Ναυπάκτου κ. Ἱεροθέου: Συνάντηση Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ στὴν Ἀνατολὴ καὶ στὴν Δύση (Α')

Ὅπὼς εἴχαμε ἀναφέρει σὲ παλαιότερο τεῦχος, ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος ἐγκαινίασε τὸν θεσμὸ τοῦ "Λαϊκοῦ Πανεπιστημίου" τῆς Ἐκκλησίας, σὲ συνεργασία μὲ τὸ Πανεπιστήμιο Ἀθηνῶν, τὸ ὁποῖο καὶ φιλοξενεῖ τὶς διαλέξεις. Τὸ πρῶτο γενικὸ πλαίσιο θεμάτων ἀναφέρεται στὴν συνάντηση Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ.

Ὁ Σέβ. Μητροπολίτης μας ἀνέπτυξε στὴν δεύτερη διάλεξη τὸ θέμα « Συνάντηση Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ στὴν Ἀνατολὴ καὶ τὴν Δύση» , καὶ ὅπως εἶπε εἰσαγωγικά: "Ἐξ ἀρχῆς πρέπει νὰ σημειώσω ὅτι ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ συνάντηση μεταξὺ τοῦ Ἑλληνισμοῦ καὶ τοῦ Χριστιανισμοῦ, ποὺ ἔγινε ἀπὸ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας, αὐτὸ δὲν ἔγκειται ἁπλῶς στὴν πρόσληψη τῆς ὁρολογίας ποὺ χρησιμοποιοῦσαν οἱ ἀρχαῖοι φιλόσοφοι, οὔτε ἁπλῶς στὴν ἀπομίμηση μερικῶν μορφῶν τέχνης καὶ παράδοσης, ἀλλὰ σὲ κάτι ἄλλο βαθύτερο, δηλαδὴ στὴν γονιμοποίηση τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς παραδόσεως καὶ τὴν νοηματοδότησή της ἀπὸ τὴν πραγματικὴ ζωὴ ποὺ ἔφερε στὸν κόσμο ὁ Χριστὸς μὲ τὴν ἐνανθρώπησή Τοῦ καὶ τὴν ὕπαρξη τῆς Ἐκκλησίας ὡς τοῦ ἐνδόξου Σώματός Τοῦ. Αὐτὴν τὴν διεργασία πρέπει νὰ ἔχουμε ὑπ' ὄψη μας γιὰ νὰ κατανοήσουμε ὅλα ὅσα ἀκολουθήσουν καὶ βέβαια νὰ κατανοήσουμε τὸ συμπέρασμα τῆς ὁμιλίας αὐτῆς".

Διαίρεσε τὸ θέμα σὲ τέσσερεις ἐπὶ μέρους ἑνότητες. Στὴν πρώτη ἔκανε διασαφήνιση τῶν ὅρων Ἑλληνισμὸς καὶ Χριστιανισμός, στὴν δεύτερη ἀσχολήθηκε μὲ τὴν συνάντηση Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ στὴν Ἀνατολή, στὴν τρίτη ἑνότητα μελέτησε τὴν συνάντηση Ἑλληνισμοῦ καὶ Χριστιανισμοῦ στὴν Δύση καὶ στὴν τέταρτη ἀπήντησε σ' ἕνα κρίσιμο γιὰ τὴν ἐποχή μας ἐρώτημα.

Ἡ "Ἔ.Π." θὰ δημοσιεύση σὲ συνέχειες τὴν πολὺ ἐνδιαφέρουσα καὶ ἐπίκαιρη αὐτὴ ὁμιλία, ἀρχίζοντας ἀπὸ τὸ πρῶτο κεφάλαιο.

1. Διασαφήνιση τῶν ὅρων Ἑλληνισμὸς καὶ Χριστιανισμός

Ἐπειδὴ κατὰ τὸν Ἀντισθένη « ἀρχὴ παιδεύσεως ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις» (Ἐπίκτητος), γι' αὐτὸ δὲν μποροῦμε νὰ προχωρήσουμε στὴν ἀνάπτυξη τοῦ θέματος αὐτοῦ ἂν δὲν διασαφηνίσουμε τί ἐννοοῦμε χρησιμοποιῶντας τὶς λέξεις Ἑλληνισμὸ καὶ Χριστιανισμό, ὥστε στὴν συνέχεια νὰ καθορισθῇ ὁ τρόπος καὶ ὁ βαθμὸς τῆς συνάντησης μεταξὺ αὐτῶν τῶν δύο μεγεθῶν.

