲς τοῦ Χριστοῦ ὁ ἄνθρωπος γίνεται καρπὸς τῆς ἁμαρτίας.

Συνεπῶς ἡ μεταμόρφωση τοῦ ἀνθρώπου κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν Ἁγίων Πατέρων εἶναι τέχνη τεχνῶν. Γι' αὐτὸ καὶ οἱ Πατέρες ὀνομάζουν τὴ ζωὴ τοῦ Εὐαγγελίου ἀληθινὴ σοφία καὶ ζωή.

Ὁ πέμπτος ἀναβαθμὸς "Δεξιὰ σοῦ χεὶρ καμὲ Χριστὲ ἱπταμένη, σκαιωρίας πάσης φυλαξάτω" ἑρμηνεύεται ἀπὸ τὸν ὑμνωδὸ πρὸς τὸν Χριστὸ ὡς ἑξῆς: Κύριε Ἰησοῦ Χριστέ, ἱπτάμενο τὸ δεξί σου χέρι ἂς μὲ φυλάξη ἀπὸ κάθε βλάβη τῶν ὁρατῶν καὶ ἀοράτων ἐχθρῶν καὶ ἀπὸ κάθε ψυχικὸ καὶ σωματικὸ πειρασμό.

Ὁ ὑμνωδὸς δὲν γράφει "φυλαξάτω" ἀλλὰ "περιφυλαξάτω", γιατί ἀπὸ ἑπτὰ μέρη μας χτυποῦν οἱ ἀόρατοι δαίμονες, ἀπὸ "ἄνω", ἀπὸ "κάτω", ἀπὸ "δεξιά", ἀπὸ "ἀριστερά", ἀπὸ "μπροστά", ἀπὸ "πίσω", καὶ "κυκλικά". Σύμφωνα μὲ τοὺς Πατέρες τα ἄνω εἶναι τὰ ὑπερήφανα, τὰ κάτω τὰ ὑλικὰ καὶ γενικότερα ἡ ἔλλειψη τῆς ἀρετῆς. Δεξιὰ εἶναι οἱ ὑποτιθέμενες ἀρετές, ποὺ δὲν ὑφίστανται καὶ ἀριστερὰ ἡ διαστροφὴ καὶ τὸ κακό. Μπροστὰ εἶναι οἱ πονηροὶ λογισμοί, ποὺ μᾶς προσβάλλουν ἀπὸ πράγματα ποὺ ἴσως ἔλθουν. Πίσω οἱ λογισμοὶ ποὺ μᾶς προσβάλλουν ἀπὸ τὰ περασμένα. Ὁ κύκλος εἶναι ἡ κίνηση γύρω ἀπὸ τὴν κακία, γιατί ἡ ἀρετὴ εἶναι στὸ μέσον τοῦ κύκλου, ἐνῶ ἡ κακία γύρω ἀπὸ τὸν κύκλο.

Ὁ ὑμνωδὸς μὲ τὸν ἕκτο ἀναβαθμό: "Ἁγίῳ Πνεύματι, θεολογοῦντες φῶμεν· Σὺ εἶ Θεός, ζωή, ἔρως, φῶς, νούς, Σὺ χρηστότης, Σὺ βασιλεύεις εἰς τοὺς αἰῶνας", μᾶς προτρέπει νὰ σκεφτοῦμε τὸν Θεὸ μὲ τὴν χάρη τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, ὥστε νὰ ἀναφερομαστε στὸ πρόσωπο τοῦ Θεοῦ λέγοντας: Σὺ εἶσαι ὁ Θεός μας, Σὺ ἡ ζωή μας, ἡ ἀγάπη μας, τὸ φῶς μας, ὁ νοὺς ποὺ μᾶς ὁδηγεῖ νὰ σκεπτόμαστε σωστά. Σὺ εἶσαι ἡ ἁγιότητα καὶ Σὺ βασιλεύεις στοὺς αἰῶνες.

Θὰ μπορούσαμε νὰ ὑπογραμμίσουμε ὅτι αὐτὸς ὁ ἀναβαθμὸς ἀναφέρεται σ' ὅλη τὴν Ἁγία Τριάδα, ἐπειδὴ ἡ Ἁγία Τριάδα ἔχει τὴν αὐτὴν οὐσίαν καὶ φῦσιν καὶ συνεπῶς τὰ αὐτὰ οὐσιώδη καὶ φυσικὰ ποὺ εἶναι καὶ τὰ παραπάνω.

Στὴν οἰκονομικὴ ἐξάλλου Τριάδα οἱ ἐνέργειες τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ μέσῳ τῆς κοινῆς βούλησης τῶν Προσώπων εἶναι κοινές, ἐνῶ ὑπάρχει ἡ ἰδιαιτερότητα τῶν ἔργων τοῦ κάθε Προσώπου. Ὁ Πατὴρ εἶναι ἡ ἀρχικὴ αἰτία, ὁ Υἱὸς πραγματώνει τὴν ἔνσαρκη παρουσία του γιὰ τὴν σωτηρία τοῦ κόσμου καὶ τὸ Ἅγιο Πνεῦμα τελειοποιεῖ τὸ ἀπολυτρωτικὸ ἔργο. Σ' αὐτὴν τὴν ἀΐδια σχέση ὑπάρχει ἡ κοινωνία τῶν ὑποστάσεων καὶ στὴν οἰκονομικὴ ἡ κοινωνία τῶν ἐνεργειῶν τῆς Τριάδος.

Συνεπῶς ὁ μελωδὸς ἀναφέρεται στὸ Ἅγιον Πνεῦμα, γιατί ἐξ αἰτίας τοῦ ἀπολυτρωτικοῦ του ἔργου, εἴτε εἶναι πιὸ κοντὰ σ' ἐμᾶς κατὰ "τὴν ἀπὸ τοῦ Πατρὸς δι' Υἱοῦ ἐν Πνεύματι γενομένην εἰς ἡμᾶς τῶν χαρισμάτων κατάβασιν", εἴτε διότι "τὰ φορᾶ ὑποδεχόμενοι, πρῶτον ἐντυγχάνομεν τῷ διαμένοντι".

Μὲ βάση τα παραπάνω ἡ ἑρμηνεία ἀναφέρεται ἰδιαίτερα στὸ Ἅγιο Πνεῦμα λέει: "Ἐλάτε, φίλοι τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, σεὶς ποὺ θεολογεῖτε σ' αὐτὸ γιὰ τὰ θεοπρεπῆ του χαρίσματα νὰ τοῦ ποῦμε: "Πνεῦμα Ἅγιο, Ἐσὺ εἶσαι τέλειος Θεὸς κι ὄχι κτίσμα, ὅπως σὲ κατονομάζει ὁ πνευματομάχος Μακεδόνιος. Σὺ εἶσαι ζωὴ γιατί κάθε κτίσμα σὲ ἔχει ζωὴ καὶ ἀναπνοή. Σὺ εἶσαι ἔρωτας ποὺ ἑλκύεις ἀγγέλους καὶ ἀνθρώπους. Σὺ εἶσαι τὸ φῶς τὸ ἀνέσπερον "Φῶς καὶ τὸ Ἅγιον Πνεῦμα" (Ἐξαποστ. Πεντηκοστῆς).