Κατ' ἀρχὰς πρέπει νὰ ὑπογραμμισθῇ ὅτι ὁ Ἑλληνισμὸς μὲ τὴν φιλοσοφία του, τὴν θρησκεία του καὶ τὴν ὅλη παιδεία ὑπῆρξε ἕνα σημαντικὸ γεγονὸς στὴν παγκόσμια ἱστορία ποὺ δημιούργησε καὶ ἀκόμη δημιουργεῖ μεγάλη ἔκπληξη καὶ θαυμασμό.

Βέβαια, εἶναι γνωστὸν ὅτι ὅταν κάνουμε λόγο γιὰ Ἑλληνισμὸ δὲν ἐννοοῦμε κάτι ἑνιαῖο, δεδομένου ὅτι κατὰ τὴν διαχρονικὴ παρουσία του ἐκφράστηκε μὲ πολλὰ στοιχεῖα τὰ ὁποῖα πολλὲς φορὲς ἦταν ἀντιφατικὰ μεταξύ τους, αὐτὴ δὲ ἡ ἀντιφατικότητα ἔβαινε ἀπὸ μόνη της στὴν αὐτοαναίρεσή του. Γιὰ παράδειγμα ἡ Ἐπικούρεια ὑλιστικὴ φιλοσοφία, ἡ ὁποία γιὰ μερικοὺς εἶναι "ἡ ἀληθινὴ ὄψη τοῦ ἀρχαίου κόσμου", εἶναι ἀντίθετη καὶ πολεμικὴ στὴν ἰδεαλιστικὴ πλατωνικὴ φιλοσοφία. Ἐπίσης, παρατηροῦνται συνεχεῖς δανεισμοὶ καὶ γονιμοποιήσεις στὴν ἀρχαία ἑλληνικὴ παράδοση. Γιὰ παράδειγμα οἱ Ἐλεάτες, κυρίως ὁ Παρμενίδης, γονιμοποιοῦν τὶς θεωρίες τῆς "ἰωνικῆς φυσικῆς" καὶ ὁ Πλάτων γονιμοποιεῖ τὶς θεωρίες του Παρμενίδη γιὰ τὸ Εἶναι καὶ τὸν ἀσκητικὸ τρόπο ζωῆς τοῦ Πυθαγόρα. Ἐπίσης, παρατηροῦνται συγκρούσεις, ὑπερβάσεις μεταξὺ θεοκεντρικῶν καὶ ἀνθρωποκεντρικῶν, μεταξὺ νοησιαρχικῶν καὶ μυστικιστών, καὶ μεταξὺ μεταφυσικῶν - ἰδεαλιστῶν καὶ διαλεκτικῶν.

Ἡ ἀνάπτυξη τοῦ θαύματος τῆς ἑλληνικῆς σκέψεως καὶ τῆς ἑλληνικῆς φιλοσοφίας ἦταν προϊὸν μεγάλης ἐπεξεργασίας. Ὅπως σημειώνει ὁ Κωνσταντῖνος Βαμβακάς, ὑπῆρξε μιὰ σταδιακὴ ἐξέλιξη ἀπὸ τὴν μυθικὴ ἀντίληψη πρὸς τὴν ὀρθολογιστικὴ σκέψη. Γιὰ πολλοὺς αἰῶνες θὰ παραμείνουν ἀσαφῆ τὰ ὅρια μεταξὺ μύθου καὶ λόγου. Καὶ ἀπὸ ἐκεῖ προχώρησε στὴν μεταφυσική.

Ἑπομένως, ἀπὸ τὴν μελέτη τοῦ ἀρχαίου ἑλληνικοῦ κόσμου φαίνεται ὅτι ὑπάρχει μία κίνηση ἀπὸ τὴν μαγικὴ ἀντίληψη καὶ τὴν λατρεία τῶν Ὀλυμπίων Θεῶν πρὸς τὴν ἰδεαλιστικὴ μεταφυσική. Μπορεῖ κανεὶς νὰ παρατηρήση τέσσερεις τάσεις σχετικὰ μὲ τὸ Ἀνώτατο Ὅν, τὸν κόσμο καὶ τὴν θρησκεία. Ἡ πρώτη καθορίζεται ἀπὸ τὴν μαγεία καὶ τὴν λατρεία τῶν προσωποποιημένων θεῶν. Ἡ δεύτερη εἶναι ἡ ὀρθολογιστική - μηχανιστικὴ ἀντίληψη γιὰ τὸν κόσμο καὶ τὴν δημιουργία. Πρόκειται γιὰ τὴν "ἰωνικὴ φυσικὴ" καὶ τοὺς τρεῖς ἐκπροσώπους της, ἤτοι τὸν Θαλῆ, τὸν Ἀναξίμανδρο καὶ τὸν Ἀναξιμένη, καθὼς ἐπίσης γιὰ τοὺς σοφιστές, ὅπως τὸν Πρωταγόρα. Κύριο γνώρισμα εἶναι ὁ ὀρθολογισμός, ἡ ἀπομάκρυνση τοῦ μεταφυσικοῦ καὶ ὁ ἀνθρωποκεντρισμός. Ἡ τρίτη τάση εἶναι ἡ λεγομένη μυστικιστική, στὴν ὁποία ὑπάγεται ὁ ὀρφισμός, οἱ ἀπόψεις τοῦ Πυθαγόρα, τὸ Διονυσιακὸ πνεῦμα καὶ ἡ ἐλεατικὴ φιλοσοφία. Καὶ ἡ τέταρτη τάση εἶναι ἡ ἰδεαλιστικὴ μεταφυσική, ὅπως ἐκφράζεται ἀπὸ τὸν Σωκράτη, τὸν Πλάτωνα, τὸν Ἀριστοτέλη καὶ τοὺς μαθητάς τους.

Ὑποστηρίζεται μὲ ἐπιχειρήματα ὅτι ἡ πρώτη καὶ δεύτερη τάση (λατρεία Ὀλυμπίων Θεῶν - ὀρθολογιστικὴ μηχανιστικὴ) ἐκφραζόταν ἀπὸ τὸν Δῆμο καὶ τὴν Δημοκρατία, ἐνῷ ἡ δεύτερη καὶ τρίτη τάση (μυστικιστική - ἰδεαλιστικὴ μεταφυσικὴ) ὑπεστήριζαν τὴν ἀριστοκρατία. Συμπλέκονταν ἔτσι ἡ θρησκεία - φιλοσοφία μὲ τὴν δημοκρατία - ἀριστοκρατία.

Ἀναλυτικότερα τὸν 7ο αἰῶνα « τὸ ἑλληνικὸ πνεῦμα ἀρχίζει νὰ πιστεύει ὅτι μὲ ἐργαλεῖο τὴν ἰδία του τὴν κριτικὴ σκέψη μπορεῖ νὰ ἀνιχνεύσει τὴν ἀλήθεια». Τὴν ἴδια χρονικὴ περίοδο σὲ πολλὲς περιοχές, ὅπως τὴν Κίνα, τὴν Ἰνδία, τὸν λαὸ τοῦ Ἰσραήλ, τὸ Ἰρὰν καὶ στὴν Ἑλλάδα γίνονται πολλὲς θεμελιακὲς μεταβολές, γι' αὐτὸ ὁ ἅ. ἄήιήήίί θὰ ἀποκαλέση αὐτὴν τὴν χρονικὴ περίοδο ὡς « ἀξονικὴ περίοδο τῆς ἱστορίας τῆς ἀνθρωπότητας» .

Οἱ Ἕλληνες στὴν πρώϊμη ἐποχὴ δανείστηκαν διάφορες γνώσεις ἀπὸ γειτονικοὺς πολιτισμούς, παρέλαβαν δηλαδὴ στοιχεῖα ἀπὸ τοὺς Φοίνικες, Χεττίτες, Αἰγυπτίους, Σουμερίους, Βαβυλωνίους, Ἀσσυρίους, Πέρσες, Ἰσραηλῖτες, ἀλλὰ μὲ τὸ ὀρθολογιστικό τους πνεῦμα καὶ τὴν δύναμη τοῦ νοῦ τοὺς « μετέτρεψαν τὶς πρακτικὲς γεωμετρικές, ἀριθμητικές, ἀστρονομικὲς γνώσεις τῶν γειτονικῶν μεγάλων πολιτισμῶν σὲ γενικευμένα, συνεκτικὰ φιλοσοφικὰ συστήματα» . Ἀκόμη καὶ γιὰ τὴν διαμόρφωση τοῦ νέου ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου χρησιμοποίησαν μὲν τὴν φοινικικὴ γραφή, προσέθεσαν ὅμως τὰ φωνήεντα, πρᾶγμα τὸ ὁποῖο θεωρεῖται ὡς "κοσμοϊστορικὸ ἐπίτευγμα". Γενικά, "ἡ φιλοσοφία καὶ ἡ ἐπιστήμη εἶναι οἰκοδόμημα ἀποκλειστικὰ ἑλληνικό". Εἶναι χαρακτηριστικὸς ὁ λόγος τοῦ Πλάτωνα: « Ὅ,τι πὲρ ἂν Ἕλληνες βαρβάρων παραλάβωσι, κάλλιον τοῦτο εἰς τέλος ἀπεργάζονται» . Γι' αὐτὸ ἡ γνωστὴ ἀφροκεντρικὴ θεωρία του Τζὸρτζ Τζέϊμς, ὅπως παρουσιάζεται στὸ βιβλίο του "Κλεμμένη Κληρονομιά", δὲν ἰσχύει.

Μπορεῖ κανεὶς νὰ παρατηρήση τέσσερα στάδια στὴν ἀνάπτυξη τοῦ ἑλληνικοῦ πνεύματος.

Τὸ πρῶτο στάδιο ποὺ κυμαίνεται ἀπὸ τὸν 8ο - 7ο αἰῶνα π.Χ. «πηγάζει ἀπὸ τὶς κοινωνικὲς ἀνάγκες γιὰ ἠθικοὺς κανόνες, ποὺ θὰ τοὺς βροῦμε στὰ ἔργα τοῦ Ἡσιόδου, τοῦ Σόλωνα καὶ στὰ γνωμικά των ἑπτὰ Ἑλλήνων Σοφῶν» .

Τὸ δεύτερο στάδιο ποὺ κυμαίνεται ἀπὸ τὸν 7ο - 6ο π.Χ. αἰῶνα καὶ διακρίνεται ἀπὸ τὴν στροφὴ τοῦ ἀνθρώπου στὸν φυσικὸ κόσμο καὶ ἐμβαθύνει ὁ ἄνθρωπος στὰ ἐρωτήματα τί εἶναι τὸ ὅν, τί εἶναι το εἶναι καὶ ἔτσι ἀναπτύσσεται ἡ ἀδιάσπαστη ἑνωμένη φιλοσοφία καὶ ἐπιστήμη.

Τὸ τρίτο στάδιο ποὺ κυμαίνεται μεταξὺ 6ου καὶ 5ου π.Χ. αἰῶνος διακρίνεται ἀπὸ τὶς θεωρίες τοῦ Ἡρακλείτου καὶ τοῦ Παρμενίδη καὶ τὴν προσπάθεια συγκερασμοῦ τῶν θεωριῶν αὐτῶν ποὺ γίνεται ἀπὸ τὸν Ἐμπεδοκλῆ, τὸν Ἀναξαγόρα καὶ τοὺς Ἀτομικούς.

Καὶ τὸ τέταρτο στάδιο ποὺ προῆλθε ἀπο «τὴν διατάραξη αὐτῆς τῆς ἐμπιστοσύνης στὶς ἔσχατες δυνατότητες τῆς γνώσης μας» , ποὺ συνέβη τὸν 5ο π.Χ. αἰῶνα θὰ στρέψη τὴν προσοχὴ « ἀπὸ τὴν φύση στὸν ἴδιο τὸν ἄνθρωπο, στὶς σχέσεις του καὶ στὴν θέση του στὸν κόσμο» καὶ θὰ ἀναπτύξη τὴν πρακτικὴ φιλοσοφία (ἠθική, πολιτικὴ) μὲ τοὺς μεγάλους Τραγικούς, τοὺς Σοφιστὲς καὶ τὸν Σωκράτη.

Ἀκόμη καὶ ἡ ἑλληνικὴ Θρησκεία διὰ μέσου του χρόνου πέρασε ἀπὸ διάφορα στάδια. Ἀπὸ τὴν κατώτερη μορφὴ θρησκείας ποὺ ἐκφραζόταν μὲ "τὴ λατρεία ζώων ἢ ἀψύχων, ἀόρατες δυνάμεις, μαγεία καὶ ἄλλες παρόμοιες προλήψεις", οἱ Ἕλληνες πέρασαν στὴν λατρεία τῶν ἀνθρωπόμορφων θεῶν, ὅπως ἐκφράζεται στὸν Ὅμηρο καὶ τὴν Ἠσιοδικὴ κοσμογονία, ἀφοῦ οἱ θεοὶ τῶν ὁμηρικῶν ἀνθρώπων εἶναι "ἀνθρωπόμορφοι, γοητευτικὰ καλλιτεχνήματα, ἐνσαρκώνουν τοὺς ἀνθρώπινους πόθους"· ἀπὸ ἐκεῖ ἔφθασαν στὴν "ὀργιαστικὴ λατρεία" καὶ τὰ μυστήρια μιᾶς νέας θρησκείας, ὅπως ἐκφραζόταν στὴν Διονυσιακὴ λατρεία καὶ τὸν Ὀρφισμό, ὅπως καὶ τὸν "πυθαγόρειο τρόπο ζωῆς", ὅπου αἰσθάνονταν τοὺς θεοὺς νὰ ἐνδιαφέρονται ἄμεσα μὲ τὸν πόνο τους· καὶ στὴν συνέχεια κατέληξαν στὸν Πλατωνισμό, ὅπου ἑνώνονται οἱ θεωρίες τοῦ Πυθαγόρα καὶ τοῦ Παρμενίδη καὶ ἀπαρτίζουν τὴν ἰδεαλιστικὴ φιλοσοφία - θεολογία.

Εἶναι γνωστὲς οἱ ταξικὲς καὶ ἀριστοκρατικὲς πολιτικὲς ἀπόψεις τοῦ Πλάτωνα, ὅπως διατυπώνονται στὸ ἔργο του καὶ οἱ ὁποῖες ἔρχονταν σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν δημοκρατικὴ ἀντίληψη ποὺ συνδεόταν μὲ τὴν μηχανιστικὴ καὶ ὀρθολογιστικὴ ἑρμηνεία τοῦ κόσμου καὶ τὴν ἀνθρωπομορφικὴ ἔκφραση τοῦ θείου. Στὸν Πλάτωνα ἡ διαστρωμάτωση τῆς κοινωνίας ἀποτελεῖται ἀπὸ τρεῖς τάξεις, ἤτοι τὴν ἀνώτερη τάξη τῶν σοφῶν στὴν ὁποία ἀνήκουν οἱ λίγοι, τὴν ἀμέσως πιὸ κάτω στὴν ὁποία ἀνήκουν οἱ «προπολεμοῦντες» , οἱ «φύλακες» , καὶ στὴν τελευταία τάξη στὴν ὁποία ἀνήκει τὸ ἀνώνυμον πλῆθος, οἱ ἀγρότες καὶ οἱ ἐπαγγελματίες.

Συνδεδεμένο μὲ αὐτὸ εἶναι ὅτι ὁ Πλάτων κατεσκεύασε τὴν ἰδεαλιστικὴ φιλοσοφία, χρησιμοποιῶντας τὴν λογική του καὶ τὴν φαντασία του καὶ ἔτσι τὶς γενικὲς ἔννοιες τῶν πραγμάτων τὶς ἀνέβασε στὸ νοητικὸ κόσμο, τὶς θεοποίησε καὶ τὶς ἔκανε ἰδέες. Ὅλος αὐτὸς ὁ κόσμος τῶν ἰδεῶν « ἔρχονται σ' ἀντίθεση μὲ τὸ δημοκρατικὸ κι ὀρθολογιστικὸ πνεῦμα, μὲ τὸ γνήσιο ἑλληνικό» , ἀφοῦ ὁ λαὸς τοῦ Δήμου πίστευε στοὺς θεούς του, θυσίαζε σὲ αὐτούς, ἐνῷ οἱ σοφοί, μαζὶ μὲ τοὺς πολεμοῦντες καὶ τοὺς φύλακες, ποὺ ἀνῆκαν στὴν ἀριστοκρατία, εἶχαν τὴν δυνατότητα νὰ πιστεύουν στοὺς θεοὺς τῆς μεταφυσικῆς.

Μάλιστα δὲ οἱ θεοὶ τῆς ἰδεαλιστικῆς φιλοσοφίας τοῦ Σωκράτη καὶ τοῦ Πλάτωνα ἔρχονταν σὲ ἀντίθεση μὲ τοὺς δημοκρατικοὺς θεούς, τοὺς θεοὺς τοῦ Δήμου, ὁ ὁποῖος Δῆμος, στοὺς θεοὺς τῆς μυθολογίας « ἔδωσε ἐμφάνιση κι ἰδιοσυγκρασία δημοκρατικὴ καὶ τοὺς ἔκανε προστάτες καὶ φύλακες τῆς δημοκρατίας» . Ἡ κατηγορία ποὺ ἐκτοξεύθηκε ἐναντίον τοῦ Σωκράτη ὅτι εἰσήγαγε καινὰ δαιμόνια καὶ διέφθειρε τοὺς νέους εἶχε σχέση μὲ τὴν διδασκαλία γιὰ « πνευματικότερους θεοὺς σὲ βάρος τῶν θεῶν τοῦ δήμου» καὶ ἡ διαφθορὰ τῶν νέων εἶχε σχέση μὲ τὸ ὅτι ὁ Σωκράτης κλόνιζε τὴν πίστη τῶν νέων « στοὺς θεοὺς τῆς πολιτείας, δηλαδὴ τῆς δημοκρατίας» . Ὁ θεὸς τοῦ Πλάτωνα, δηλαδὴ ὁ θεὸς τῆς μεταφυσικῆς καὶ τῆς ὀντολογίας ὑψώνεται « πάνω ἀπὸ τὴν πραγματικότητα, γίνεται ἐξωκοσμικὸς κι ὑπερβατικός, ἀόρατος κι ἀνέγγιχτος, σὰν μονάρχης ἀπλησίαστος κι ἀθώρητος στὸ μεγαλεῖο του» .

Ἑπομένως, ὁ Ἑλληνισμὸς ἐκφράσθηκε μὲ πολλὲς μορφὲς καὶ ὅπως γνωρίζουμε πρὶν τὸν Σωκράτη, τὸν Πλάτωνα καὶ τὸν Ἀριστοτέλη, εἶχε ἀναπτυχθῇ ἡ προσωκρατικὴ φιλοσοφία. Ἂν δὲν ὑπῆρχαν οἱ προσωκρατικοὶ φιλόσοφοι, ποὺ ἔζησαν ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τοῦ 6ου αἰῶνος π.Χ. μέχρι τὸ τέλος τοῦ 5ου αἰῶνος π.Χ. ὁπότε ἐμφανίσθηκε ὁ Σωκράτης, δὲν θὰ ὑπῆρχε ὁ Πλάτωνας καὶ ὁ Ἀριστοτέλης.

Ἀλλὰ καὶ ὁ Χριστιανισμὸς ἐκφράσθηκε μὲ πολλὲς μορφὲς τόσο στὴν Ἀνατολὴ ὅσο καὶ στὴν Δύση. Ὅπως θὰ δοῦμε πιὸ κάτω, διαφορετικὰ προσήγγισαν τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφία οἱ ἑλληνίζοντες αἱρετικοὶ Χριστιανοί, ποὺ τὴν χρησιμοποιοῦσαν γιὰ τὴν κατανόηση τῆς διδασκαλίας τοῦ Χριστοῦ μὲ τὸν ὀρθὸ λόγο, καὶ διαφορετικὰ τὴν προσήγγισαν οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας στὴν προσπάθειά τους νὰ ἐκφράσουν καὶ ὄχι νὰ κατανοήσουν τὴν ἀποκαλυπτικὴ ἀλήθεια τὴν ὁποία ζοῦσαν. Γιὰ νὰ γίνη αὐτὸ κατανοητό, θὰ ἤθελα νὰ καταγράψω δύο λόγους τοῦ ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ ποὺ ἀναφέρονται στὸ θέμα αὐτό. Κάπου γράφει ὁ ἅγιος: « Κὰν ἐξετάσης ἴδοις ἂν πάσας ἢ τὰς πλείστας τῶν δεινῶν αἱρέσεων ἐντεῦθεν (τῆς φιλοσοφίας) λαβούσας τὰς ἀρχάς». Καὶ ἀλλοῦ γράφει: « Κὰν τὶς τῶν Πατέρων τὰ αὐτὰ τοῖς ἔξω φθέγγηται, ἀλλ' ἐπὶ τῶν ρημάτων μόνον· ἐπὶ δὲ τῶν νοημάτων, πολὺ τὸ μεταξὺ· νοῦν γὰρ οὗτοι, κατὰ Παῦλον, ἔχουσι Χριστοῦ, ἐκεῖνοι δέ, εἰ μὴ τί καὶ χεῖρον, ἐξ' ἀνθρωπίνης διανοίας φθέγγονται» .

Στὴν Δύση ὁ Χριστιανισμὸς ποὺ ἐκφράσθηκε μὲ τὴν σχολαστικὴ φιλοσοφία προσήγγισε διαφορετικὰ τὴν ἑλληνικὴ φιλοσοφία ἀπὸ ὅ,τι οἱ Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας. Γιὰ παράδειγμα ὁ ἱερὸς Αὐγουστῖνος, χωρὶς νὰ γνωρίζη ἐπαρκῶς τὸν Πλάτωνα καὶ τὸν Ἀριστοτέλη, στὴν πραγματικότητα ἦταν πλατωνιστὴς καὶ εἶχε ἐπηρεασθῇ ἀπὸ τὸν νεοπλατωνισμό. Ὁ Θωμᾶς ὁ Ἀκινάτης εἶχε ἐπηρεασθῇ ἀπὸ τὸν ἱερὸ Αὐγουστῖνο, καθὼς ἐπίσης στὸ γνωστὸ συγγράμμά του Σούμα Θεολογικὴ προσπάθησε νὰ συνδέση τὸν Αὐγουστῖνο μὲ τὸν Ἀριστοτέλη. Ὁ Ρωμαιοκαθολικὸς μεσαιωνιστὴς Σενὺ θὰ γράψη: « ὁ μεσαίωνας ζῇ μέσα σὲ ἕνα αὐγουστίνειο σύμπαν. Ὁ Ἅγιος Θωμᾶς (Ἀκινάτης) εἶναι καὶ ὁ ἴδιος στὴν κυριολεξία ἕνας σχολαστικὸς θρεμμένος ἀπὸ τὸν Αὐγουστῖνο» . Καὶ ὁ γνωστὸς ἐρευνητὴς Χάρνακ θὰ παρατηρήση: « ἡ κοσμοϊστορικὴ σημασία τοῦ Θωμᾶ ἔγκειται στὴν διασύνδεση τοῦ Αὐγουστίνου μὲ τὸν Ἀριστοτέλη».

Γίνεται φανερό, ἔστω καὶ πολὺ συνεπτυγμένα, ὅτι ὅταν χρησιμοποιοῦμε τοὺς ὅρους Ἑλληνισμὸς καὶ Χριστιανισμός, πρέπει νὰ ἐννοοῦμε ὅτι ὑπάρχουν πολλὲς μορφὲς μὲ τὶς ὁποῖες ἐκφράσθηκαν μέσα στὴν ἱστορία καὶ πολλὲς φορὲς ἡ μία ἀναιροῦσε ἢ γονιμοποιοῦσε τὴν ἄλλη. Στὰ ὅσα θὰ ἀκολουθήσουν θὰ ἐννοοῦμε τὸν Ἑλληνισμὸ ὅπως ἐκφράσθηκε κυρίως μὲ τὴν κλασσικὴ ἰδεαλιστικὴ μεταφυσικὴ (Σωκράτης, Πλάτων, Ἀριστοτέλης), καὶ τὸν Χριστιανισμὸ ὅπως ἐκφράσθηκε τόσο ἀπὸ τοὺς μεγάλους Πατέρας τῆς Ἐκκλησίας, ὅσο καὶ ἀπὸ τοὺς αἱρετικοὺς τῆς Ἀνατολῆς καὶ τοὺς σχολαστικοὺς τῆς Δύσεως.

(συνεχίζεται στὸ ἑπόμενο)